Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 290/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 czerwca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa P.(...) sp. z o.o. w W.
przeciwko Wydawnictwu J.(...) S.A. w K.
o uchylenie uchwały,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 17 czerwca 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 23 kwietnia 2009 r., sygn. akt I ACa (…),
oddala skargę kasacyjną; zasądza od strony powodowej na rzecz strony pozwanej
kwotę 360 (trzysta sześćdziesiąt) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy uwzględnił żądania powodowej - P.(...) spółki z o.o. w W.
skierowanej przeciwko stronie pozwanej – Wydawnictwo J.(...) S.A. w K. i uchylił
uchwałę Walnego Zgromadzenia Akcjonariuszy (WZA) pozwanej Spółki nr (…) z dnia 17
czerwca 2008 r. w zakresie obejmującym zmianę Statutu tej Spółki, tj. § 8 ust. 3. Sąd
ten ustalił, że pozwana Spółka ma czterech (a w istocie – siedmiu) akcjonariuszy, przy
czym strona powodowa dysponuje 25% udziałem w kapitale akcyjnym pozwanej. W dniu
17 czerwca 2008 r. WZA podjęło m. in. uchwałę nr 15, która dokonywała zmiany
dotychczasowej treści § 8 pkt 3 Statutu pozwanej Spółki. Nowa treść § 8 pkt 3 uzyskała
brzmienie „Rada Nadzorcza ze swego grona wybiera prezesa oraz w zależności od
liczby członków oraz zakresu zadań do wykonania, wiceprezesa w liczbie nie większej
niż dwóch oraz sekretarza. Rada Nadzorcza jest uprawniona w każdym czasie odwołać
członka Rady z powierzonej funkcji”. Strona powodowa głosowała przeciwko tej
uchwale. Zgodnie z § 8 pkt 3 Statutu pozwanej Spółki (w brzmieniu sprzed dnia 17
czerwca 2008), „Rada Nadzorcza wybiera spośród siebie prezesa i 2 wiceprezesów
oraz sekretarza, których w każdym czasie może odwołać z tych funkcji”. Celem działań
pozwanej Spółki było ograniczenie możliwości pozyskiwania przez powoda wiedzy na
temat działalności strony pozwanej, a działania te podjęto z uwagi na przekonanie
członków zarządu o działaniu konkurencyjnym, a nawet – wrogim powoda jako
akcjonariusza wobec pozwanej Spółki akcyjnej.
W ocenie Sądu Okręgowego, zaskarżona uchwała nr 15 wprowadzała zmiany w
Statucie pozwanej Spółki, które miały na celu pokrzywdzenie strony skarżącej
(akcjonariusza). Doszło zatem do naruszenia dobrych obyczajów. Statut pozwanej
Spółki w § 8 ust. 3 (przed dniem 17 czerwca 2008 r.) nie dopuszczał mniejszej niż cztery
liczby członków Rady Nadzorczej z uwagi na przewidziane w nim obligatoryjne cztery
stanowiska w Radzie oraz brak zapisu o możliwości łączenia funkcji. Z
kwestionowanych w pozwie postanowień uchwały wynika natomiast to, że w strukturze
tej Rady może obecnie działać także trzech jej członków. Ustalona proporcja w zakresie
kapitału akcyjnego, reprezentowanego przez powoda (25%) i pozostałych akcjonariuszy,
ma to znaczenie, że zmniejszenie statutowego wymogu liczebności Rady Nadzorczej do
trzech członków istotnie zmniejsza, a nawet odbiera mniejszościowemu akcjonariuszowi
szanse na udział w kontrolowaniu działalności spółki akcyjnej. Zmiana treści § 8 ust. 3
3
Statutu uchwałą nr 15 miała niewątpliwie na celu pokrzywdzenie akcjonariusza
(powoda) poprzez odsunięcie go od wpływu na działalność pozwanej Spółki.
Zmniejszenie ilości członków Rady (z czterech do trzech) w sposób pośredni będzie
wpływało na faktyczną możliwość skorzystania przez stronę powodową z przywileju, jaki
przewiduje art. 385 § 3 k.s.h., skoro skorzystanie z tego przywileju wynika z prostego
działania algebraicznego (podział ogólnej liczby akcji przez liczbę wybieranych członków
rady; art. 385 § 5 k.s.h.). W rezultacie Sąd Okręgowy przyjął, że uchwała nr 15 w części
dotyczącej zmiany § 8 ust. 3 Statutu jest sprzeczna z dobrymi obyczajami i ma na celu
pokrzywdzenie akcjonariusza (art. 422 § 1 k.s.h.).
Apelacja strony pozwanej została uwzględniona i Sąd Apelacyjny zmienił
zaskarżony wyrok w zakresie dotyczącym uchylenia uchwały nr 15 (w odniesieniu do
zmiany § 8 ust. 3 Statutu pozwanej Spółki) i oddalił powództwo. Sąd ten podzielił
ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji, a uzupełnił je tylko o to, że – zgodnie
z aktualną wersją Statutu – Rada Nadzorcza może liczyć od 3 – do 7 członków, dolna
granica wynika z treści art. 385 k.s.h., a górna – z treści Statutu. Zmiana § 8 ust. 3
Statutu nie wpłynęła zatem na ilościowy skład Rady Nadzorczej, a jedynie uelastyczniła
możliwość powierzania funkcji w tej Radzie. Obecnie walne zgromadzenie może wybrać
więcej niż 3-ch członków Rady, a Rada może powołać 1 lub 2 jej
wiceprzewodniczących.
Według Sądu Apelacyjnego, obecny spór ujawnia konflikt wartości: czy priorytet
ma uzyskać interes spółki czy akcjonariusza. Przy ocenie, że nie doszło jednak do
naruszenia dobrych obyczajów przy podjęciu uchwały zmieniającej postanowienie
Statutu, Sąd Apelacyjny wziął pod uwagę fakt prowadzenia przez powodowego
akcjonariusza konkurencyjnej działalności wydawniczej na tym samym rynku lokalnym
oraz to, że tenże akcjonariusz (konkurent) poprzez sam udział w akcjonariacie spółki ma
dostęp do informacji niedostępnych dla strony pozwanej co do jego działań na rynku
wydawniczym. Wspomniany konflikt interesów należało rozstrzygnąć na rzecz ochrony
interesu pozwanej Spółki. Sąd Apelacyjny podzielił też pogląd, że sfera pokrzywdzenia
akcjonariusza w rozumieniu art. 422 § 1 k.s.h. ogranicza się do jego interesów
majątkowych i uzyskania dywidendy.
W konkluzji Sąd drugiej instancji stwierdził, że przepisy k.s.h. nie dają podstaw do
zagwarantowania akcjonariuszowi miejsca w radzie nadzorczej spółki akcyjnej,
natomiast przepis art. 385 k.s.h. stwarza możliwość żądania głosowania grupami i nie
gwarantuje takiego wyboru. Walne Zgromadzenie ma prawo do odwołania członka rady
4
nadzorczej wybranego w głosowaniu grupami. Nie można zatem podzielić stanowiska o
niesprawiedliwym traktowaniu akcjonariuszy i eliminowanie ich z organu spółki (Rady
Nadzorczej). Określenie ilości osób funkcyjnych w radzie nadzorczej nie przesądza o
ilości członków rady.
W obszernej skardze kasacyjnej strony powodowej podniesiono zarzuty
naruszenia przepisów prawa procesowego, tj. art. 378 § 1 k.p.c., art. 382 k.p.c. i art. 328
§ 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. Eksponowano także zarzuty naruszenia art. 65 § 2
k.c. i art. 422 § 1 k.s.h.
Strona skarżąca wnosiła o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i
przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.
Zgodnie ze stanowiskiem wyrażonym przez Prokuratora Generalnego z dnia 24
marca 2010 r., skarga kasacyjna strony powodowej powinna zostać oddalona.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Wbrew stanowisku strony skarżącej, nie sposób przyjąć, że uzasadnienie
zaskarżonego wyroku nie spełnia wymagań formalnych przewidzianych w art. 328 § 2
k.p.c. Przy podjęciu odmiennego merytorycznie stanowiska od poglądu Sądu pierwszej
instancji, Sąd Apelacyjny oparł je ostatecznie na wystarczającej podstawie faktycznej i
prawnej. Rozstrzygnięcie to mogło być poddane odpowiedniej kontroli kasacyjnej w
pełnym zakresie.
Sąd Apelacyjny może – jako Sąd meriti – dokonywać innych (nowych) ustaleń
faktycznych, jeżeli jest to niezbędne dla definitywnego rozstrzygnięcia sprawy. W
rozpoznanej sprawie spór koncentrował się na prawnej dopuszczalności zmiany § 8 ust.
3 Statutu pozwanej Spółki uchwała nr (…) WZA z dnia 17 czerwca 2008 r. Rozpoznając
apelację strony pozwanej, Sąd Apelacyjny zaznaczył, że podziela ustalenia faktyczne
Sądu Okręgowego oraz uzupełnia je jedynie o „aktualną wersję Statutu”. Oznacza to, że
skoncentrował się na dokonanych już wcześniej ustaleniach, które okazały się istotne
(art. 227 k.p.c.) do oceny wspomnianego fragmentu uchwały z dnia 17 czerwca 2008 r.
w świetle postanowień art. 422 § 1 k.s.h. Bezpodstawne są zatem stwierdzenia strony
skarżącej, że Sąd drugiej instancji poczynił jakieś odmienne ustalenia faktyczne niż Sąd
Okręgowy i przy ostatecznym rozstrzygnięciu pominął część materiału dowodowego,
ustalonego w postępowaniu pierwszoinstancyjnym. Zarzuty naruszenia art. 378 § 1
k.p.c. i art. 382 k.p.c. należało zatem uznać za nieuzasadnione.
2. W rozpoznawanej sprawie zarysował się spór co do tego, czy uchwała WZA z
dnia 17 czerwca 2008 r. doprowadziła do zmiany Statutu pozwanej Spółki w ten sposób,
5
że obniżony został ostatecznie ilościowy skład Rady Nadzorczej tej Spółki, czy też
zmiana taka łączyła się tylko z inną formułą powierzania funkcji w tej Radzie wybranym
już członkom Rady przy uwzględnieniu stanu składu osobowego Rady w okresie
wniesienia powództwa. Przy założeniu, że strona powodowa (akcjonariusz) uzyskała
legitymację czynną do żądania uchylenia zaskarżonej uchwały (art. 422 § 2 pkt 2 k.s.h.)
pojawił się problem, czy wspomniana zmiana Statutu naruszyła dobre obyczaje i miała
na celu pokrzywdzenie akcjonariusza w rozumieniu art. 422 § 1 k.s.h. (fraus socii).
Istnienie tych obu przesłanek może uzasadniać uchylenie uchwały na podstawie tego
przepisu.
Treść uchwały nr 15 w części dotyczącej zmiany Statutu pozwanej Spółki w jego § 8
ust. 3 pozwala przyjąć, że zmiana taka nie spowodowała jednak umniejszenia ilościowego
składu Rady Nadzorczej, tj. jego obniżenia do trzech osób. Innymi słowy, w ogóle nie
przesądziła tego, ilu członków może liczyć Rada Nadzorcza, ponieważ – zgodnie z
aktualnym Statutem – przewidziano jej skład od trzech do siedmiu członków (§ 8 ust. 1
Statutu i art. 385 § 1 k.s.h.). W tej sytuacji nietrafne jest stanowisko skarżącego
akcjonariusza, że de facto doszło jednak do obniżenia ilości członków Rady (z czterech do
trzech członków), bowiem poprzedni skład Rady (przed zmianą § 8 ust. 3 Statutu) miał
liczyć cztery osoby (liczbę tę pośrednio wyznaczać miały odpowiednio przyjęte funkcje
członków Rady). Za uzasadnioną należy uznać uwagę Sądu Apelacyjnego, że – zgodnie
z obecnie obowiązującym Statutem – walne zgromadzenie akcjonariuszy może wybrać
więcej niż trzech członków Rady Nadzorczej, Rada może powołać jednego lub dwóch
wiceprzewodniczących, przy czym istnieje możliwość odwołania członka w każdym
czasie z powierzonej funkcji. Zarzut naruszenia art. 65 § 2 k.c., w wyniku błędnej
wykładni postanowień zaskarżonej uchwały i treści § 8 ust. 3 Statutu pozwanej Spółki,
nie może być zatem uznany za uzasadniony.
Jeżeli w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku znalazło się stwierdzenie, że
„w orzecznictwie przeważa pogląd, że pokrzywdzenie akcjonariusza dotyczy interesów
majątkowych i ograniczenia możliwości uzyskania dywidendy”, to z pewnością chodzi tu
o najbardziej typowe sytuacje pokrzywdzenia akcjonariusza w rozumieniu art. 422 § 1
k.s.h. Takie pokrzywdzenie mogłoby nastąpić – jak trafnie wskazano w skardze – także
w sferze pozamajątkowej akcjonariusza, a zwłaszcza – w sferze jego praw i obowiązków
korporacyjnych, wyznaczających jego pozycję w spółce (por. np. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 13 października 2004 r., III CSK 459/02, nieopub.; w orzeczeniu
tym przyjęto, że o sprzeczności z dobrymi obyczajami uchwały może świadczyć także
6
takie rozwiązanie, którego celem jest osłabienie kontroli wspólników nad spółką; zob. też
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 października 2008 r. III CSK 100/08, Biuletyn SN
2009, nr 1, s. 11). Strona powodowa (jako akcjonariusz) upatruje w kwestionowanej
uchwale takiej zmiany Statutu pozwanej Spółki, które godzi właśnie w jej prawa
korporacyjne w postaci pozbawienia jej możliwości obsadzenia przez odpowiednią
grupę akcjonariuszy mandatów w radzie nadzorczej (art. 385 § 5 k.s.h.), ponieważ
zmniejszenie ilości członków Rady (z czterech do trzech) zmniejsza szanse powoda
(akcjonariusza) na efektywne obsadzenie wspomnianych mandatów. Nie eksponowano
natomiast negatywnych skutków uchwały w sferze interesów majątkowych
akcjonariusza.
3. Trafnie Sąd Apelacyjny skonstatował istnienie wyraźnej różnicy interesów
pozwanej Spółki i powoda – znaczącego akcjonariusza. Oba te podmioty prowadzą na
tym samym rynku lokalnym działalność wydawniczą i są na pewno konkurentami w tej
dziedzinie. Sąd też właściwie zauważył występowanie pewnej asymetrii w dostępie obu
stron do informacji handlowych („konkurent poprzez udział w akcjonariacie strony
pozwanej ma dostęp do informacji niedostępnych dla strony pozwanej co do działań
strony powodowej na ryku wydawniczym”). Z akt sprawy nie wynika, że doszło do
odpowiedniego porozumienia (koncyliacji) w tym zakresie (np. między akcjonariuszami
lub między powodem a Spółką). Jeżeli zatem doszło ostatecznie do zmiany z § 8 ust. 3
Statutu, to stało się tak w wyniku głosowania akcjonariuszy dysponujących większością
w kapitale akcyjnym pozwanej Spółki, a powodowemu akcjonariuszowi, głosującemu
przeciw tej zmianie, pozostawało wytoczenie powództwa na podstawie art. 422 § 1
k.s.h. w celu prawnej weryfikacji przyjętego w Statucie rozwiązania prawnego odnośnie
do liczebności i funkcjonowania w przyszłości Rady Nadzorczej.
Można istotnie twierdzić (por. też stanowisko Prokuratora Generalnego wyrażone
w piśmie z dnia 24 marca 2010), że zmiana Statutu w § 8 ust. 3 doprowadziła jednak do
pokrzywdzenia powodowego akcjonariusza w sferze jego praw korporacyjnych w ten
sposób, iż umożliwiono jednak Walnemu Zgromadzeniu podjęcie uchwały ustalającej
trzy osobowy skład rady nadzorczej (§ 8 ust. 1 Statutu i art. 385 § 1 k.s.h.), co – przy
obecnym układzie kapitału akcyjnego (25 % - 75 %) – może istotnie ograniczyć lub
uniemożliwić powódce szansę powierzenia mandatu w Radzie Nadzorczej wskazanemu
przez siebie kandydatowi i tym samym – pozbawić powódkę możliwości sprawowania
kontroli działalności pozwanej Spółki w określonym zakresie. Wspomniane pogorszenie
sytuacji powoda – akcjonariusza w sferze jego praw korporacyjnych występuje tu
7
bowiem niezależnie od trafnego skądinąd twierdzenia Sądu Apelacyjnego, że przepisy
k.s.h. (m.in. art. 385 k.s.h.) nie dają podstaw do wniosku o zagwarantowaniu
akcjonariuszowi mniejszościowemu odpowiednich mandatów wskazanym przez niego
kandydatów w radzie nadzorczej. Chodzi jednak o to, czy w rozpatrywanej sprawie
doszło do dostatecznego wykazania przez powoda (mniejszościowego akcjonariusza),
że kwestionowany fragment uchwały nr (…) narusza dobre obyczaje w płaszczyźnie
formowania treści Statutu spółki akcyjnej i funkcjonowania jej rady nadzorczej.
Negatywna ocena Sądu Apelacyjnego, dokonana w tym zakresie zasługuje na aprobatę.
Sąd ten wyszedł z trafnego założenia, że konflikt interesów ujawniający się między
spółką i mniejszościowym akcjonariuszem (prowadzących tożsamą działalność
gospodarczą na tożsamym rynku lokalnym, przy istnieniu wspomnianej asymetrii w
dostępie do informacji handlowych obu konkurentów), pozwala na eksponowanie – w
okolicznościach faktycznych rozpoznawanej sprawy – jednak interesu spółki jako
podmiotu, w którym powinna być przestrzegana zasada tzw. rządów większości
kapitałowej. Ochrona tego interesu spółki, jako konkurentki akcjonariusza
mniejszościowego, mogła ujawnić się właśnie w wyniku podjęcia zaskarżonej uchwały,
nawet gdy nie ustalono wcześniej faktów nieuczciwej lub nielojalnej konkurencji powoda
– konkurenta. W tej sytuacji nie sposób twierdzić, że akcjonariusz mniejszościowy w
wyniku podjęcia kwestionowanej uchwały jest dyskryminowany w stosunkach
wewnętrznych ze Spółką, a pozwana Spółka zachowała się wobec niego z naruszeniem
lojalności w tych stosunkach. Nie doszło zatem do naruszenia dobrych obyczajów w tej
płaszczyźnie funkcjonowania pozwanej Spółki. Zarzut naruszenia art. 422 § 1 k.s.h.
należało zatem uznać za nieuzasadniony.
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną jako
nieuzasadnioną (art. 39814
k.p.c.) i orzekł o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 98
k.p.c. i art. 108 § 1 k.p.c.).