Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 655/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 września 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Kazimierz Zawada (przewodniczący)
SSN Krzysztof Strzelczyk
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa A.(...) S.A. w W.
przeciwko A. P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 9 września 2010 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 9 lipca 2009 r., sygn.
akt VI ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok w zakresie uwzględniającym powództwo w stosunku do
A. P. i orzekającym o kosztach postępowania (punkt I podpunkt 1 i 2 oraz punkt III)
i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny, po rozpoznaniu sprawy na skutek
apelacji pozwanych A. P. i S.(...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością W., zmienił
wyrok Sądu Okręgowego w W. z dnia 10 lipca 2008 r. w ten sposób, że zasądził od
pozwanej A. P. na rzecz powódki A.(...) Spółki Akcyjnej w W. kwotę 107 732,10 zł z
ustawowymi odsetkami od dnia 16 grudnia 2006 r. i kwotę 8 987 zł tytułem zwrotu
kosztów procesu, a w pozostałym zakresie powództwo oddalił oraz przyznał pozwanej
Spółce od powódki kwotę 3 600 zł tytułem zwrotu kosztów procesu. Oddalił w pozostałej
części apelację, obciążając pozwaną A. P. kosztami postępowania apelacyjnego
względem powódki, a powódkę względem pozwanej Spółki.
Rozstrzygnięcie to oparte zostało na następujących ustaleniach i wnioskach:
Powódkę i I.(...) Spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością w W. łączyła, zawarta
w dniu 19 grudnia 2005 r., umowa zlecenia sprzedaży lokalu niemieszkalnego,
położonego w W. przy ul. Ł. W kwietniu 2006 r. pozwana A. P. uzyskała telefoniczną
propozycję od pracownika powódki B. S. kupna lokalu położonego przy ulicy Ł. albo W.,
w których mogła być prowadzona działalność handlowa w zakresie sklepu meblowego.
Na prośbę pozwanej w dniu 26 kwietnia 2006 r. B. S. okazała jej lokal położony przy ul.
Ł., w którym doszło do zawarcia umowy zlecenia pośrednictwa przy zakupie i najmie
pomiędzy powódką i A. P. Formularz umowy, będący w posiadaniu powódki został
całkowicie wypełniony i podpisany przez pozwaną, a egzemplarz pozwanej zawiera
jedynie podpisy licencjonowanego pośrednika D. G. i agenta B. S., jego rubryki nie są
wypełnione. Z treści tej umowy wynika, że pozwana zleciła powódce pośrednictwo przy
zakupie nieruchomości użytkowej za zapłatą prowizji w wysokości 2,9 % wartości
nieruchomości, powiększoną w przypadku zakupu, o 22 % podatek VAT. Pozwana,
której lokal się spodobał, wyraziła chęć pokazania go mężowi i w tym celu umówiła się
na ponowne oględziny.
W dniu 11 maja 2006 r. pozwana kupiła lokal mieszkalny przy ulicy G. o
powierzchni 26,50 m2
wraz z komórką i miejscem postojowym za cenę 320 000 zł.
Uchwałą Nadzwyczajnego Walnego Zgromadzenia Wspólników Spółki S.(...), w
której pozwana A. P. pełniła funkcję prezesa zarządu, z dnia 31 maja 2006 r. wyrażona
została zgoda na zakup lokalu położonego przy ul. Ł. i miejsca postojowego za cenę
3 045 000 zł. Tego samego dnia T. P., reprezentujący pozwaną Spółkę, zawarł ze
3
Spółką I.(...) umowę sprzedaży spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu
niemieszkalnego nr 4 przy ulicy Ł. o powierzchni użytkowej 507,50 m2
i spółdzielczego
własnościowego prawa do miejsca postojowego nr 13 za cenę 3 045 000 zł.
W rozmowie telefonicznej z B. S. pozwana odmowę dokonania ponownych
oględzin i podjęcia decyzji dotyczącej zakupu lokalu przy ulicy Ł. tłumaczyła nadmiarem
pracy.
Powódka, po uzyskaniu informacji o umowie z dnia 31 maja 2006 r., wystawiła
fakturę VAT, obciążając Spółkę S.(...) kwotą obejmującą wynagrodzenie za
pośrednictwo, która jest przedmiotem powództwa.
Sąd Okręgowy uznał, że pozwana A. P. niewłaściwie wykonała zawartą umowę,
wykorzystując informacje o ofercie sprzedaży okazanego jej lokalu do zawarcia umowy
bez udziału powódki, działając na jej szkodę. Z racji pełnionej funkcji prezesa Zarządu
Spółki S.(...) działania te podejmowała jako jej przedstawiciel. Odpowiedzialność A. P.
wynika z zawartej umowy a Spółki z czynu niedozwolonego, zaś obie pozwane ponoszą
odpowiedzialność na zasadzie in solidum.
Sąd Apelacyjny nie podzielił stanowiska Sądu Okręgowego, że pozwana
niewłaściwie wykonała umowę łączącą ją z powódką, skoro nie było klauzuli zakazu
udostępniania informacji o ofercie innym podmiotom, jak też, że Spółka ponosi
odpowiedzialność za działania A. P. Uznał, że dokonane ustalenia stanowią podstawę
do przyjęcia, że A. P. ponosi odpowiedzialność na podstawie art. 415 k.c. Zawierając
opisaną umowę działała w swoim imieniu, nie ujawniła wobec powódki ani sprawowanej
funkcji ani zamiaru nabycia lokalu przez zarządzaną przez nią Spółkę, co pozostawało w
sprzeczności z zasadami współżycia (uczciwością kupiecką). To bezprawne i zawinione
działanie wyrządziło powódce szkodę polegającą na pozbawieniu jej prowizji. Nie
uzasadnia to jednak odpowiedzialności pozwanej Spółki, ponieważ bezprawne działanie
A. P. nie jest równoznaczne z bezprawnością działania Spółki.
Pozwana w skardze kasacyjnej powołała podstawę objętą art. 3983
§ 1 pkt 1
k.p.c. Błędna wykładnia art. 361 § 1 k.c. w związku z art. 6 k.c. polega na przyjęciu, że
pomiędzy nieujawnieniem zainteresowania nabyciem lokalu przez osobę trzecią a
nieuzyskaniem przez powódkę prowizji istnieje adekwatny związek przyczynowy oraz na
przyjęciu, że szkoda powódki miała postać lucrum cessans, podczas gdy miała ona
charakter szkody ewentualnej, skoro nie dowiedziono wysokiego prawdopodobieństwa
zawarcia konkurencyjnej transakcji nabycia lokalu. Uznanie zachowania pozwanej,
polegającego na nieujawnieniu zainteresowania lokalem przez osobę trzecią, jako czynu
4
bezprawnego, stanowi o błędnej wykładni art. 415 k.c., ponieważ z zasad współżycia
społecznego nie można wywodzić tej bezprawności, skoro zasady te nie zakazują
ujawniania takich okoliczności i nie było takiego zakazu w treści umowy stosowanej
przez powódkę prowadzącą profesjonalną działalność. Pozwana domagała się
uchylenia zaskarżonego wyroku i dokonania jego zmiany przez oddalenie powództwa w
stosunku do niej, ewentualnie uchylenia go i przekazania sprawy do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Według kryterium źródła powstania szkody wyróżnione zostały w prawie cywilnym
dwa główne reżimy odpowiedzialności odszkodowawczej – z tytułu czynów
niedozwolonych i z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.
Odpowiedzialność deliktowa zachodzi wówczas, gdy powstało zdarzenie, z którym
ustawa wiąże obowiązek naprawienia szkody, który nie jest uzależniony od uprzedniego
istnienia jakiejś więzi prawnej między zobowiązanym do naprawienia szkody a
podmiotem, który doznał uszczerbku. Skutki tego zdarzenia powstają z mocy ustawy
(nie są uzależnione od świadomości i woli sprawcy), a świadczenie odszkodowawcze
ma charakter głównego i pierwotnego. Odpowiedzialność oparta na zasadzie winy
sprawcy, przewidziana art. 415 k.c., musi obejmować znamiona odnoszące się do
przedmiotowego i podmiotowego aspektu sprawczego zachowania. Pierwszy z nich
dotyczy bezprawności oznaczającej sprzeczność postępowania z obowiązującym
porządkiem prawnym lub zasadami współżycia społecznego, a drugi - negatywnej oceny
zachowania sprawcy z obiektywnego i subiektywnego punktu widzenia, które stanowi o
jego winie (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 2003 r., V CKN 1681/00,
niepubl., z dnia 19 grudnia 2003 r., IV CK 31/02, niepubl. i z dnia 7 maja 2008 r. II CSK
4/08, niepubl.).
Odpowiedzialność strony stosunku zobowiązaniowego, która nie wykonała lub
nienależycie wykonała przyjęty na siebie tym stosunkiem obowiązek objęta została art.
471 k.c.
Odnosząc te rozważania do ustalonego przez Sąd drugiej instancji stanu
faktycznego rozpoznawanej sprawy uznać należało, że nie ma podstaw do przyjęcia
odpowiedzialności pozwanej w oparciu o art. 471 k.c. Postępowanie pozwanej spełnia
przesłanki czynu niedozwolonego w rozumieniu art. 415 k.c. Bezprawność jej
zachowania leży w sferze działań związanych z zawarciem w dniu 26 kwietnia 2006 r.
umowy, które było jedynie sposobem do uzyskania wiedzy o istnieniu lokalu o
5
poszukiwanych parametrach, jego położeniu, sprzedawcy i wysuniętej przez niego
cenie. Już wówczas wiedziała, że nie skorzysta z pośrednictwa powódki. Nie
wypowiedziała jednak umowy, bo zamierzała uzyskać lokal, obchodząc jej
postanowienia, a w obawie przed sprzedaniem go innej osobie utrzymywała powódkę w
przekonaniu, że do realizacji umowy dojdzie. Na taką ocenę jej postępowania wskazuje
pozorna wola okazania lokalu mężowi, unikanie, bez wyraźnej przeszkody, wcześniej
uzgodnionego kontaktu z pracownikiem powódki, nawiązanie porozumienia ze
sprzedawcą, uzyskanie zgody zgromadzenia wspólników zarządzanej Spółki S.(...) na
kupno lokalu, udzielenie mężowi pełnomocnictwa do zawarcia umowy sprzedaży, co
nastąpiło w dniu 31 maja 2006 r. Zawinienie pozwanej należy łączyć z działaniem
polegającym na zawarciu umowy w złym zamiarze i wprowadzeniu powódki w błąd co
do rzeczywistych przyczyn celem uzyskania informacji, które posłużyły jej do
pozbawienia powódki pośrednictwa w sprzedaży. Należy zaliczyć je do kategorii
nazywanej zawinionym niepowodzeniem negocjacji. Nieujawnienie, że lokalem
zainteresowana jest inna osoba, Spółka przez nią zarządzana, było tylko jednym z
elementów działań wskazujących na brak zamiaru związania się opisanym kontraktem.
Nie ma znaczenia, że umowa nie zastrzegała obowiązku zachowania w tajemnicy
informacji o lokalu i warunkach sprzedaży.
Mimo błędnego objęcia uczciwości kupieckiej zakresem znaczeniowym zasad
współżycia społecznego, bo jest ona stosowana jako kryterium oceny postępowania
uczestników profesjonalnego obrotu gospodarczego, prawidłowe było uznanie przez
Sąd Apelacyjny, że postępowanie pozwanej odpowiada wymaganiom przewidzianym w
art. 415 k.c. dla zawinionego deliktu. Nie zasługiwał na podzielenie zarzut pozwanej
błędnej wykładni tego przepisu.
Rzeczą powódki było wykazanie przesłanek tej odpowiedzialności w postaci
zdarzenia, z którym ustawa łączy obowiązek odszkodowawczy, poniesienia szkody i
związku przyczynowego pomiędzy tym zdarzeniem a szkodą. Przyjęcie, że działanie
pozwanej było zawinionym deliktem wypełnia pierwszy z elementów jej
odpowiedzialności. W odniesieniu do zaistnienia szkody powódka powołała się na to, że
nie uzyskała umówionej prowizji, którą trzeba było powiększyć o podatek od towarów i
usług, wskazując że taką korzyść osiągnęłaby, gdyby doszło do wykonania umowy.
Takie określenie szkody wskazuje na jej postać lucrum cessans, przewidzianą art. 361 §
2 k.c., polegającą na utracie korzyści, które pojawiłyby się w majątku powódki, gdyby nie
zdarzenie wyrządzające szkodę. Z uwagi na hipotetyczny charakter tego rodzaju
6
szkody, utrata korzyści powinna być wykazana z tak dużym prawdopodobieństwem, że
w oparciu o doświadczenie życiowe można przyjąć, że rzeczywiście miała miejsce (por.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 2001 r., IV CKN 382/00, niepubl., z dnia
24 sierpnia 2007 r., V CSK 174/07, niepubl., z dnia 22 stycznia 2008 r., II CSK
377/07, niepubl. i z dnia 19 czerwca 2008 r., V CSK 18/08, niepubl.).
Trafnie przyjął Sąd Apelacyjny, że powódka wykazała możliwość uzyskania
prowizji. Niesłusznie pozwana kwestionuje to stwierdzenie, nieskutecznie powołując się
na to, że szkoda powódki ma charakter niepodlegającej naprawieniu szkody
ewentualnej. Na możliwość doprowadzenia przez powódkę do sprzedaży lokalu
pokazuje już nie tylko zawarcie takiej umowy w dniu 31 maja 2006 r., ale także bliska
odległość czasowa od oględzin lokalu do jego kupna, podyktowana obawą o zbycie go
innej osobie. Podzielić jednak należało zarzut pozwanej błędnej wykładni art. 361 § 2 w
związku z art. 6 k.c. w odniesieniu do określenia rozmiaru szkody. W celu dokonania
tego rozważenia wymagało jak kształtowałby się stan praw i interesów powódki, gdyby
nie nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę (por. powołany już wyrok z dnia 22
stycznia 2008 r.). Nieprzeprowadzenie takiej analizy, uwzględniającej również to, że w
istocie do wykonania czynności związanych z pośrednictwem nie doszło oraz kwestię
obowiązku podatkowego od towarów i usług, doprowadziło do błędnej konstatacji
utożsamiającej nieosiągniętą korzyść z powiększoną o wymieniony podatek prowizją.
Z tych przyczyn zaskarżony wyrok podlegał uchyleniu, a sprawa przekazaniu do
ponownego rozpoznania w oparciu o art. 39815
§ 1 k.p.c.
Na podstawie art. 108 § 2 w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c. orzeczenie o
kosztach postępowania kasacyjnego pozostawiono końcowemu rozstrzygnięciu.