Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 42/10
UCHWAŁA
Dnia 29 czerwca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z wniosku Przemysława R.
przy uczestnictwie Iryny J. – K.
o podział majątku,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 29 czerwca 2010 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy
postanowieniem z dnia 4 marca 2010 r.,
„Czy dochody małżonka pozostającego w ustroju wspólności
majątkowej małżeńskiej uzyskane z przestępstwa wchodzą w skład
majątku wspólnego w trybie art. 32 § 2 pkt 1 K.r. i op. w brzmieniu
obowiązującym przed dniem 20 stycznia 2005 r.?"
podjął uchwałę:
Przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności
ustawowej przez jednego z małżonków, uzyskane
z przestępstwa, wchodzą w skład majątku wspólnego na
podstawie art. 32 § 1 k.r.o.
Uzasadnienie
2
Przedstawione zagadnienie wystąpiło w sprawie z wniosku Przemysława R.
o podziału majątku wspólnego jego i uczestniczki postępowania Iryny J.- K.
Wspólność ustawowa została przez strony wyłączona umownie 26 lipca 2002 r.
Według twierdzeń wnioskodawcy po ustaniu wspólności uczestniczka kupiła
mieszkanie za pieniądze pochodzące z majątku wspólnego, wobec czego powinna
rozliczyć się z wnioskodawcą.
Postanowieniem z dnia 30 października 2009 r. Sąd Rejonowy oddalił
wniosek uznał bowiem, że majątek wspólny w ogóle nie powstał. Uczestniczka
nabyła mieszkanie już po wyłączeniu wspólności majątkowej, stało się więc ono
składnikiem jej majątku. Fundusze na zakup tego lokalu nie stanowiły, zdaniem
Sądu, nakładów z majątku wspólnego, ponieważ pochodziły ze środków
uzyskanych przez wnioskodawcę z działalności przestępczej – handlu narkotykami,
udziału w związku przestępczym i wymuszeniach rozbójniczych w celu uzyskania
korzyści majątkowych. Środki finansowe, które pochodzą z takich źródeł Sąd
Rejonowy uznał za niemieszczące się w katalogu składników objętych wspólnością
majątkową małżeńską na podstawie art. 31 § 2 k.r.o., nie są to bowiem „dochody z
innej działalności zarobkowej". Ponadto Sąd pierwszej instancji stwierdził, że prawo
cywilne i rodzinne nie może chronić mienia uzyskanego w sposób nielegalny i
przestępczy. Majątek taki powinien ulec przepadkowi na mocy przepisów prawa
karnego. Wniosek o rozliczenie w postępowaniu o podział majątku wspólnego
nakładów pochodzących z takich źródeł Sąd ocenił jako nadużycie prawa i żądanie
sprzeczne z zasadami współżycia społecznego z uwagi na naruszenie zasad
sprawiedliwości społecznej i demokratycznego państwa prawnego, poprzez
zrównanie ochrony dochodów z przestępstwa z dochodami uzyskiwanymi legalnie.
Apelację od postanowienia Sądu Rejonowego złożył wnioskodawca
zarzucając w niej m. in. naruszenie art. 31 § 2 k.r.o. przez odmowę zaliczenia jego
dochodów do majątku wspólnego jako pochodzących z innej działalności
zarobkowej oraz naruszenie art. 5 k.c. przez uznanie, iż żądanie rozliczenia
nakładów w postępowaniu o podział majątku wspólnego byłych małżonków jest
sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Skarżący podniósł, że nie
orzeczono w stosunku do niego przepadku korzyści uzyskanych z przestępstwa,
3
ponieważ współpracował z organami ścigania oraz że stanowisko
o niedopuszczalności rozliczenia nakładów na majątek uczestniczki doprowadzi do
przejęcia przez nią korzyści z przestępstwa.
Uzasadniając przyczyny swoich wątpliwości, wyrażonych w zagadnieniu
prawnym, Sąd Okręgowy poddał ocenie art. 32 § 2 pkt 1 k.r.o. w brzemieniu sprzed
nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – kodeks
rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162, poz. 1691 –
dalej powoływanej jako ustawa nowelizująca), jako przepis mający zastosowanie
przy ustalaniu składu majątku wspólnego stron. Zwrócił uwagę, że przepis ten nie
zawiera ograniczenia, z którego wynikałoby, iż ustawodawca wyłączył spod pojęcia
„usługi świadczone osobiście" usługi wykonywane w ramach czynów zagrożonych
sankcją karną, co mogłoby uzasadniać pogląd o możliwości zaliczenia korzyści
uzyskanych z przestępstwa do majątku wspólnego. Za taką interpretacją przepisu
art. 32 § 2 pkt 1 k.r.o. przemawiałoby, zdaniem Sądu pytającego, aktualne
brzmienie art. 412 k.c., który nie przewiduje już – jak poprzednio – przepadku
przedmiotu świadczenia, świadomie spełnionego w zamian za dokonanie czynu
zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym, lecz pozostawia ocenie
Skarbu Państwa i Sądu potrzebę orzeczenia przepadku. Jeżeli więc Skarb Państwa
nie skorzysta z drogi przewidzianej w art. 412 k.c., przedmiot takiego świadczenia
może funkcjonować w obrocie prawnym jako własność osoby dokonującej czynu
zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym, a także wejść w skład majątku
wspólnego z mocy art. 32 § 2 pkt 1 k.r.o., jeżeli osoba ta pozostaje w ustroju
wspólności majątkowej małżeńskiej. Takie rozwiązanie, w ocenie Sądu
Okręgowego, może w pewnych sytuacjach chronić interes małżonka pozostającego
we wspólności majątkowej z osobą uzyskującą dochody z działalności
przestępczej.
Przedstawione rozwiązanie Sąd pytający uznał jednak – podobnie jak Sąd
Rejonowy – za sprzeczne z założeniami państwa prawa z uwagi na to, że
prowadziłoby do zrównanie na gruncie prawa rodzinnego dochodów uzyskiwanych
z legalnego źródła z dochodami osiągniętymi z działalności przestępczej, a także
do sytuacji, w której małżonek osoby popełniającej przestępstwo, nawet wbrew
swojej woli, odniósłby korzyści z przestępstwa. Sąd zwrócił uwagę, że argumenty
4
o niedopuszczalności choćby pośredniej legalizacji tak uzyskanego przychodu
legły u podstaw wyłączenia go przez art. 2 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 26 lipca
1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz.U. 2000 r., nr 14, poz. 176)
z zakresu regulacji zawartej w tej ustawie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ze względu na okoliczności faktyczne sprawy (wspólność ustawowa ustała
26 lipca 2002 r.) pytanie prawne sformułowane zostało na tle uchylonego przez
ustawę nowelizującą kodeks rodzinny i opiekuńczy art. 32 § 2 pkt 1 k.r.o.,
obowiązującego do 20 stycznia 2005 r. Przepis ten za dorobek małżonków uznawał
przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez oboje
małżonków lub przez jednego z nich (§ 1). W § 2 wskazywał, że w szczególności
dorobek małżonków stanowi pobrane wynagrodzenie za pracę oraz za inne usługi
świadczone osobiście przez któregokolwiek z małżonków (pkt 1) oraz dochody
z majątku wspólnego, jak również z odrębnego majątku każdego z małżonków
(pkt 2). Z kolei art. 33 k.r.o. określał przedmioty, które należą do majątku odrębnego
każdego z małżonków.
Z zestawienia obydwu przepisów wynika więc, że do majątku wspólnego
małżonków wchodzi wszystko, co choćby jeden z małżonków nabył w trakcie trwania
wspólności majątkowej małżeńskiej, a co nie zostało na mocy art. 33 k.r.o. włączone
do majątku odrębnego.
Wyliczenie zawarte w art. 32 § 2 k.r.o. nie jest wyczerpujące; wskazuje
jedynie przykładowe („w szczególności”) składniki majątku wspólnego. Z uwagi zaś na
ogólny charakter formuły z art. 32 § 1 k.r.o. potrzeba umieszczenia w § 2 przykładowej
listy od początku była podawana w wątpliwość.
Przez nabycie rzeczy i praw do majątku wspólnego powszechnie rozumie się
wszelkie zdarzenia prawne, w wyniku których następuje powstanie lub przejście
prawa. Kryterium zaliczenia konkretnego prawa do majątku wspólnego jest nabycie
tego prawa choćby przez jednego z małżonków w czasie trwania ustroju
wspólności majątkowej małżeńskiej. Wejście do majątku wspólnego następuje
z mocy prawa i nie zależy od woli, a nawet świadomości, małżonka nabywającego
określony składnik majątkowy. W piśmiennictwie i orzecznictwie (por. wyrok Sądu
5
Najwyższego z dnia 17 maja 1985 r., III CRN 119/85, OSP 1986, nr 9, poz. 185)
zwraca się uwagę, że wprawdzie do kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie
wprowadzono domniemania prawnego na rzecz przynależności do majątku
wspólnego składnika nabytego przez jednego lub oboje małżonków w czasie trwania
wspólności, jednak na podstawie prawdopodobieństwa życiowego można wysnuć
takie domniemanie faktyczne.
Wątpliwości Sądu Okręgowego wyrażone w pytaniu skupiają się na
interpretacji art. 32 § 2 pkt 1 k.r.o. i dotyczą kwalifikacji korzyści uzyskiwanych
przez wnioskodawcę z popełniania przestępstw w kategoriach wynagrodzenia za
świadczone osobiście usługi.
W literaturze pojęcie wynagrodzenia za inne usługi świadczone osobiście przez
któregokolwiek z małżonków rozumiane jest szeroko. Posłużenie się terminem
„wynagrodzenie" sugeruje, że chodzi o świadczenie odpowiadające wynagrodzeniu za
pracę, którego źródłem nie jest jednak umowa o pracę (wynagrodzenie za pracę
ujęte jest w art. 32 § 2 pkt 1 k.r.o. osobno). Jeżeli wynagrodzenie ma nie pochodzić
z umowy o pracę, to jego źródłem musi być inny umowny stosunek cywilnoprawny.
Chodzi przede wszystkim o umowy zlecenia, o dzieło, agencji, czy o świadczenie
usług, do których stosuje się odpowiednio przepisy o umowie zlecenia.
W konsekwencji przyjąć należy, że w art. 32 § 2 pkt 1 k.r.o. uregulowana została
przynależność do majątku wspólnego przysporzeń uzyskiwanych z czynności
prawnej.
Zastanowić się z kolei trzeba, czy korzyści majątkowe uzyskane
z przestępstwa mogą zostać zaliczone do przysporzeń pochodzących z czynności
prawnych.
Na wstępie trzeba zaznaczyć, że korzyści majątkowe mogą być owocem
różnorakich czynów zabronionych. Przede wszystkim tych, które skierowane są
przeciwko mieniu (art. 278 k.k. i nast., w tym także art. 282 k.k. penalizujący
wymuszenie rozbójnicze); jednak także czyny, wymierzone w inne dobra chronione
mogą wiązać się z uzyskaniem przez sprawcę przysporzenia (np. art. 228 k.k.,
art. 230 k.k., 230a k.k.), przy czym zazwyczaj popełnienie takiego przestępstwa w
celu osiągnięcia korzyści majątkowej stanowi jego postać kwalifikowaną, surowiej
6
karaną (np. art. 53 ust. 2, art. 55 ust. 2, art. 59 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r.
o przeciwdziałaniu narkomanii – Dz.U. Nr 179, poz. 1485 ze zm., a poprzednio
art. 40 ust. 2, art. 42 ust. 3 i art. 45 ustawy z dnia 24 kwietnia 1997 r.
o przeciwdziałaniu narkomanii – tekst jedn. Dz.U. Nr 24, poz. 198 ze zm.). Ocena
cywilnoprawna skutków przesunięć majątkowych dokonanych w wyniku
przestępstwa jest zróżnicowana w zależności od okoliczności w jakich do tych
przesunięć doszło. Oczywiste jest, że w wypadku uzyskania rzeczy ruchomych
w drodze objęcia ich w posiadanie w złej wierze (kradzież, przywłaszczenie) –
sprawca nigdy nie nabędzie ich własności (art. 174 k.c.), nie wejdą zatem do jego
majątku i pozostaną własnością pokrzywdzonego przestępstwem. Jeżeli jednak
przestępstwo wiąże się z dokonaniem czynności prawnej (sprzedaż narkotyków,
wymuszenie „haraczu” – czyli opłaty za świadczenie „ochrony”) sytuacja jest inna.
W piśmiennictwie i orzecznictwie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada
2002 r., V CKN 1445/00, OSNC 2004, nr 3, poz. 47) przyjmuje się, że zakazy
dokonywania czynności prawnych mogą wynikać m.in. z norm prawa publicznego.
Naruszenie tych przepisów uruchamia sankcje określone w odpowiednich gałęziach
prawa. Jeżeli jednak cel takiej normy wskazuje, że ma ona zapobiegać
ukształtowaniu się stosunku cywilnoprawnego sprzecznego z nią, wówczas należy
przyjąć, iż czynność prawna jest bezwzględnie nieważna na podstawie art. 58 § 1
k.c. System prawa stanowi bowiem jedność i dlatego działania zakazane normami
prawa publicznego nie mogą być przedmiotem ważnych zobowiązań podjętych
w umowach cywilnoprawnych. Za nieważną może też być uznana czynność
prawna podjęta pod wpływem bezprawnych gróźb (por. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 9 października 2009 r., IV CSK 157/09, nie publ.). W uzasadnieniu wyroku
z dnia 28 października 2005 r., II CK174/05 (OSNC 2006, nr 9, poz. 149) Sąd
Najwyższy stwierdził, że na podstawie art. 58 § 1 k.c. nieważna jest czynność
prawna podjęta w celu przestępczym. W rezultacie przysporzenia, z których
pochodziły środki użyte, według ustaleń Sądu Rejonowego, na zakup mieszkania
przez uczestniczkę, stanowiłyby nienależne świadczenia, spełnione na podstawie
nieważnych umów.
Taka ich kwalifikacja nie pozwala na objęcie omawianych korzyści hipotezą
art. 32 § 2 pkt 1 k.r.o.
7
Nie oznacza to jednak, że korzyści takich nie można zaliczyć do majątku
wspólnego. W nauce zagadnienie przynależności do majątku wspólnego albo
odrębnego składników majątkowych nabytych sprzecznie z prawem rozstrzygane było
raczej w kierunku włączenia ich do majątku wspólnego, jednakże ze wskazaniem jako
podstawy art. 32 § 1 k.r.o.
Przyjęcie, iż dochód uzyskany z przestępstwa stanowi część majątku
wspólnego małżeńskiego budzić może zastrzeżenia natury moralnej, które wskazał
Sąd Rejonowy. Zważyć jednak należy, że przepisy obowiązującego prawa zawierają
szereg instytucji umożliwiających zapobieżenie sprzecznej z poczuciem
sprawiedliwości sytuacji, w której w wyniku przestępstwa sprawca uzyskuje
wzbogacenie. Przede wszystkim temu celowi służy cały zestaw środków karnych
zawartych w art. 44, art. 45 i 46 k.k. Obejmują one orzekany obligatoryjnie
przepadek przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa, przepadek
korzyści osiągniętej z przestępstwa, choćby pośrednio lub jej równowartości oraz
możliwość orzeczenia przez sąd karny o obowiązku naprawienia wyrządzonej szkody.
Zastosowanie powyższych środków nie jest uzależnione od tego, czy przedmiot lub
korzyść uzyskana z przestępstwa znalazły się w majątku odrębnym czy w majątku
wspólnym sprawcy i jego małżonka. Taka regulacja stanowi odbicie obowiązującej
przed nowelizacją kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zasady odpowiedzialności
majątkiem wspólnym za zobowiązania każdego z małżonków (art. 41 § 1 k.r.o.
w poprzednim brzmieniu).
Kolejną drogą pozwalającą pozbawić sprawcę świadczenia uzyskanego
w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym
jest możliwość skorzystania przez Skarb Państwa z art. 412 k.c. Nie ma przeszkód, by
– dostrzegając przesłanki do zastosowania tego przepisu – sąd zawiadomił o toczącym
się postępowaniu prokuratora (art. 59 k.p.c.), umożliwiając mu podjecie decyzji
o wystąpieniu z powództwem na podstawie art. 412 k.c.
Niewątpliwie więc istnieje szereg możliwości pozbawienia sprawcy bezprawnie
uzyskanej korzyści. Trudno natomiast upatrywać drogi do tego celu w odmowie
przeprowadzenia podziału majątku wspólnego, w którym tego rodzaju korzyści się
8
znajdują, gdyż nie zmieni to faktu, że korzyść uzyskana z przestępstwa nadal
pozostanie w rękach jednej ze stron.
Może też budzić wątpliwości, czy włączenie korzyści z przestępstwa z mocy
prawa do majątku wspólnego nie narazi małżonka sprawcy na odpowiedzialność
karną jako pasera (art. 291 k.k. ewentualnie art. 292 k.k.). Taka możliwość jednak nie
zachodzi, ponieważ w świetle obydwu przepisów nabycie rzeczy uzyskanej za
pomocą czynu zabronionego rozumiane jest jako dokonanie stosownej transakcji,
a nie uzyskanie praw do tej rzeczy ex lege. Poza tym do popełnienia przestępstwa
paserstwa konieczne jest zawinienie.
Przepisy prawa karnego nie sprzeciwiają się zatem przyjęciu, że dochód
uzyskany przez jednego z małżonków pozostającego w ustroju wspólności
majątkowej w wyniku przestępstwa trafia do majątku wspólnego małżeńskiego.
Zgodnie z art. 32 § 1 k.r.o. dorobkiem małżonków są przedmioty nabyte
choćby przez jednego z małżonków w czasie trwania wspólności ustawowej
małżeńskiej. Przepis ten całkowicie abstrahuje od źródła nabycia. Wynika z niego
zatem, że niezależnie od tego, czy do takiego nabycia dochodzi zgodnie z prawem,
czy nielegalnie, a także czy źródłem nabycia jest czynność prawna, delikt, czy
bezpodstawne wzbogacenie, przysporzenie wchodzi do majątku wspólnego.
Nowelizacja przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie
dezaktualizuje powyższego wniosku. Artykuł 31 k.r.o. przewiduje bowiem, że
wspólność ustawowa obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania
choćby przez jednego z małżonków (majątek wspólny), co jest tożsame z konstrukcją
zastosowaną w uchylonym art. 32 § 1 k.r.o. Przy tym znowelizowany art. 31 § 2 pkt 1
k.r.o., zawierający przykładową listę przedmiotów wchodzących do majątku wspólnego
zastąpił dotychczasowe „wynagrodzenie za inne usługi świadczone osobiście”
szerszym treściowo pojęciem „dochód z innej działalności zarobkowej", które nie
zawiera sugestii o koniecznym powiązaniu tego dochodu z czynnością prawną jako
źródłem jego pochodzenia, odwołując się wyłącznie do ekonomicznego efektu
przysporzenia. W konsekwencji korzyść uzyskana z przestępstwa (działalności
nielegalnej) przez jednego z małżonków może być obecnie uznana za dochód,
o jakim stanowi art. 31 § 2 pkt 1 k.r.o.
9
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.
rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne jak w uchwale.