Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 54/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 sierpnia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Jan Górowski
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Włodzimierza P.
przeciwko Skarbowi Państwa – Sądowi Rejonowemu
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 19 sierpnia 2010 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 21 kwietnia 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną i nie obciąża powoda kosztami
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 17 października 2008 r. Sąd Okręgowy oddalił powództwo
o 100 000 zł odszkodowania za szkodę wyrządzoną prawomocnym
postanowieniem z dnia 30 czerwca 2004 r., wydanym przez Sąd Rejonowy w
sprawie o podział majątku wspólnego.
Sąd ustalił, że przed Sądem Rejonowym toczyła się z wniosku Elżbiety P.
sprawa o podział majątku wspólnego Elżbiety P. i Włodzimierza P., prowadzona
pod sygn.[...]. Postanowieniem częściowym z dnia 11 października 2002 r. Sąd
przyznał wnioskodawczyni spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu
mieszkalnego, a na rzecz uczestnika postępowania zasądził od wnioskodawczyni –
tytułem zwrotu nakładów na ten składnik majątku wspólnego i wyrównania udziału –
kwotę 27 542,74 zł. Postanowieniem końcowym z dnia 30 czerwca 2004 r. Sąd
Rejonowy ustalił, że w skład majątku wspólnego wchodzą ponadto szczegółowo
opisane ruchomości i wynikające z warunkowej umowy sprzedaży z dnia
12 grudnia 1991 r. roszczenie o przeniesienie prawa użytkowania wieczystego
zabudowanej nieruchomości o łącznej wartości 100 000 zł, położonej w E. przy ul.
Ł.[…], i wymienione składniki majątku wspólnego przyznał uczestnikowi
postępowania, a na rzecz wnioskodawczyni zasądził od uczestnika postępowania
54 227,50 zł tytułem spłaty udziału w majątku wspólnym.
Postanowienie końcowe uprawomocniło się – bez zaskarżenia – z dniem
21 lipca 2004 r. Złożony przez pełnomocnika uczestnika postępowania wniosek
o przywrócenie terminu do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia
postanowienia został prawomocnie odrzucony. Również apelacja uczestnika
postępowania od postanowienia końcowego została odrzucona.
Włodzimierz P. wniósł także skargę o wznowienie postępowania
zakończonego prawomocnym postanowieniem końcowym z dnia 30 czerwca
2004 r. Jako podstawę skargi wskazał: pozbawienie możności działania, oparcie
orzeczenia na dokumencie podrobionym i wykrycie mogących mieć wpływ na wynik
sprawy nowych okoliczności, zwłaszcza prawomocnego wyroku z dnia 10 sierpnia
2004 r. oddalającego powództwo Elżbiety P. i Włodzimierza P. o zobowiązanie
3
Grażyny i Mieczysława małż. C. do złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu na
powodów prawa użytkowania wieczystego zabudowanej nieruchomości w E. przy
ul. Ł.[…]. Postanowieniem z dnia 28 września 2005 r. Sąd Rejonowy odrzucił
jednak skargę uczestnika postępowania o wznowienie postępowania, a Sąd
Okręgowy oddalił jego zażalenie na to postanowienie.
Postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 2007 r., IV CNP
20/07, została także odrzucona skarga Włodzimierza P. o stwierdzenie
niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia jako niedopuszczalna z powodu
wniesienia jej od postanowienia, które stało się prawomocne przed dniem
1 września 2004 r.
Elżbieta P. uzyskała zasądzoną postanowieniem końcowym spłatę z tytułu
udziału w majątku wspólnym w drodze postępowania egzekucyjnego.
Sąd Okręgowy uznał, że podstawy prawnej dochodzonego roszczenia nie
może stanowić art. 418 k.c., regulujący odpowiedzialność Skarbu Państwa za
szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza państwowego na skutek wydania
orzeczenia, ponieważ został on uchylony jako niezgodny z art. 77 ust. 1 Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia
2001 r., SK 18/00 (Dz. U. Nr 145, poz. 1638). Wykluczył także możliwość
uwzględnienia powództwa na podstawie art. 417 k.c., w wersji sprzed dnia
1 września 2004 r., w rozumieniu nadanym mu przytoczonym wyrokiem Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001. Sąd nie może bowiem stwierdzić w tej
sprawie samodzielnie – ze względu na związanie prawomocnym orzeczeniem –
stanowiącej przesłankę odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa
niezgodności z prawem prawomocnego postanowienia końcowego z dnia
30 czerwca 2004 r. Podstawy do zasądzenia dochodzonego roszczenia nie
stanowi także obowiązujący do dnia 1 września 2004 r. art. 419 k.c., albowiem
uregulowana w nim odpowiedzialność Skarbu Państwa za tzw. szkody legalne jest
ograniczona do naprawienia – czego powód nie dochodzi w sprawie – szkód na
osobie.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację powoda,
podzielając ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji.
4
W skardze kasacyjnej, opartej na pierwszej podstawie, pełnomocnik powoda
zarzucił naruszenie art. 417 k.c. w związku z art. 5 ustawy z dnia 17 czerwca
2004 r. o zmianie Kodeksu cywilnego i niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162,
poz. 1692, dalej – „ustawna nowelizująca”) i art. 77 Konstytucji. Powołując się na tę
podstawę wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Naruszenie art. 417 k.c. w związku z art. 5 ustawy nowelizującej i art. 77
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej przez jego błędną wykładnię polega –
zdaniem skarżącego – na uznaniu, że w sprawie o naprawienie szkody
spowodowanej wydaniem niezgodnego z prawem prawomocnego orzeczenia sąd
nie jest uprawniony – także w wypadku, gdy szkodę spowodowało orzeczenie,
które stało się prawomocne przed dniem 1 września 2004 r. – do samodzielnego
badania kwestii niezgodności tego orzeczenie z prawem. Taka wykładnia
przytoczonego przepisu pozbawia bowiem poszkodowanego możliwości uzyskania
odszkodowania za szkodę spowodowaną wydaniem orzeczenia niezgodnego
z prawem, które stało się prawomocne przed dniem 1 września 2004 r.
Dla oceny zasadności tego zarzutu rozstrzygające znaczenie ma wyrok
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 grudnia 2009 r., SK 34/08 (OTK-A 2009, nr 11,
poz. 165), który wszedł w życie z dniem 18 grudnia 2009 r. (Dz. U. z 2009 r. Nr 215,
poz. 1675). W przytoczonym wyroku Trybunał orzekł, że art. 5 ustawy nowelizującej
w zakresie, w jakim wyłącza skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia sądu wyrządzającego szkodę, które stało się
prawomocne po wejściu w życie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, jest
niezgodny z art. 77 ust. w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej
Polskiej.
Przedstawiając skutki prawne tego orzeczenia, Trybunał Konstytucyjny
podkreślił, że przedmiotem kontroli była norma intertemporalna wyłączająca
możliwość wniesienia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem orzeczeń, które
uprawomocniły się przed 1 września 2004 r. Wyrok ma więc charakter
zakresowego rozstrzygnięcia intertemporalnego. Nie oznacza on zatem usunięcia
5
całego przepisu z systemu prawnego. Bezpośrednim i podstawowym skutkiem
orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego jest utrata mocy obowiązującej jedynie
oznaczonego w sentencji fragmentu normy wyrażonej w art. 5 ustawy
nowelizującej. Innymi słowy – jak wyjaśnił Trybunał – wraz w wejściem w życie
omawianego wyroku (art. 190 ust. 3 zdanie pierwsze Konstytucji), zrekonstruowana
na podstawie zaskarżonego przepisu norma intertemporalna odnosząca się do
skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia zostaje
bezwzględnie i bezwarunkowo wyeliminowana z systemu prawnego. Wyrok
wprowadza zmianę do obowiązującego systemu prawnego. Z dniem jego wejścia
w życie traci moc obowiązująca norma intertemporalna odnosząca się do skargi.
Orzeczenie o niezgodności poddanej kontroli Trybunału Konstytucyjnego
normy z Konstytucją nie oznacza jednak automatycznego wzruszenia wydanych na
jej podstawie orzeczeń lub nieważności postępowań. Naprawienie skutków
obowiązywania niekonstytucyjnego przepisu obowiązującego do chwili wejścia
w życie „w stosunku do ukształtowanych i skonsumowanych zaszłości prawnych”
określa bowiem art. 190 ust. 4 Konstytucji. Przepis ten przewiduje możliwość
zainicjowania właściwej procedury wznowieniowej, która pozwoli na rozpatrzenie
sprawy w świetle stanu prawnego ukształtowanego wyrokiem Trybunału
Konstytucyjnego.
Przytoczone orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego umożliwia osobom,
które – przy spełnianiu wymagań dotyczących skargi o stwierdzenie niezgodności
z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 4241
-42412
k.p.c.) – legitymują się
orzeczeniem, które stało się prawomocne w okresie od wejścia w życie Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej (17 października 1997 r.) do dnia 1 września 2004 r.,
uzyskanie prejudykatu stwierdzającego niezgodność tego prawomocnego
orzeczenia z prawem, stanowiącego niezbędną przesłankę dochodzenia
odszkodowania za szkodę spowodowaną wydaniem tego orzeczenia. W świetle
tego orzeczenia nie ulega też wątpliwości, że nie jest dopuszczalne stwierdzanie
niezgodności z prawem orzeczenia, które stało się prawomocne przed 1 września
2004 r., w procesie o odszkodowanie za szkodę wyrządzona przez wydanie tego
orzeczenia. Także w tym wypadku niezbędne jest uzyskanie przez stronę w drodze
postępowania uregulowanego w art. 4241
-42412
k.p.c. wyroku stwierdzającego
6
niezgodność prawomocnego orzeczenia z prawem. Zarzut wydania zaskarżonego
wyroku z naruszeniem art. 417 k.c. w związku z art. 5 ustawy nowelizującej i art. 77
Konstytucji w sposób wskazany w skardze kasacyjnej należało zatem uznać za
nieuzasadniony.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji wyroku
(art. 39814
k.p.c. i art. 102 w związku z art. 39821
i 391 § 1 k.p.c.). Za
nieobciążaniem powoda kosztami postępowania kasacyjnego przemawia –
wynikająca z uwzględnionego wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych – jego
sytuacja życiowa, rodzinna i majątkowa.