Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 19 maja 2010 r., I CSK 480/09
Obowiązek zarządu spółdzielni niezwłocznego zgłoszenia do sądu
wniosku o ogłoszenie jej upadłości staje się aktualny dopiero w razie podjęcia
przez walne zgromadzenie uchwały o postawieniu spółdzielni w stan
upadłości.
Sędzia SN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
Sędzia SN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
Sędzia SA Jan Futro
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Jolanty W. przeciwko Przemysławowi
B., Scholastyce M., Halinie G.-M., Waldemarowi W., Dariuszowi Ż., Markowi D. i
Wandzie M. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 19 maja 2010 r. skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego w
Warszawie z dnia 29 stycznia 2009 r.
oddalił skargę kasacyjną oraz nie obciążył powódki kosztami postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Jolanta W. wniosła o solidarne zasądzenie od pozwanych kwoty 118 589,02 zł
z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty.
Sąd Okręgowy w Warszawie wyrokiem z dnia 31 stycznia 2008 r. oddalił
powództwo, ustalając, że Spółdzielnia Budownictwa Mieszkaniowego "S." powstała
w 1993 r. Pozwany Przemysław B. był jej likwidatorem w okresie od dnia 8 lipca
2002 r. do dnia 23 lutego 2004 r., a pozostali pozwani byli członkami zarządu w
różnych okresach (w latach 1997-2002). Postanowieniem z dnia 28 grudnia 1999 r.
Sąd Rejonowy w Warszawie oddalił jako przedwczesny wniosek wierzyciela o
ogłoszenie upadłości Spółdzielni. W dniach 28 lutego 2001 r. oraz 30 czerwca
2001 r. walne zgromadzenie Spółdzielni podjęło uchwały o postawieniu Spółdzielni
"S." w stan likwidacji z dniem 1 stycznia 2002 r. Sąd Okręgowy w Warszawie
wyrokiem z dnia 18 grudnia 2003 r. zasądził od Spółdzielni "S." na rzecz Jolanty W.
kwotę 54 446,52 zł z ustawowymi odsetkami liczonymi od dnia 9 marca 2000 r. W
dniu 12 sierpnia 2004 r. komornik umorzył postępowanie w sprawie egzekucji tych
należności ze względu na bezskuteczność egzekucji. Sąd Rejonowy dla m.st.
Warszawy dnia 24 maja 2006 r. oddalił wniosek o ogłoszenie upadłości Spółdzielni
ze względu na fakt, że jej majątek nie wystarczał na pokrycie kosztów
postępowania.
W ocenie Sądu Okręgowego, powódka nie wykazała, że wskutek niezwołania
w odpowiednim terminie walnego zgromadzenia z zamieszczeniem w porządku
obrad sprawy dalszego istnienia spółdzielni, a w wypadku likwidatora – zaniechania
złożenia niezwłocznie wniosku do sądu o ogłoszenie upadłości, zmniejszył się
majątek spółdzielni w stopniu zezwalającym na mniejszy zakres zaspokojenia albo
w stopniu uniemożliwiającym uzyskanie jakiejkolwiek części wierzytelności.
Powódka wniosła apelację, zarzucając naruszenie art. 5 § 2 rozporządzenia
Prezydenta RP z dnia 24 października 1934 r. – Prawo upadłościowe (jedn. tekst:
Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm. – dalej: "Pr.upadł."), art. 21 ust. 2 i 3
ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (jedn. tekst:
Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm. – dalej: "Pr.u.n.") w związku z art. 137
ustawy z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r.
Nr 188, poz. 1848 ze zm. – dalej: "Pr.spółdz."), art. 131 Pr.spółdz. oraz art. 233 § 1 i
art. 217 k.p.c.
Sąd Apelacyjny w Warszawie wyrokiem z dnia 29 stycznia 2009 r. oddalił
apelację, podkreślając, że pojęcie szkody jako przesłanki odpowiedzialności za
zaniechanie złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości (poprzednio art. 5 i 171
Pr.upadł.; obecnie art. 21 Pr.u.n.) odnosi się do pogorszenia możliwości
zaspokojenia wierzyciela z majątku dłużnika wskutek niezgłoszenia we właściwym
czasie wniosku o wszczęcie postępowania upadłościowego. W celu wykazania
szkody wierzyciel musi zatem udowodnić, że w wyniku zaniechania zgłoszenia
wniosku zmniejszył się majątek masy upadłości i na skutek tego w podziale
funduszy masy nie otrzymał nic albo otrzymał mniej, niżby na niego przypadało,
gdyby wniosek był zgłoszony we właściwym czasie. Szkoda może wynikać również
stąd, że wprawdzie majątek masy nie uległ zmniejszeniu, ale mniejsze
zaspokojenie wierzyciela lub jego brak wynika z takich przyczyn, jak zwiększenie
się ogólnej sumy wierzytelności zaspokajanych w upadłości albo ustanowienie
zabezpieczeń na składnikach majątku dłużnika. W niniejszej sprawie, zdaniem
Sądu Apelacyjnego, powódka nie wykazała szkody, jaką poniosła na skutek
niewykonania przez pozwanych obowiązków wynikających z art. 130 i 131
Pr.spółdz. Powódka – jako wierzyciel Spółdzielni również w postępowaniu
upadłościowym, gdyby takie zostało wszczęte – nie mogłaby otrzymać żadnego
zaspokojenia swoich wierzytelności, wynikających z tytułu wykonawczego
powstałego w 2004 r., z powodu braku majątku Spółdzielni.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, nie można podzielić zarzutu naruszenia art. 5 §
2 Pr.upadł. oraz art. 21 ust. 2 i 3 Pr.u.n. w związku z art. 137 Pr.spółdz. Regulacje
Prawa spółdzielczego dotyczące upadłości spółdzielni (art. 130-136 Pr.spółdz.)
mają charakter szczególny w stosunku do ogólnych przepisów Prawa
upadłościowego, co wynika wprost z art. 137 Pr.spółdz. Obowiązki członków
zarządu spółdzielni w razie jej niewypłacalności ograniczają się do niezwłocznego
zwołania walnego zgromadzenia w celu podjęcia decyzji co dalszych losów
spółdzielni. Decyzja w tym zakresie należy do kompetencji walnego zgromadzenia
(art. 130 § 2 i 3 Pr.spółdz.); dopiero w wypadku podjęcia przez walne zgromadzenie
uchwały o postawieniu spółdzielni w stan upadłości, zarząd spółdzielni ma
obowiązek zgłosić niezwłocznie do sądu wniosek o ogłoszenie upadłości (art. 130 §
4 Pr.spółdz.). W szczególności nie można nakładać na zarząd jako organ
wykonawczy spółdzielni (art. 48 Pr.spółdz.) obowiązku działania wbrew decyzjom
podjętym przez walne zgromadzenie stanowiące najwyższy organ spółdzielni (art.
36 Pr.spółdz.) czy też podejmowania działań pomimo braku decyzji walnego
zgromadzenia. Wynika to także z art. 132 Pr.spółdz., który uprawnia wierzyciela
spółdzielni do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości, pomimo odmiennej
uchwały walnego zgromadzenia.
Powódka w skardze kasacyjnej zarzuciła naruszenie prawa materialnego, tj.
art. 171
§ 1 w związku z art. 1 § 1 i 2 oraz art. 5 § 2 Pr.upadł., art. 21 ust. 3 oraz art.
11 ust. 1 i 2 Pr.u.n., art. 48 § 1 i 2, art. 38 § 1, art. 122 pkt 3, 4 i 5, art. 130 § 4, art.
131, 134 i 137 Pr.spółdz., a także przepisów postępowania, tj. art. 378 § 1, art. 382,
229, 231 i art. 233 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W związku z podniesionymi w skardze kasacyjnej zarzutami naruszenia prawa
materialnego należy ustalić, czy do odpowiedzialności odszkodowawczej członków
zarządu i likwidatora Spółdzielni mają zastosowanie art. 5 § 2 i art. 171
§ 1
Pr.upadł., czy też art. 21 ust. 2 i 3 ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze, która
weszła w życie z dniem 1 października 2003 r. (art. 546 Pr.u.n.) i nie zawiera
przepisu przejściowego w tym zakresie. Zastosowanie znajduje więc w drodze
analogii art. XXVI p.w.k.c., zgodnie z którym, do stosunków prawnych powstałych
przed wejściem w życie kodeksu cywilnego stosuje się prawo dotychczasowe.
Przepis ten wyraża zasadę tempus regit actum, która w rozważanym wypadku
rozgranicza zakresy czasowe obowiązywania dwóch aktów normatywnych: Prawa
upadłościowego z 1934 r. i Prawa upadłościowego i naprawczego z 2003 r. O tym,
który z tych aktów normatywnych znajduje zastosowanie, decyduje zatem chwila
powstania stosunku prawnego, a więc – w odniesieniu do zobowiązania
odszkodowawczego – chwila wyrządzenia szkody. Chwila ta nie została określona
w toku postępowania przed Sądami obu instancji, można zatem jedynie
hipotetycznie założyć, że pozwani członkowie zarządu Spółdzielni mogli
odpowiadać na podstawie Prawa upadłościowego, a pozwany likwidator spółdzielni
– zarówno na podstawie tego Prawa, jak i Prawa upadłościowego i naprawczego.
Podstawowa różnica między art. 5 § 2 i art. 171
§ 1 Pr.upadł. oraz art. 21 ust. 2
i 3 Pr.u.n. sprowadza się do odmiennego ujęcia zasady odpowiedzialności. Według
art. 171
§ 1 Pr.upadł., była to zasada domniemania winy reprezentanta spółdzielni,
a obecnie osoba reprezentująca spółdzielnię odpowiada za szkodę na zasadach
ogólnych, tj. na podstawie art. 415 k.c. w związku z art. 21 ust. 3 Pr.u.n., który
szczegółowo opisuje rodzaj czynu niedozwolonego. Winę osoby reprezentującej
spółdzielnię należy zatem udowodnić (art. 6 k.c.). Zarówno dawne rozporządzenie,
jak i obecnie obowiązująca ustawa samodzielnie określają szkodę jako przesłankę
odpowiedzialności i w tym zakresie stanowią leges speciales wobec art. 361 § 2 k.c.
Sąd Najwyższy stwierdził w orzeczeniu z dnia 9 września 1938 r., C.I. 213/38
(Zb.Urz. 1939, nr 4, poz. 188), że wierzyciel domagający się w myśl art. 5 § 3
Pr.upadł. wynagrodzenia szkody, wyrządzonej mu przez niewykonanie obowiązku
zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości, musi wykazać, iż przez zaniechanie
zgłoszenia tego wniosku zmniejszył się majątek masy upadłości i wskutek tego
wierzyciele przy podziale funduszy masy bądź nic nie otrzymali, bądź otrzymali
mniej, niżby na nich przypadło, gdyby wniosek był zgłoszony w czasie właściwym, i
że od dłużnika nic nie można uzyskać. Stanowisko to podzielił Sąd Najwyższy w
wyroku z dnia 21 września 2005 r., V CK 129/05 ("Glosa" 2006, nr 3, s. 28) oraz w
uchwale z dnia 14 września 2006 r., III CZP 66/06 (OSNC 2007, nr 6, poz. 84). W
niniejszej sprawie Sąd Apelacyjny przekonywająco wyjaśnił, że powódka nie
wykazała wyrządzenia jej szkody w rozumieniu art. 171
§ 1 Pr.upadł. oraz art. 21
ust. 3 Pr.u.n., dlatego zarzut naruszenia tych i innych przepisów obu aktów
normatywnych wymienionych w skardze kasacyjnej jest nieuzasadniony. (...)
Na marginesie należy podkreślić, że – po pierwsze – podstawy
odpowiedzialności przewidziane w art. 299 § 1 k.s.h. i w art. 21 ust. 3 Pr.u.n.
stanowią niezależne, odrębne podstawy dochodzenia roszczeń przez wierzycieli
spółki, stanowiące alternatywną dodatkową ochronę wierzyciela spółki, którego
wierzytelności nie zostały przez spółkę zaspokojone (zob. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 21 września 2005 r., V CK 129/05). Po drugie, odpowiednie stosowanie art.
299 § 1 k.s.h. do spółdzielni wymagałoby istnienia stosownego przepisu
odsyłającego, którego nie ma. Po trzecie, jego analogiczne stosowanie jest
oczywiście niedopuszczalne, skoro spółdzielnie i spółki handlowe mają odrębne
ustawy, a w sprawach w nich nieuregulowanych można stosować przepisy kodeksu
cywilnego wprost bądź odpowiednio (zob. art. 2 k.s.h.).
Zgodnie z art. 137 Pr.spółdz., do postępowania upadłościowego w sprawach
nieuregulowanych w Prawie spółdzielczym stosuje się przepisy Prawa
upadłościowego (obecnie Prawa upadłościowego i naprawczego). Szczególną do
przepisów Prawa upadłościowego regulację zawierają zwłaszcza przepisy art. 130
Pr.spółdz.; nakładają one na zarząd spółdzielni obowiązek niezwłocznego zwołania
walnego zgromadzenia w sprawie dalszego istnienia spółdzielni, jeżeli według
sprawozdania finansowego spółdzielni ogólna wartość jej aktywów nie wystarcza na
zaspokojenie wszystkich zobowiązań. Pomimo niewypłacalności, która stanowi
przesłanką ogłoszenia upadłości spółdzielni, walne zgromadzenie może podjąć
uchwałę o dalszym istnieniu spółdzielni, jeżeli wskaże środki umożliwiające wyjście
jej ze stanu niewypłacalności. Obowiązek zarządu spółdzielni niezwłocznego
zgłoszenia do sądu wniosku o ogłoszenie jej upadłości staje się aktualny dopiero w
razie podjęcia przez walne zgromadzenie uchwały o postawieniu spółdzielni w stan
upadłości. Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 28 grudnia 1934 r., C.II. 2291/34
(OSP 1935, poz. 639) uznał, że upadłość spółdzielni nie może być ogłoszona
dopóty, dopóki nie zostanie zwołane walne zgromadzenie spółdzielni celem
powzięcia uchwał przewidzianych w art. 86 ustawy z dnia 29 października 1920 r. o
spółdzielniach (jedn. tekst: Dz.U. z 1934 r. Nr 55, poz. 495).
Podjęcie przez walne zgromadzenie rozważanej uchwały należy niewątpliwie
do wyłącznej właściwości walnego zgromadzenia, katalog bowiem spraw
wymienionych w art. 38 § 1 Pr.spółdz. nie jest wyczerpujący, a sformułowania art.
38 § 2 Pr.spółdz. oczywiście nie można interpretować w taki sposób, że dalsze
wyłączne kompetencje walnego zgromadzenia mogą wynikać tylko ze statutu, a nie
z ustawy. W konsekwencji oczywiście nie można też mówić o naruszeniu art. 48 § 1
i 2 Pr.spółdz., skoro – ze względu na sformułowanie art. 130 § 4 Pr.spółdz. – nie ma
miejsca sytuacja, w której podejmowanie decyzji nie zostało w ustawie lub statucie
zastrzeżone do właściwości innego niż zarząd organu spółdzielni. W niniejszej
sprawie pozwanym członkom zarządu można było zatem postawić jedynie zarzut
niezwołania niezwłocznie walnego zgromadzenia w sprawie dalszego istnienia
spółdzielni (art. 130 § 2 Pr.spółdz.).
Likwidator spółdzielni, inaczej niż członkowie jej zarządu, jest na podstawie
art. 131 Pr.spółdz. obowiązany wystąpić do sądu z wnioskiem o ogłoszenie
upadłości niezwłocznie po stwierdzeniu niewypłacalności spółdzielni będącej w
stanie likwidacji. Jak już jednak wyjaśniono, naruszenie tego obowiązku w niniejszej
sprawie przez pozwanego likwidatora mogłoby prowadzić do powstania jego
odpowiedzialności odszkodowawczej jedynie w razie wykazania przez powódkę, że
niewystąpienie przez likwidatora z rozważanym wnioskiem spowodowało
wyrządzenie jej szkody. Nie może zatem być skuteczny zarzut naruszenia art. 131
Pr.spółdz., Sąd Apelacyjny bowiem nie twierdził, że ustawa nie nakłada na
likwidatora wspomnianego obowiązku, ale uznał, że powódka nie wykazała
poniesienia szkody. (...)
Z tych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł, jak w
sentencji.