Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 11 maja 2010 r.
II PZP 3/10
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Sędziowie SN: Zbigniew
Hajn, Halina Kiryło.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 11 maja 2010 r. sprawy z
powództwa Adama R. przeciwko B.P. Spółce z o.o. w G.W. o wynagrodzenie, na
skutek zagadnienia prawnego przekazanego postanowieniem Sądu Okręgowego-
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gorzowie Wielkopolskim z dnia 23 lutego
2010 r. [...]
„1) Czy sprawa, w której społeczny inspektor pracy dochodzi od pracodawcy
miesięcznego wynagrodzenia ryczałtowego, o którym mowa w art. 15 ust. 3 ustawy z
dnia 24 czerwca 1983 roku o społecznej inspekcji pracy (Dz.U. Nr 35 poz. 163 ze
zm.), jest sprawą z zakresu prawa pracy, o której mowa w art. 476 § 1 kodeksu po-
stępowania cywilnego ?
2) Czy miesięczne wynagrodzenia ryczałtowe, o którym mowa powyżej, ma
charakter wynagrodzenia za pracę sensu largo, w rozumieniu art. 78 kodeksu
pracy?”
p o d j ą ł uchwałę:
1. Sprawa, w której społeczny inspektor pracy dochodzi od pracodawcy
miesięcznego wynagrodzenia ryczałtowego określonego w art. 15 ust. 3 ustawy
z dnia 24 czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pracy (Dz.U. Nr 35, poz. 163 ze
zm.), jest sprawą z zakresu prawa pracy (art. 476 § 1 k.p.c.).
2. Miesięczne wynagrodzenie ryczałtowe społecznego inspektora pracy
nie jest wynagrodzeniem za pracę, należy jednak stosować do niego odpo-
wiednio przepisy o tym wynagrodzeniu.
U z a s a d n i e n i e
2
Wyrokiem z dnia 15 grudnia 2009 r. [...] Sąd Rejonowy w Gorzowie Wielkopol-
skim przywrócił powodowi Adamowi R. poprzednie warunki płacy oraz zasądził na
jego rzecz od pozwanego - B.P. Spółki z o.o. w G.W. - kwotę 3.000 zł tytułem zry-
czałtowanego wynagrodzenia. W stanie faktycznym sprawy powodowi, będącemu
jednocześnie pracownikiem i społecznym inspektorem pracy w pozwanej spółce, na
wniosek zakładowej organizacji związkowej, przyznano miesięczne wynagrodzenie
ryczałtowe w kwocie 460 zł. Pismem z dnia 25 maja 2009 r. pracodawca cofnął
powodowi od dnia 1 czerwca 2009 r. powyższe wynagrodzenie, powołując się na
brak przesłanki z art. 15 ust. 3 ustawy z dnia 24 czerwca 1983 r. o społecznej in-
spekcji pracy (Dz.U. Nr 35, poz. 163 ze zm.). Pismem z dnia 4 czerwca 2009 r. za-
kładowa organizacja związkowa nie wyraziła zgody na zaprzestanie wypłaty wyna-
grodzenia. Sąd Rejonowy w uzasadnieniu wyroku wskazał, że forma, w jakiej powód
otrzymał miesięczne wynagrodzenie ryczałtowe - aneks do umowy o pracę - deter-
minuje wniosek, że stało się ono składnikiem wynagrodzenia za pracę. Zaprzestanie
wypłaty tego wynagrodzenie wymagało zatem w ocenie Sądu wypowiedzenia zmie-
niającego przewidzianego w art. 42 k.p.
W apelacji od powyższego wyroku pełnomocnik pozwanego zarzucił narusze-
nie art. 1 k.p.c., poprzez wadliwe przyjęcie, że roszczenie o miesięczne wynagrodze-
nie ryczałtowe, o którym mowa w art. 15 ust. 3 ustawy o społecznej inspekcji pracy,
jest sprawą ze stosunku pracy, podlegającą kognicji sądu powszechnego. W uza-
sadnieniu wskazał, że obowiązki wykonywane przez społecznego inspektora pracy
są diametralnie różne od obowiązków pracowniczych i tym samym społeczny in-
spektor pracy nie może być uznany za stronę stosunku pracy w rozumieniu art. 22
k.p. W ocenie skarżącego jedyną sankcją za bezzasadne pozbawienie społecznego
inspektora pracy wynagrodzenia ryczałtowego może być wszczęcie przez zakładową
organizację związkową sporu zbiorowego. Tym samym spór o miesięczne wynagro-
dzenie ryczałtowe nie jest sprawą cywilną, o jakiej mowa w art. 1 k.p.c.
Postanowieniem z dnia 23 lutego 2010 r. [...] Sąd Okręgowy w Gorzowie Wiel-
kopolskim, rozpoznając apelację pozwanego na podstawie art. 390 § 1 k.p.c., przed-
stawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienia prawne, sprowadzające
się do przesądzenia, czy sprawa, w której społeczny inspektor pracy dochodzi od
pracodawcy miesięcznego wynagrodzenia ryczałtowego, o którym mowa w art. 15
ust. 3 ustawy z dnia 24 czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pracy, jest sprawą z
zakresu prawa pracy w rozumieniu art. 476 § 1 k.p.c., a także czy takie miesięczne
3
wynagrodzenie ryczałtowe ma charakter wynagrodzenia sensu largo w rozumieniu
art. 78 k.p.
W uzasadnieniu postanowienia Sąd Okręgowy przedstawił dwie możliwe kon-
cepcje rozstrzygnięcia tego zagadnienia. Pierwsza, uznająca pracowniczy charakter
roszczenia, zapewnia społecznemu inspektorowi pracy ochronę sądową, uznając iż
miesięczne wynagrodzenie zryczałtowane, o którym mowa w art. 15 ust. 3 ustawy o
społecznej inspekcji pracy, jest wynagrodzeniem za pracę sensu largo, zaś do rozpo-
znania powództwa społecznego inspektora pracy przeciwko pracodawcy o jego za-
sądzenie właściwy jest sąd pracy. Według drugiej koncepcji, sprawa taka nie ma
charakteru sprawy cywilnej w rozumieniu art. 1 k.p.c., stąd pozew społecznego in-
spektora pracy o zasądzenie takiego wynagrodzenia wytoczony przeciwko praco-
dawcy powinien być odrzucony na podstawie art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c.
W ocenie Sądu Okręgowego, biorąc pod uwagę status prawny społecznego
inspektora pracy i zasadę poprawności legislacyjnej i interpretacyjnej należałoby dać
prymat koncepcji niedopuszczalności drogi sądowej w dochodzeniu przez społecz-
nego inspektora pracy od pracodawcy miesięcznego wynagrodzenia zryczałtowane-
go. Sąd uznał, że zgodnie z literalną wykładnią art. 15 ustawy o społecznej inspekcji
pracy, pracodawca nie zawiera ze społecznym inspektorem pracy żadnej umowy, a
jedynie „ustala" ryczałt na wniosek zakładowych organizacji związkowych, tym sa-
mym więc stronami stosunku prawnego są związki zawodowe i pracodawca. Takie
rozstrzygnięcie sprawy w ocenie Sądu drugiej instancji nie umniejsza uprawnień
społecznego inspektora pracy wynikających z jego statusu pracowniczego, gdyż bę-
dzie on chroniony przed rozwiązaniem umowy o pracę oraz przed wypowiedzeniem
warunków pracy i płacy (art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 24 czerwca 1983 r.), a ochrona
nie obejmie jedynie ryczałtu, niebędącego składnikiem wynagrodzenia za pracę.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Społeczna inspekcja pracy jako organ załogi została w Polsce wprowadzona
w ustawie z dnia 4 lutego 1950 r. o społecznej inspekcji pracy (jednolity tekst: Dz.U. z
1955 r. Nr 20, poz. 134 ze zm.), a ustawa z dnia 24 czerwca 1983 r. o społecznej
inspekcji pracy (Dz.U. Nr 35, poz. 163 ze zm.), obecnie obowiązująca - nazywana
dalej ustawą - stanowi kontynuację rozwiązań przyjętych w poprzedniej ustawie. W
świetle tej ustawy społeczna inspekcja pracy jest uważana za służbę społeczną (art.
4
1), a podkreśleniu więzów społecznej inspekcji pracy z załogą służy przyjęcie gene-
ralnej zasady społecznego, a przy tym obowiązkowego, wykonywania funkcji in-
spektorskich. Stopień powiązania społecznych inspektorów pracy z załogą zależy w
znacznym stopniu od zakresu ich prawnej i faktycznej niezależności od kierownika
zakładu pracy (pracodawcy), którego działalność kontrolują. Celowi temu służy także
ustanowienie szczególnej ochrony trwałości stosunków pracy wszystkich społecz-
nych inspektorów pracy - art. 13 ustawy oraz przepisy określające zasady finanso-
wego honorowania pracy społecznych inspektorów pracy. Zgodnie z art. 15 ust. 1
ustawy społeczni inspektorzy pracy swoje czynności powinni wykonywać co do za-
sady poza godzinami pracy i społecznie, a więc bez wynagrodzenia, natomiast w
razie konieczności wykonywania tych czynności w godzinach pracy lub uczestnicze-
nia w naradach i szkoleniach społeczni inspektorzy pracy zachowują prawo do wy-
nagrodzenia - art. 15 ust. 2. Ponadto, w przypadku znacznego obciążenia zadaniami
wynikającymi z pełnienia funkcji społecznego inspektora pracy, kierownik zakładu
pracy - na wniosek zakładowych organizacji związkowych - może ustalić zryczałto-
wane miesięczne wynagrodzenie w wysokości nieprzekraczającej wynagrodzenia za
30 godzin pracy osoby pełniącej funkcje społecznego inspektora pracy (art. 15 ust.
3), a w szczególnie uzasadnionych wypadkach wynagrodzenie to może zostać pod-
wyższone do wysokości nieprzekraczającej wynagrodzenia za 60 godzin pracy (art.
15 ust. 4). Obok tego w zakładach pracy, w których występuje szczególne zagroże-
nie życia i zdrowia pracowników, a warunki pracy wymagają stałego społecznego
nadzoru, kierownik zakładu pracy (pracodawca) może zwolnić społecznego inspekto-
ra pracy z obowiązku wykonywania pracy, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia
(art. 15 ust. 5). Pod rządami poprzedniej ustawy, w której wynagrodzenie przysługi-
wało społecznemu inspektorowi z mocy prawa, w orzecznictwie Sądu Najwyższego
nie było kwestionowane, że spory dotyczące miesięcznego wynagrodzenia ryczałto-
wego społecznego inspektora pracy były rozpoznawane na drodze sądowej (por.:
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 1971 r., II PR 512/70, OSNCP 1971 nr 12,
poz. 215; uchwała z dnia 6 czerwca 1980 r., I PZP 11/80, niepublikowana; uchwała
składu siedmiu sędziów z dnia 25 lutego 1972 r., III PZP 44/71, OSNCP 1972 nr 5,
poz. 82 oraz uchwała pełnego składu Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia
28 września 1973 r., III PZP 20/73, OSNCP 1974 nr 9, poz. 143). Kwestią do rozwa-
żenia pozostaje zatem, czy okoliczność, iż obecnie obowiązująca ustawa dokonała w
tym zakresie zmiany na rzecz rozwiązania, zgodnie z którym wynagrodzenie to jest
5
przyznawane przez pracodawcę na wniosek zakładowych organizacji związkowych,
wpływa na zmianę wykładni co do dopuszczalności drogi sądowej w zakresie sporów
dotyczących wypłaty tego wynagrodzenia. Wstępnie trzeba zauważyć różnicę po-
między sporem pomiędzy pracownikiem, będącym społecznym inspektorem pracy i
pracodawcą, dotyczącym odmowy wypłaty wcześniej przyznanego przez pracodaw-
cę w odpowiednim trybie wynagrodzenia ryczałtowego, a sporem dotyczącym same-
go przyznania miesięcznego wynagrodzenia ryczałtowego społecznemu inspektorowi
pracy, który to spór może wystąpić wyłącznie pomiędzy zakładową organizacją
związkową a pracodawcą. W świetle poprzednio obowiązujących przepisów ustawy z
1950 r. obowiązek pracodawcy wypłaty na rzecz społecznego inspektora pracy mie-
sięcznego wynagrodzenia ryczałtowego powstawał ex lege, stąd też wraz z objęciem
przez społecznego inspektora pracy funkcji powstawało po jego stronie odpowiada-
jące temu obowiązkowi uprawnienie do żądania wynagrodzenia ryczałtowego od
pracodawcy, a więc roszczenie o jego wypłatę. Okoliczność, że obecnie na mocy
przepisów ustawy z 1983 r. obowiązek wypłaty wynagrodzenia ryczałtowego na
rzecz społecznego inspektora pracy nie powstaje już z mocy prawa lecz z woli pra-
codawcy, na mocy jednostronnego aktu - oświadczenia woli, konstrukcji tej - w oce-
nie Sądu Najwyższego - znacząco nie zmienia. Nastąpiła jedynie zmiana w zakresie
źródła zobowiązania, a nie jego treści, a konstrukcja ta nadal mieści się w definicji
zobowiązania określonej przez art. 353 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p. Tym samym
także obecnie społecznemu inspektorowi pracy służy roszczenie o wypłatę miesięcz-
nego wynagrodzenia ryczałtowego, o ile zostało mu ono przyznane przez pracodaw-
cę (podobnie jak pracownik ma roszczenie o wypłatę nagrody „uznaniowej”, którą
pracodawca mu przyznał, a następnie odmawia jej wypłaty). Nie ulega wątpliwości,
że roszczenie o wypłatę ryczałtowego wynagrodzenia na rzecz społecznego inspek-
tora pracy nie jest roszczeniem ze stosunku pracy, wynika ono co prawda z więzi
zobowiązaniowej pomiędzy pracownikiem i pracodawcą, ale z takiej więzi, która nie
odpowiada cechom stosunku pracy. Jednak z uwagi na fakt, że społecznym
inspektorem pracy może być wyłącznie pracownik danego zakładu pracy (art. 5 ust. 1
ustawy), nie powinno budzić istotnych zastrzeżeń, że roszczenie o wypłatę przyzna-
nego wynagrodzenia ryczałtowego za pełnienie funkcji społecznego inspektora pracy
jest związane ze stosunkiem pracy. Spełniony jest zatem nie tylko aspekt podmioto-
wy kwalifikacji sprawy jako sprawy z zakresu prawa pracy (spór toczy się między
pracownikiem a pracodawcą), ale również przedmiotowy. W orzecznictwie Sądu
6
Najwyższego przyjmuje się stosunkowo szerokie rozumienie związku roszczenia ze
stosunkiem pracy. Przyjmuje się bowiem, że związanymi ze stosunkiem pracy są
wszystkie sprawy, które co prawda nie wynikają z bezpośredniej realizacji praw i
obowiązków tworzonych przez stosunek pracy, ale wynikają z innych powiązań, które
są warunkowane i uzależnione od istnienia stosunku pracy. Dlatego do spraw o rosz-
czenia związane ze stosunkiem pracy zalicza się sprawy związane z nim pośrednio,
wtedy gdy bez istnienia stosunku pracy uprawnienie, które jest przedmiotem rosz-
czenia procesowego, nie powstałoby (por. uchwałę z dnia 28 kwietnia 2004 r., III
CZP 19/04, OSNC 2005 nr 6, poz. 105, uchwałę z dnia 9 kwietnia 2008 r., II PZP
4/08, OSNP 2008 nr 19-20, poz. 280 oraz postanowienie z dnia 20 maja 1988 r., I PZ
11/88, OSNCP 1990 nr 12, poz. 151). Zdaniem Sądu Najwyższego okoliczność, że
społecznym inspektorem pracy może być wyłącznie pracownik, przesądza, że rosz-
czenie o wypłatę miesięcznego wynagrodzenia ryczałtowego nie powstaje „przy oka-
zji stosunku pracy”, lecz pozostaje w związku z nim, a stosunek zobowiązaniowy,
który warunkuje to roszczenie, jest stosunkiem ściśle związanym ze stosunkiem
pracy.
Rozważając natomiast charakter prawny miesięcznego wynagrodzenia ry-
czałtowego społecznego inspektora pracy i możliwości uznania go za wynagrodzenie
za pracę w rozumieniu art. 78 k.p., posiłkując się poglądami doktryny (por. B. Wa-
gner: Wynagrodzenie za pracę Pojęcie, prawna ochrona i źródła regulacji, Studia z
zakresu prawa pracy i polityki społecznej 1996, s. 146; B. Wagner: Ekwiwalentność
wynagrodzenia i pracy, PiZS 1996 nr 6, s. 1; M. Seweryński: Pojęcie wynagrodzenia
za pracę, Studia Prawnicze 1976 nr 4, s. 168 i powołana tam literatura), należy
przyjąć, że wynagrodzenie za pracę jest świadczeniem ze stosunku pracy o charak-
terze przysparzająco-majątkowym, należnym pracownikowi w zamian za wykonywa-
ną pracę, wypłacanym okresowo w formie, co do zasady, pieniężnej. Wynagrodzenie
zryczałtowane, o którym mowa w art. 15 ust. 3 ustawy, jest także świadczeniem
okresowym pracodawcy na rzecz pracownika i ma, po jego przyznaniu, charakter
roszczeniowy. Jak to już wyżej zauważono, do działania w charakterze społecznego
inspektora pracy na terenie danego zakładu pracy może być upoważniony tylko pra-
cownik tego zakładu (art. 5 ust. 1 ustawy), który przy wykonywaniu swoich społecz-
nych obowiązków, występuje wobec pracodawcy jako podmiot realizujący uprawnie-
nia płynące z udzielonego mu przez załogę mandatu. Ze względu na zasadniczo
społeczny charakter działalności inspektora, przyznany mu ryczałt nie jest ekwiwa-
7
lentem za „pracę inspekcyjną”, zaś określenie jego wysokości w relacji do wysokości
wynagrodzenia (za 30 ewentualnie 60 godzin pracy - art. 15 ust. 1 i 4 ustawy) ma
charakter jedynie techniczny. Wszystko to powoduje, że wynagrodzenie ryczałtowe
społecznego inspektora pracy nie może być traktowane jako wynagrodzenie za
pracę, lecz jako pewna rekompensata za czas poświęcony na wykonywanie zadań
inspekcyjnych poza obowiązkami zawodowymi, mimo że ryczałt otrzymywany przez
społecznego inspektora pracy nazywany jest przez samą ustawę „wynagrodzeniem”.
Tak więc, pomimo że wynagrodzenie ryczałtowe społecznego inspektora pracy, o
którym mowa w art. 15 ust. 3 ustawy, nie jest wynagrodzeniem za pracę, to w drodze
analogii należy do niego stosować odpowiednio przepisy odnoszące się do tego
wynagrodzenia.
Tym się kierując podjęto uchwałę jak w sentencji.
========================================