Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 454/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 30 czerwca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa „A.(...)” Spółki z o.o. w W.
przeciwko „M.(...)” Spółce Akcyjnej w M.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 30 czerwca 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego Sądu Gospodarczego
w W.
z dnia 25 czerwca 2009 r., sygn. akt X Ga (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w W. do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy wyrokiem zaocznym z dnia 19 listopada 2008 r. zasądził od strony
pozwanej M.(...) S.A. w M. na rzecz strony powodowej A.(...) Sp. z o.o. w W. kwotę 99
2
044,70 zł z odsetkami ustawowymi od dnia 20 listopada 2006 r. oraz koszty procesu.
Wyrok ten został utrzymany w mocy wyrokiem z dnia 20 marca 2009 r. Sąd Rejonowy
ustalił, że w dniu 6 listopada 1998 r. (...) Fundusz Inwestycyjny S.A. w W., jako
leasingodawca, zawarł ze stroną pozwaną umowę leasingu operacyjnego, której
przedmiotem był zestaw do recyklingu o wartości netto 800 000 zł. W dniu 19 listopada
1998 r. leasingodawca zbył na rzecz Banku (…) S.A. II Oddziału w W. wierzytelność w
wysokości 1 419 827,46 zł. przysługującą mu na podstawie umowy leasingu. Zbywca
wierzytelności poręczył zapłatę rat leasingowych. Ustanowił również na rzecz nabywcy
zastaw rejestrowy na przedmiocie umowy leasingu, który pozostał w posiadaniu strony
pozwanej. Wpisano go do rejestru zastawów w dniu 29 stycznia 1999 r. Cedent
powiadomił dłużnika o przelewie wierzytelności. W dniu 26 lipca 2001 r. została
ogłoszona upadłość (…)Funduszu Inwestycyjnego w W. Pismem z dnia 16 marca 2004
r. Bank (…) BP poinformował stronę pozwaną, że przedmiot leasingu wchodzi w skład
masy upadłości (...) Funduszu Inwestycyjnego w W. i wezwał ją do uznania długu,
którego dotyczyła umowa przelewu wierzytelności. W dniu 1 czerwca 2005 r. pomiędzy
Bankiem (...) BP i stroną pozwaną została zawarta ugoda, w której ustalono warunki
spłaty zadłużenia z tego tytułu w wysokości 1 626 074,02 zł. Dłużnik uznał ten dług
i zobowiązał się do jego spłaty w 60 ratach płatnych miesięcznie. W przypadku
opóźnienia dłużnika w zapłacie co najmniej dwóch rat bank był uprawniony do
rozwiązania ugody, co oznaczało postawienie całości zadłużenia w stan
natychmiastowej wykonalności. Bank w przypadku spłaty przez dłużnika kwoty
1 526 074,02 zł zgodnie z harmonogramem spłat zobowiązał się zwolnić go z zapłaty
100000 zł stanowiącej część odsetek. Zestaw do recyklingu będący przedmiotem
zastawu na rzecz Banku (...) BP został sprzedany w postępowaniu upadłościowym.
Syndyk, po wezwaniu ze strony (...) BP, przelał w dniu 23 czerwca 2006 r. na jego rzecz
50 000 zł, a w dniu 26 czerwca 2006 r. 49 044,70 zł, uzyskane ze sprzedaży przedmiotu
zastawu. Pismem z dnia 13 października 2006 r. pełnomocnik syndyka wezwał stronę
pozwaną do zapłaty 100 000 zł w związku z dokonaną zapłatą na rzecz Banku (...) BP w
wyniku realizacji umowy poręczenia. Strona pozwana odmówiła podnosząc, że bank
zaliczył środki przekazane przez syndyka na poczet odsetek karnych, które nie były
wymagalne. W dniu 18 stycznia 2007 r. syndyk przelał wierzytelność powstałą po
zapłacie dokonanej na rzecz Banku (...) BP. Nabywcą wierzytelności był Henryk
Szelistowski, który tego samego dnia przeniósł ja w drodze przelewu na rzecz strony
powodowej.
3
W ocenie Sądu pierwszej instancji roszczenie strony powodowej oparte o art. 518
§ 1 pkt 1 k.c. było uzasadnione. Sąd ten nie podzielił stanowiska strony pozwanej, że w
wyniku ugody zawartej w dniu 1 czerwca 2005 r. i regularnej spłaty ustalonych w niej rat,
nie doszło do uaktualnienia odpowiedzialności syndyka jako poręczyciela. Uznał, że
wymagalne już roszczenie nie utraciło tej cechy w wyniku zawarcia ugody
ustanawiającej nowe, odroczone terminy płatności. Późniejsze zawarcie ugody
pomiędzy dłużnikiem i bankiem nie modyfikowało odpowiedzialności poręczyciela w
sytuacji, gdy jej strony oświadczyły, że nie stanowi ona odnowienia w rozumieniu art.
506 § 1 k.c. Ugoda ta nie wiązała też syndyka, który nie był jej stroną. Nadto powstanie
stanu wymagalności całej zabezpieczonej zastawem wierzytelności spowodowało
wydanie postanowienia o ogłoszeniu upadłości. Uznał także, że dla zasadności
dochodzonego roszczenia nie miał znaczenia zarzut strony pozwanej, że strona
powodowa nie nabyła roszczenia na podstawie art. 518 k.c., gdyż spłata dokonana
przez syndyka nie doprowadziła do zmniejszenia jej zadłużenia wobec nieprawidłowego
jej zarachowania przez wierzyciela. W przypadku odpowiedzialności na podstawie art.
518 k.c. nie jest bowiem istotne aby dłużnik na skutek zapłaty uzyskał korzyść
majątkową.
Apelację strony pozwanej Sąd Okręgowy w W. oddalił wyrokiem z dnia 25
czerwca 2009 r., podzielając ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji i jego ocenę
prawną z wyjątkiem stanowiska odnoszącego się do powstania stanu wymagalności
wierzytelności na skutek ogłoszenia upadłości. Uznał jednak, że naruszenie przez Sąd
pierwszej instancji art. 32 § 1 prawa upadłościowego nie miało wpływu na treść
rozstrzygnięcia. Sąd Okręgowy podniósł dodatkowo, że gdyby nawet przyjąć, że osoba
trzecia zapłaciła dług w postaci odsetek od przeterminowanych rat leasingowych, który
nie był objęty umową poręczenia czy zastawu rejestrowego, to roszczenie strony
powodowej byłoby usprawiedliwione w świetle przepisów o bezpodstawnym
wzbogaceniu bowiem strona pozwana na skutek wpłaty dokonanej przez syndyka
uzyskała korzyść jej kosztem.
Skarga kasacyjna strony pozwanej została oparta o obie podstawy określone w
art. 3983
§ 1 k.p.c. Zarzucono w niej naruszenie art. 119 k.c. w zw. z art. 120 § 1 k.c.,
art. 876 § 1 k.c. w zw. z art. 879 k.c., art. 65 k.c., art. 32 § 3 w zw. z art. 117 § 4 prawa
upadłościowego, art. 518 § 1 pkt 1 k.c., art. 518 § 3 k.c., art. 405 k.c., art. 321 § 1 k.p.c.
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. oraz art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. W oparciu o
te zarzuty skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa,
4
ewentualnie jego uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w W. do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. nie był uzasadniony. Nie ulega wątpliwości,
że Sąd pierwszej instancji jako podstawę uwzględnienia powództwa wskazał art. 518
k.c. Sąd Okręgowy stwierdzając, że podziela ocenę prawną Sądu pierwszej instancji w
sposób dostateczny wskazał zatem także na tę podstawę uzasadniającą roszczenie
powoda. Dodatkowo wskazał także na przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu. Uwagę
Sądu Okręgowego o możliwości dochodzenia roszczenia przez osobę trzecią
spełniającą świadczenie na rzecz wierzyciela na podstawie przepisów o prowadzeniu
cudzych spraw bez zlecenia lub przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, należy
rozumieć jedynie jako odwołanie się do istniejącej regulacji ogólnej, różniącej się od
konstrukcji wstąpienia osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela, co podkreślił
Sąd Okręgowy.
Usprawiedliwiony był natomiast zarzut naruszenia art. 321 § 1 k.p.c., pozostający
w związku z zarzutem naruszenia art. 405 k.c. Strona powodowa nie twierdziła aby
strona pozwana na skutek zapłaty dokonanej przez syndyka uzyskała korzyść bez
podstawy prawnej. W pozwie nie powołała się także na okoliczności faktyczne
wskazujące na bezpodstawne wzbogacenie strony pozwanej. Przyjęcie zatem przez
Sąd Okręgowy, że roszczenie strony powodowej może być uwzględnione w oparciu o
przepisy regulujące bezpodstawne wzbogacenie stanowiło wyjście ponad żądanie
pozwu i spowodowało naruszenie art. 321 § 1 k.p.c. Nadto Sąd Okręgowy nie dokonał
ustaleń, które wskazywałyby na osiągnięcie przez stronę pozwaną korzyści majątkowej
bez podstawy prawnej, jej charakter oraz rozmiar. Nie pozwalało to na prawidłowe
zastosowanie art. 405 k.c., co uzasadniało zarzut naruszenia tego przepisu.
Skarżący podniósł zasadnie, że treść art. 876 § 1 i art. 879 k.c. wskazuje na
akcesoryjny charakter zobowiązania poręczyciela, co nakazuje przyjąć, że zobowiązanie
niewymagalne wobec dłużnika nie może uzyskać tej cechy także wobec poręczyciela.
Dla oceny, czy poręczyciel spełnił zobowiązanie wymagalne decyduje chwila spełnienia
świadczenia. Skarżący w ramach zarzutu naruszenia art. 65 k.c. wskazał zasadnie, że w
wyniku ugody zawartej w dniu 1 czerwca 2005 r. roszczenia wierzyciela [Banku (...) BP]
nie były wymagalne z uwagi na terminową spłatę przez stronę pozwaną uzgodnionych w
ugodzie rat obejmujących kapitał i odsetki.
5
Brak jednocześnie podstaw dla przyjętej przez Sąd Okręgowy oceny,
że czynność wierzyciela prowadząca do przedłużenia terminu spełnienia świadczenia
przez dłużnika, dokonana już po powstaniu stanu wymagalności świadczenia ale przed
jego spełnieniem przez poręczyciela, nie ma znaczenia dla treści zobowiązania
poręczyciela z tej racji, że nie był on stroną czynności, która spowodowała wydłużenie
terminu spełnienia świadczenia przez dłużnika. Nie można bowiem przyjąć, aby termin
spełnienia świadczenia przez poręczyciela, o którego obowiązkach decyduje zakres
zobowiązania dłużnika (art. 879 § 1 k.c.) wyprzedzał termin obowiązujący dłużnika. Sąd
Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 5 lipca 2007 r., II CSK 136/07 stwierdził, że
statuowana w art. 879 § 1 k.c. zasada, że zakres odpowiedzialności poręczyciela jest
taki, jak dłużnika głównego, dotyczy także ustalenia chwili, od jakiej świadczenie
poręczyciela jest wymagalne; jest bowiem oczywiste, że odpowiedzialność poręczyciela
nie może powstać wcześniej aniżeli odpowiedzialność tego, za czyj dług on poręcza.
Sąd Rejonowy wyrażając odmienne stanowisko, zaaprobowane przez Sąd drugiej
instancji, odwołał się do poglądu wyrażonego przez Sąd Najwyższy w uzasadnieniu
wyroku z dnia 12 marca 2002 r., IV CKN 862/00, w którym stwierdzono, że przedłużenie
terminu płatności dokonane po dniu, w którym roszczenie stało się wymagalne nie ma
wpływu na jego wymagalność, gdyż odmienne stanowisko doprowadziłoby do obejścia
zakazu skracania lub przedłużania terminu przedawnienia przez czynność prawną,
wynikającego z art. 119 k.c. Stanowisko to nie jest zasadne, bowiem art. 119 k.c.
dotyczy jedynie terminu (okresu) przedawnienia, a nie kwestii związanych z
wymagalnością roszczenia, z czym wiąże się rozpoczęcie biegu terminu przedawnienia.
W wyroku z dnia 16 lutego 2005 r., IV CK 502/04 Sąd Najwyższy podkreślił, że zakaz
określony w art. 119 k.c. wyłącza możliwość umawiania się co do innego okresu
przedawnienia niż to wynika z ustawy. Zakaz ten nie dotyczy natomiast wymagalności
roszczenia, od której zgodnie z art. 120 § 1 k.c. zależy rozpoczęcie biegu terminu
przedawnienia.
Należy przyjąć, że osoba trzecia, która spełnia świadczenie niewymagalne,
przyjęte przez wierzyciela, nie może dochodzić jego zwrotu od dłużnika na podstawie
art. 518 § 1 pkt 1 k.c. W wyroku z dnia 7 kwietnia 2005 r., II CK 576/04 Sąd Najwyższy
przyjął, że wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela na skutek
spłacenia wierzyciela następuje tylko w zakresie, w jakim osoba trzecia spłaciła dług,
który w stosunku podstawowym był wymagalny.
6
Z przyczyn wyżej wskazanych uzasadnione były zarzuty naruszenia art. 119 k.c.
w zw. z art. 120 § 1 k.c., art. 876 § 1 k.c. w zw. z art. 879 k.c. oraz art. 518 § 1 pkt 1 k.c.
Pozbawiony podstaw był zarzut naruszenia art. 32 § 3 w zw. z art. 117 § 4 prawa
upadłościowego w sytuacji, gdy Sąd Okręgowy stwierdził wyraźnie, że Sąd pierwszej
instancji naruszył art. 32 § 1 prawa upadłościowego przyjmując, że ogłoszenie upadłości
leasingodawcy spowodowało wymagalność roszczenia wobec dłużnika.
Nieuzasadniony był także zarzut naruszenia art. 518 § 3 k.c. Sąd Okręgowy
zasadnie przyjął, że przepis ten ma zastosowanie w przypadku rozstrzygania
o pierwszeństwie zaspokojenia pomiędzy wierzytelnością przysługującą wierzycielowi
wobec dłużnika oraz wierzytelnością przysługującą wobec dłużnika osobie trzeciej, która
przeszła na nią wskutek częściowej zapłaty wierzycielowi. Uregulowanie to nie decyduje
zatem o braku uprawnienia osoby trzeciej do dochodzenia od dłużnika świadczenia
spełnionego na rzecz wierzyciela, stosownie do art. 518 § 1 k.c., przed zaspokojeniem
pozostałej części świadczenia przez dłużnika.
Uwzględniając, że część zarzutów zawartych w skardze kasacyjnej okazała się
usprawiedliwiona, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. uchylił zaskarżony
wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w W. do ponownego rozpoznania.