Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 78/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 października 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Ś.
przeciwko W. B., E. B.
i W. B.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 15 października 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 28 października 2009 r.,
1) uchyla zaskarżony wyrok w pkt 1 i 2 w części dotyczącej
rozstrzygnięcia o roszczeniu skierowanemu przeciwko E. B. i
W. B. i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego;
2) oddala skargę kasacyjną w części dotyczącej rozstrzygnięcia
o roszczeniu skierowanemu przeciwko W.B.;
3) zasądza od powoda Skarbu Państwa - Sądu Okręgowego
w Ś. na rzecz W. B. kwotę 1.800 (tysiąc osiemset) zł tytułem
kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z 28 października 2010 r., wydanym w uwzględnieniu apelacji
pozwanych W. B. oraz E. B. i W. B., Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu
Okręgowego w Ś. z 4 marca 2009 r. w ten sposób, że oddalił powództwo Skarbu
Państwa – Sądu Okręgowego w Ś. o zasądzenie kwoty 98.875 zł, dochodzonej
jako zwrot odszkodowania wypłaconego przez powoda osobie trzeciej, która
poniosła szkodę na skutek bezprawnego działania powoda i pozwanych. Wyrok ten
zapadł po ustaleniu, że 23 października 1981 r. małżonkowie E. B. i W. B. nabyli
prawo użytkowania wieczystego nieruchomości stanowiącej działkę nr 93/5,
położoną w Ś. przy ul. Z. 7 wraz z rozpoczętą budową domu jednorodzinnego. Ich
prawo zostało ujawnione w księdze wieczystej KW nr […], prowadzonej przez Sąd
Rejonowy w Ś. Następnie, 16 września 1993 r. E. B. i W. B. darowali udziały w
wysokości po 1
/2 części w prawie użytkowania wieczystego nieruchomości swoim
małoletnim dzieciom: A. B. i W. B. Notariusz, przed którym została zawarta umowa
darowizny złożył wniosek o wpis prawa obdarowanych do księgi wieczystej, jednak
mimo ponawiania przez sąd wieczystoksięgowy wezwań, E. B. i W.B. nie uiścili
opłaty od wniosku, przez co nowi użytkownicy wieczyści nie zostali ujawnieni w
księdze wieczystej. W papierowej wersji księgi nie dokonano wzmianki o wniosku o
wpis prawa obdarowanych, zaś wzmianka w rejestrze elektronicznym została
utracona w czasie transmisji danych.
E. B. i W. B. 27 czerwca 2002 r. pożyczyli od M. P. 100.000 zł, a dla
zabezpieczenia zwrotu pożyczonej kwoty ustanowili hipotekę umowną na prawie
użytkowania wieczystego nieruchomości, dla którego Sąd Rejonowy w Ś. prowadzi
księgą wieczystą KW nr […]. W toku postępowania o wpis hipoteki sąd
wieczystoksięgowy stwierdził, że prawo użytkowania wieczystego nie przysługuje
już E. B. i W. B. A. B. i W. B. zostali ujawnieni w księdze wieczystej 28 listopada
2002 r. jako współużytkownicy wieczyści nieruchomości, a postanowieniem z 29
listopada 2002 r. Sąd Rejonowy oddalił wniosek o wpis hipoteki umownej na rzecz
M. P.
E. B. i W. B. nie zwrócili M. P. pożyczonej kwoty, a w prowadzonym
przeciwko nim postępowaniu egzekucyjnym odzyskał on jedynie 1.125 zł. M. P.
wystąpił przeciwko Skarbowi Państwa – Sądowi Okręgowemu w Ś. o zapłatę
98.875 zł tytułem odszkodowania za szkodę spowodowaną niezgodnym z prawem
3
wykonywaniem władzy publicznej (art. 417 k.c.). Wskazał, że umowę pożyczki
zawierał w przekonaniu, iż jej zwrot zostanie zabezpieczony hipoteką na
nieruchomości pozostającej w użytkowaniu wieczystym pożyczkobiorców, o czym
wnioskował na podstawie odpisu z księgi wieczystej przedstawionego przy
zawarciu umowy. Hipoteki ostatecznie nie uzyskał, co spowodowało w jego majątku
uszczerbek równy kwocie niemożliwej do odzyskania od pożyczkobiorców.
Powództwo zostało uwzględnione w całości prawomocnym wyrokiem Sądu
Okręgowego w Ś. z 25 października 2005 r. wydanym do sygnatury I C …/05.
Skarb Państwa – Sąd Okręgowy w Ś. wypłacił poszkodowanemu zasądzoną kwotę
i wystąpił przeciwko E. B., W. B., W. B. i A. B. z powództwem o jej zasądzenie
solidarnie od pozwanych.
Sąd pierwszej instancji uwzględnił powództwo w stosunku do E. B., W. B.,
W. B. i zasądził od nich solidarnie na rzecz powoda kwotę 98.875 zł z ustawowymi
odsetkami od 28 maja 2005 r. oraz koszty postępowania, natomiast powództwo
skierowane przeciwko A. B. oddalił. Uzasadniając to rozstrzygnięcie Sąd Okręgowy
wskazał, że pozwani E. B., W. B., W. B. w sposób zawiniony doprowadzili do
powstania niezgodności między stanem ujawnionym w księdze wieczystej a
rzeczywistym stanem prawnym, co obciąża ich odpowiedzialnością za wynikłą stąd
szkodę na podstawie art. 35 ust. 2 ustawy z 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece, Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm. (dalej jako:
u.k.w.h.). Zdaniem Sądu Okręgowego, pozwani odpowiadali za naprawienie szkody
M. P. wspólnie ze Skarbem Państwa in solidum, ponieważ odpowiedzialność ich
wynikała z różnych podstaw prawnych (odpowiednio: art. 35 ust. 2 u.k.w.h. i art.
417 k.c.). Z tej przyczyny, w razie naprawienia szkody przez jednego ze
zobowiązanych, możliwe jest dochodzenie przez niego roszczeń regresowych od
pozostałych współdłużników, na podstawie stosowanego przez analogię art. 441 §
2 k.c.
O oddaleniu powództwa w stosunku do A.B. zadecydowało to, że w chwili
zawarcia umowy pożyczki z M. P. była małoletnia, a tym samym nie ciążył na niej
obowiązek zgłoszenia wniosku o ujawnienie w księdze wieczystej, że nabyła udział
w prawie użytkowania wieczystego nieruchomości. Wyrok oddalający powództwo w
stosunku do A. B. uprawomocnił się.
4
Zmieniając zaskarżony wyrok w uwzględnieniu apelacji W. B. oraz E. B. i W.
B. i oddalając powództwo, Sąd Apelacyjny stwierdził, że Skarb Państwa – Sąd
Okręgowy w Ś. nie może dochodzić roszczeń zwrotnych od pozwanych. Szkoda
wyrządzona M. P. nie ma związku z tym, że W. B. jako nowy użytkownik wieczysty
nie usunął formalnych przeszkód dla dokonania wpisu. Szkoda bowiem była
konsekwencją wydania przez sąd wieczystoksięgowy odpisu z księgi wieczystej
niezgodnego z rzeczywistym stanem prawnym. Sąd wieczystoksięgowy nie
skorzystał też z przysługującej mu do 23 września 2001 r. kompetencji do
wdrożenia tzw. postępowania przynaglającego wobec E. B. i W. B., polegającego
na zmuszeniu ich do opłacenia wniosku za pomocą grzywny lub zawieszenia
postępowania (§ 45 i 46 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 18 marca 1992
r. w sprawie wykonania przepisów ustawy o księgach wieczystych i hipotece, Dz. U.
Nr 29, poz. 128). W latach 1994 - 1995 sąd wieczystoksięgowy wysłał do tych
pozwanych wezwania do uiszczenia opłaty od wniosku o wpis, przy czym 14
grudnia 1994 r. wezwał ich do osobistego stawiennictwa pod rygorem wdrożenia
postępowania przynaglającego. Kolejne czynności w sprawie podjął jednak dopiero
w związku ze staraniami o ustanowienie hipoteki na rzecz M. P., tj. 28 listopada
2002 r. Tym samym, źródłem szkody nie było zachowanie W. B., lecz zaniedbanie
po stronie sądu wieczystoksięgowego. Sąd Apelacyjny uznał, że także E. B. i W. B.
nie odpowiadają w stosunku do powoda za czyn własny ani jako przedstawiciele
ustawowi W. B., dla którego odpowiedzialności względem M. P. brak jest podstaw.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, nie ma też podstaw do przyjęcia, żeby między
Skarbem Państwa a E. B. i W. B. zachodziła odpowiedzialność in solidum. Każdy z
tych podmiotów odpowiada bowiem za inną szkodę: wyrządzoną niezgodnym z
prawem wykonywaniem władzy publicznej (Skarb Państwa) oraz niewykonaniem
zobowiązania w zakresie zwrotu pożyczki (E. B. i W. B.). Obie szkody są odrębne
od siebie, a równe jedynie pod względem kwotowym, co przesądza o samoistnej
odpowiedzialności zobowiązanych, gdyż warunkiem odpowiedzialności in solidum
jest tożsamość świadczenia. Z tego powodu w stosunkach między powodem a
pozwanymi nie można stosować roszczeń regresowych opartych na art. 441 § 2 i 3
k.c. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, oba te przepisy uzależniają odpowiedzialność
regresową od winy osoby zobowiązanej do świadczenia zwrotnego, której jednak
5
nie można przypisać E. B. i W. B. Szkoda wyrządzona M. P. wynikła bowiem z
działań Skarbu Państwa, mających charakter zawiniony (naruszenie procedur przez
sąd wieczystoksięgowy przy wydawaniu odpisu niezgodnego z papierową wersją
księgi, w której widniała wzmianka o nowym użytkowniku wieczystym). W
konsekwencji, podstawą roszczeń regresowych nie może stać się ani § 3 art. 441
k.c. (wymagający braku winy po stronie dochodzącego roszczeń regresowych) ani
§ 2 tego przepisu (dopuszczający możliwość żądania roszczenia zwrotnego pod
warunkiem braku winy zobowiązanego do naprawienia szkody).
Wyrok Sądu Apelacyjnego z 28 października 2010 r. zaskarżył w całości
powód, przy czym w piśmie z 10 lutego 2010 r. sprecyzował, że zaskarżenie nie
dotyczy rozstrzygnięcia o roszczeniu skierowanym przeciwko A. B. W skardze
kasacyjnej opartej na podstawie przewodzonej w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. powód
zarzucił, że wyrok Sądu Apelacyjnego zapadł z naruszeniem: - art. 361 § 2 k.c.
przez bezpodstawne przyjęcie, iż M. P. doznał dwóch różnych szkód w wyniku
działania powoda i pozwanych, chociaż poniósł on jedną szkodę, w postaci
uszczerbku w jego majątku w związku z niewykonaniem przez pozwanych
zobowiązania do zwrotu pożyczki i niemożliwością przymusowego odzyskania
pożyczonej kwoty z nieruchomości, na której miał uzyskać zabezpieczenie
wierzytelności lecz go nie uzyskał; - art. 441 § 1 k.c. przez uznanie, że
zastosowanie tego przepisu wymaga udziału kilku sprawców w jednym czynie,
podczas gdy z regulacji tej wynika dopuszczalność roszczeń regresowych w
przypadku jednej szkody wynikłej z odrębnych czynów popełnionych przez kilku
sprawców, co na gruncie ocenianej sprawy pozwala kwalifikować odpowiedzialność
powoda i pozwanych jako solidarną; - art. 441 § 2 k.c. przez odmówienie Skarbowi
Państwa możliwości dochodzenia roszczeń regresowych od pozostałych dłużników
solidarnych w sytuacji, gdy powód naprawił całą szkodę wyrządzoną czynem
własnym i pozwanych. Skarżący twierdził, że zastosowanie art. 441 § 2 k.c. (w
przeciwieństwie do art. 441 § 3 k.c.) nie wymaga wykazania wyłącznej winy osób
zobowiązanych do świadczenia zwrotnego. Przepis ten znalazłby również
zastosowanie, na zasadzie analogii z ustawy, w razie przyjęcia, że sprawcy szkody
wyrządzonej M. P. odpowiadają wobec niego in solidum.
6
Powód wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Pozwani E. B. i W. B. wnieśli o oddalenie skargi kasacyjnej i taki sam wiosek
zgłosił w odpowiedzi na skargę kasacyjną W. B., przy czym podkreślił, że skarżący
nie powołał w skardze żadnych zarzutów, które mogłyby usprawiedliwiać
kwestionowanie rozstrzygnięcia o roszczeniu skierowanym przeciwko niemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Skarżący nie zgłosił zarzutów, które zmierzałyby do zakwestionowania
czynności procesowych podjętych w sprawie przez Sąd drugiej instancji, w tym
i takich, które by prowadziły do zakwestionowania podstawy faktycznej
rozstrzygnięcia. Ocena zarzutów mieszczących się w zakresie pierwszej z podstaw
kasacyjnych musi być zatem odniesiona do tych faktów, które Sądy obu instancji
przyjęły za podstawę subsumcji, w warunkach gdy Sąd Apelacyjny zaakceptował
ustalenia Sądu pierwszej instancji, uzupełniając je o wskazanie, że powód spełnił
na rzecz poszkodowanego zasądzone świadczenie odszkodowawcze.
2. Rozstrzygnięcie, czy odpowiedzialność kilku osób względem tego samego
poszkodowanego ma charakter samoistny, solidarny bądź in solidum uzależniona
jest od trzech czynników: jedności szkody, deliktowego charakteru
odpowiedzialności współsprawców oraz adekwatnego związku przyczynowego
między szkodą a zdarzeniem, za które każdy ze sprawców ponosi
odpowiedzialność. Na temat charakteru wyrządzonej mu szkody wypowiedział się
M. P., który w procesie o odszkodowanie wytoczonym przeciwko Skarbowi
Państwa – Sądowi Okręgowemu w Ś. podał, że szkoda, którą mu wyrządzono
polegała na tym, iż pożyczył E. B. i W. B. 100.000 zł, a do czynności by nie doszło,
gdyby wiedział, że jego wierzytelność nie może być zabezpieczona hipoteką.
Wierzytelność o zwrot pożyczki ostatecznie nie została zabezpieczona hipoteką
umowną i w związku z tym nie odzyskał kwoty 98.875 zł, co bez wątpienia by
nastąpiło, gdyby pożyczkobiorcom przysługiwało użytkowanie wieczyste, zgodnie z
ich zapewnieniami i gdyby ich oświadczenie o ustanowieniu hipoteki na
użytkowaniu wieczystym mogło być ujawnione w księdze wieczystej prowadzonej
dla tego prawa. Prawomocny wyrok zasądzający od Skarbu Państwa – Sądu
Okręgowego w Ś. odszkodowanie na rzecz M. P. przesądza kwestię, że poniósł on
7
szkodę w opisanej wyżej postaci i wysokości (art. 365 § 1 k.p.c.). W niniejszej
sprawie Skarb Państwa – Sąd Okręgowy w Ś. wskazał na tę samą szkodę M. P.,
tak co do rodzaju uszczerbku majątkowego, jak i jego rozmiarów i nawet nie
twierdził, żeby w majątku M. P. powstała jakaś inna, wymagająca naprawienia
szkoda, za którą pozwani mieliby odpowiadać wspólnie z nim lub wyłącznie.
Pozwani także nie zgłaszali twierdzeń, z których by można wyprowadzić wniosek,
że w majątku M. P. powstał jakiś inny uszczerbek niż naprawiony przez powoda.
Trafnie zauważa skarżący, że w majątku M. P. powstała jedna szkoda, w opisanej
wyżej postaci, a naprawił ją Skarb Państwa. Przyjmując, że brak jest tożsamości
pomiędzy szkodą wyrządzoną M. P. przez powoda i pozwanych, Sąd Apelacyjny
naruszył art. 361 § 2 k.c., nakazujący uznać za szkodę „straty, które poszkodowany
poniósł, oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono”.
W świetle tego przepisu, ustalenie wysokości szkody wymaga porównania
rzeczywistego stanu majątkowego poszkodowanego oraz stanu, jaki by istniał,
gdyby nie doszło do zdarzenia wyrządzającego szkodę (wg tzw. metody
dyferencyjnej). Odszkodowanie nie może przewyższać rzeczywistej wysokości
uszczerbku majątkowego poniesionego przez poszkodowanego (tak m. in. Sąd
Najwyższy w postanowieniu z 20 stycznia 2000 r., I KZP 46/99, niepubl.). Nie ulega
zatem wątpliwości, że w wyniku działań Skarbu Państwa oraz pozwanych w
niniejszej sprawie, M. P. poniósł jedną szkodę, równą kwocie, która wyszła z jego
majątku w związku z udzieleniem E. B. i W. B. pożyczki i której nie odzyskał.
3. Ocena, czy pozwani odpowiadają wspólnie z powodem za naprawienie
szkody w majątku M. P. wymaga zidentyfikowania zdarzeń, które były źródłem
szkody w opisanej wyżej postaci. Tylko właściwa identyfikacja źródła konkretnej
szkody pozwala na wskazanie podmiotu lub podmiotów zobowiązanych do jej
naprawienia oraz stanowi punkt wyjścia dla rozważań, czy w relacjach między tymi
podmiotami istnieje podstawa dla roszczeń regresowych. Nie można zatem odnieść
się do zarzutów skargi kasacyjnej dotyczących naruszenia art. 441 § 2 i 3 k.c. bez
wskazania na źródło szkody M. P., naprawionej przez powoda. Wypowiedzi Sądów
obu instancji na temat tej kwestii są skrajnie rozbieżne, choć podstawowe
znaczenie w tym zakresie miały twierdzenia powoda, a w postępowaniu
dowodowym należało je jedynie zweryfikować. Sąd pierwszej instancji ustalił fakty
8
dotyczące zaniedbań pozwanych na etapie postępowania zmierzającego do
ujawnienia w księdze wieczystej darowizny użytkowania wieczystego na rzecz
dzieci, ale też fakty związane z zawarciem umowy pożyczki i posłużeniem się przy
tym odpisem z księgi wieczystej, który nie ujawniał dokonanej darowizny. Sąd
Apelacyjny, nie odniósł się do tych ustaleń, za to stwierdził, że pozwani E. B. i W. B.
nie wykonali zobowiązania, które zaciągnęli w stosunku do M. P. W. B. Sąd
pierwszej instancji przypisał zaniedbanie polegające na tym, że nie ujawnił
przysługującego mu prawa w księdze wieczystej, a Sąd Apelacyjny uznał, że to
zaniedbanie nie może być temu pozwanemu przypisane, bowiem był małoletni w
dacie darowizny.
Nie może być wątpliwości co do tego, że szkoda M. P. wynikła ze splotu kilku
wzajemnie warunkujących się działań powoda oraz pozwanych, zarówno na etapie
postępowania wieczystoksięgowego, jak i następnie w związku z posługiwaniem się
przez E. B. i W. B. odpisem z księgi wieczystej stwierdzającym stan prawny
nieruchomości niezgodny z rzeczywistością. Wprowadzenie M. P. w błąd co do
możliwości zabezpieczenia jego wierzytelności o zwrot pożyczki hipoteką umowną
na użytkowaniu wieczystym nie byłoby możliwe bez zaniedbań sądu
wieczystoksięgowego przy wydawaniu pozwanym odpisu z księgi wieczystej
(wzmianka o nowym użytkowniku wieczystym figurowała bowiem w papierowej
wersji księgi), ale to działanie powoda samo w sobie nie mogłoby wywołać skutku
w postaci wprowadzenia pożyczkodawcy w błąd co do stanu prawnego
nieruchomości i możliwości uzyskania zabezpieczenia wierzytelności o zwrot
pożyczki hipoteką. Dla wywołania tego skutku niezbędne było nadto posłużenie się
wydanym z ksiąg wieczystych dokumentem i złożenie zapewnienia, że stan prawny
nieruchomości jest taki, jaki z dokumentu wynika. Zgodnie z zaakceptowanymi
przez Sąd Apelacyjny ustaleniami Sądu pierwszej instancji te działania podjęte
zostały przez E. B. i W. B. Ustalenia wskazują na to, że pozwani E. B. i W. B.
zawierali umowę pożyczki i składali oświadczenie o ustanowieniu hipoteki ze
świadomością, iż wcześniej darowali użytkowanie wieczyste dzieciom oraz że nie
dopełnili obowiązków koniecznych dla ujawnienia nabywców w księdze wieczystej.
W podsumowaniu tego wątku trzeba stwierdzić, że zdarzenie, które wywołało
szkodę u M. P. miało charakter złożony. Składały się na nie wzajemnie się
9
warunkujące działania powoda oraz pozwanych E. B. i W. B. Brak możliwości
hipotecznego zabezpieczenia wierzytelności M. P. i w efekcie szkodę równą
kwocie, która do jego majątku nie wróciła w związku z zawarciem z pozwanymi
umowy pożyczki mogły spowodować tylko wszystkie te działania rozpatrywane
łącznie. Każde z nich stanowiło zatem konieczną przyczynę skutku w postaci
szkody, ostatecznie naprawionej przez powoda. Nie ulega wątpliwości, że opisane
wyżej działania pozwanych E. B. i W. B. oraz powoda pozostają w adekwatnym
związku przyczynowym ze szkodą poniesioną przez M. P. Działania te tworzą
ściśle warunkujący się ciąg przyczynowo-skutkowy (art. 361 § 1 k.c.), którego
rezultatem było stworzenie u poszkodowanego przekonania co do możliwości
zabezpieczenia spłaty udzielonej pożyczki przez ustanowienie hipoteki umownej na
prawie użytkowania wieczystego rzekomo przysługującym E. B. i W.B.
4. Dla rozstrzygnięcia, czy powód oraz E. B. i W. B. byli zobowiązani do
naprawienia szkody wyrządzonej M. P. solidarnie bądź in solidum z powodem
konieczne jest określenie reżimów, w których może być dochodzona ich
odpowiedzialność. Zgodnie bowiem z art. 441 § 1 k.c., solidarna odpowiedzialność
za szkodę zachodzi jedynie wówczas, gdy wszyscy sprawcy odpowiadają ex delicto
(por. m.in. uchwały Sądu Najwyższego z 21 października 1997 r., III CZP 34/97,
OSNC 1998, nr 2, poz. 19 oraz z 27 kwietnia 2001 r., III CZP 5/01, OSNC 2001, nr
11, poz. 161).
Nie ma wątpliwości, że odpowiedzialność powoda względem M. P. miała
źródło w niezgodnym z prawem wykonywaniu władzy publicznej (art. 417 k.c.), co
stanowi szczególny rodzaj deliktu (por. wyrok Sądu Najwyższego z 30 października
2008 r., II CSK 234/08, niepubl.). Na tle ustalonych okoliczności faktycznych
bardziej skomplikowana jest ocena charakteru odpowiedzialności wobec M. P.
pozwanych E. B. i W. B. Mogą oni bowiem odpowiadać za naprawienie szkody
jednocześnie w dwóch reżimach: kontraktowym oraz deliktowym, co stwarza
poszkodowanemu możliwość dochodzenia odpowiedzialności sprawców szkody
z dwóch podstaw pozostających w zbiegu (art. 443 k.c.), przy czym wybór
podstawy należy do uprawnionego (por. m.in. wyrok Sądu Najwyższego
z 4 sierpnia 2005 r., III CK 701/04, niepubl.), który może dokonać go również
w sposób konkludentny, przez oparcie powództwa na faktach uzasadniających
10
odpowiedzialność w danym reżimie (por. wyrok Sądu Najwyższego z 14 lutego
2003 r., IV CKN 1768/00, niepubl.). Jeżeli wybór taki nie zostanie dokonany,
decyzja w tym zakresie należy do sądu, który powinien wybrać rozstrzygnięcie
bardziej korzystne dla uprawnionego (tak Sąd Najwyższy w wyroku z 15 stycznia
1998 r., III CKN 323/97, niepubl.).
Z dokonanych ustaleń wynika, że poszkodowany nie dochodził roszczeń
odszkodowawczych od pozwanych E. B. i W. B., natomiast dochodził naprawienia
szkody w reżimie deliktowym od Skarbu Państwa i powód szkodę tę naprawił. W
niniejszej sprawie powód wskazał natomiast, że naprawiona szkoda wynikła ze
złożonego zdarzenia, na które składało się nie tylko jego działanie, lecz i
bezprawne działanie pozwanych E. B. i W. B. Te twierdzenia powoda o faktach
determinowały granice sporu (art. 321 § 1 k.p.c.), a w obrębie podstawy faktycznej
powództwa powód jednoznacznie wskazał na konieczność oceny deliktowego
charakteru odpowiedzialności pozwanych E. B. i W. B. z tytułu nieopłacenia przez
nich wniosku o wpis nowych użytkowników wieczystych oraz posługiwanie się
odpisem z księgi wieczystej stwierdzającym niezgodny z rzeczywistością stan
prawny nieruchomości i złożenie oświadczenia o ustanowieniu hipoteki ze
świadomością, że nie przysługuje im obciążane prawo. W tych okolicznościach
roszczenie dochodzone przez Skarb Państwa powinno być oceniane z punktu
widzenia przepisów o odpowiedzialności deliktowej. Skoro pozwani nawet nie
twierdzili, że w łączących go z poszkodowanym relacjach kontraktowych wykonali
zobowiązanie do zwrotu pożyczki w jakiejkolwiek części, co mogłoby oznaczać, że
zmniejszyła się szkoda M. P., to rozważania Sądu Apelacyjnego na temat
odpowiedzialności kontraktowej pozwanych w stosunku do M. P. w sporze
pomiędzy stronami niniejszego procesu są pozbawione podstaw.
5. Możliwość wystąpienia z roszczeniami regresowymi jest właściwa dla tych
stosunków prawnych, w których spośród kilku współdłużników jeden spełnia
świadczenie w wyższej wysokości niż jest do tego zobowiązany. Konstrukcja ta
opierać się może na konkretnym przepisie (tzw. regres sensu stricto) lub wynikać
z ogólnych zasad odpowiedzialności odszkodowawczej (tzw. regres sensu largo),
a wówczas roszczenie zwrotne konstruowane jest z odwołaniem się do ogólnych
mechanizmów prawa cywilnego i argumentacji słusznościowej, zgodnie z którą nikt
11
nie powinien spełniać świadczenia ponad ciążące na nim zobowiązanie (por. m.in.
uchwałę Sądu Najwyższego z 27 kwietnia 2001 r., III CZP 5/01, OSNC 2001, nr 11,
poz. 161). Przepisy o roszczeniach regresowych mają bezpośrednie zastosowanie
do solidarnej odpowiedzialności kilku sprawców szkody (art. 441 § 2 i 3 w zw.
z art. 441 § 1 k.c.). W przypadku natomiast rozliczeń między zobowiązanymi do
naprawienia tej samej szkody na różnych podstawach (in solidum) przepisy te
powinny być stosowane odpowiednio, na zasadzie analogii z ustawy (tak m.in. Sąd
Najwyższy w uchwałach: z 27 kwietnia 2001 r., III CZP 5/01, OSNC 2001, nr 11,
poz. 161 i z 17 lipca 2007 r., III CZP 66/07, OSNC 2008, nr 9, poz. 98).
Stwierdzenie, że działania zobowiązanych doprowadziły do powstania
różnych szkód w majątku poszkodowanego wykluczyłoby możliwość przyjęcia
odpowiedzialności solidarnej czy in solidum sprawców względem poszkodowanego.
Skoro jednak M. P. poniósł jedną szkodę na skutek złożonego działania powoda i
pozwanych E. B. i W. B., a odpowiedzialność powoda i pozwanych E. B. i
Waldemara Berlińskiego ma wprawdzie różną lecz jednak deliktową podstawę (art.
417 k.c. i art. 415 k.c.), to spełnione zostały konieczne przesłanki dla powstania
solidarnej odpowiedzialności sprawców za naprawienie szkody i powód może
dochodzić roszczeń regresowych w oparciu o stosowane wprost reguły rozliczeń z
art. 441 k.c. Do roszczeń zwrotnych powoda nie znajdzie natomiast zastosowania
regulacja roszczeń regresowych w art. 376 k.c. Przepis ten wprowadza ogólne
reguły rozliczeń między dłużnikami solidarnymi, podczas gdy art. 441 § 2 i 3 k.c.
odnosi się do szczególnych zasad regresu w przypadku solidarnego obowiązku
naprawienia szkody. Powszechny jest pogląd, że w przypadku możliwości
zastosowania bardziej wyspecjalizowanej i elastycznej regulacji szczególnej nie jest
konieczne odwoływanie się do rozwiązań o ogólnym charakterze (por. m.in.
uchwałę Sądu Najwyższego z 17 lipca 2007 r., III CZP 66/07, OSNC 2008, nr 9,
poz. 98).
Podstawę roszczenia zwrotnego stanowić może art. 441 § 2 k.c., ponieważ
drugi z wchodzących w grę przepisów (art. 441 § 3 k.c.) wymaga wyłączności winy
i przyczyny wyrządzenia szkody po stronie jednego ze sprawców
odpowiadających solidarnie za szkodę (tak m. in. M. Safjan [w:] Kodeks cywilny.
Komentarz do art. 1- 44911
, t. I, Warszawa 2008, s. 1401; podobnie Sąd Najwyższy
12
w wyroku z 16 października 1958 r., 3 CR 81/58, OSPiKA 1960, nr 1, poz. 6,
aktualnym w obecnym stanie prawnym). Inaczej natomiast ukształtowane zostały
przesłanki stosowania art. 441 § 2 k.c., zgodnie z którym dla stosowania
przewidzianych w nim rozliczeń wystarczy popełnienie szkody przez kilku
sprawców odpowiadających solidarnie, z których jeden naprawił uszczerbek
w zakresie przekraczającym zakres jego odpowiedzialności. Sąd Apelacyjny
błędnie przyjął, że warunkiem zastosowania w sprawie art. 442 § 2 k.c. byłyby
stwierdzenie wyłącznej winy pozwanych w doprowadzeniu do szkody. Przepis ten
wymaga wprawdzie oceny winy współsprawców, traktuje ją jednak jako jedną
z przesłanek ustalenia zakresu roszczeń regresowych (obok stopnia przyczynienia
się do powstania szkody i innych okoliczności), od której zależy wysokość
świadczenia zwrotnego (por. W. Dubis [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red.
E. Gniewek, Warszawa 2008, s. 784; A. Śmieja [w:] System Prawa Prywatnego,
t. 6, Prawo zobowiązań – część ogólna, red. A. Olejniczak, Warszawa 2009, s. 655
i n.). W konsekwencji, brak jest przeszkód dla uznania, by powód mógł domagać
się roszczeń zwrotnych od E. B. i W. B. w oparciu o art. 441 § 2 k.c. Osobną
kwestią pozostaje natomiast wyznaczenie zakresu obowiązku świadczenia
zwrotnego na rzecz powoda. Kwestie te nie stanowią przedmiotu skargi kasacyjnej,
bowiem Sąd Apelacyjny nie znalazł podstaw dla zastosowania w sprawie art. 441 §
2 k.c., natomiast muszą być rozważone w ramach ponownego rozpoznania
sprawy. Należy jedynie zwrócić uwagę, że kryterium oceny wysokości roszczenia
regresowego według art. 441 § 2 k.c. stanowi całokształt okoliczności sprawy, a w
szczególności z porównanie winy i stopnia przyczynienia się do powstania szkody
przez każdego ze współsprawców. W konsekwencji, w świetle tego przepisu nie
jest możliwe przyjęcie tzw. regresu pełnego (tj. obowiązku zwrotu całości
świadczenia), co byłoby dopuszczalne na warunkach oznaczonych w art. 441 § 3
k.c. Ponieważ powód współodpowiada za szkodę M. P., w sprawie orzeczony być
może jedynie regres częściowy (art. 441 § 2 k.c.).
Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. Sąd
Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok w części dotyczącej rozstrzygnięcia
o roszczeniach skierowanych przeciwko E. B. i W. B. i w tym zakresie przekazał
13
sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
6. Odpowiedzialność W. B. powód wiązał z tym, że jako nabywca
użytkowania wieczystego nie dopełnił obowiązku ujawnienia swego prawa w
księdze wieczystej, a Sąd pierwszej instancji identycznie oznaczył zdarzenie, które
miałoby być współprzyczyną szkody i obciążać tego pozwanego. Sąd pierwszej
instancji wskazał, że podstawą odpowiedzialności W. B. za szkodę M. P. był art. 35
u.k.w.h. Sąd Apelacyjny wskazał, że przepis ten wprowadzony został do systemu
prawnego nowelizacją obowiązującą od 23 września 2001 r., a zatem nie może
stanowić podstawy odpowiedzialności dotyczącej zdarzeń sprzed tej daty. W dacie
darowizny W. B. był małoletni i nie można mu z tej przyczyny przypisać
odpowiedzialności za nieujawnieni prawa, a pierwsze skierowane do niego
wezwanie o opłacenie wniosku o wpis zostało mu doręczone już po zawarciu
umowy pożyczki. Sąd Apelacyjny przyjmuje wreszcie, że nie można W. B. obciążać
odpowiedzialnością za to, że E. B. i W. B. posłużyli się przy czynności prawnej
odpisem z księgi wieczystej, który wskazywał poprzedni stan prawny
nieruchomości.
Skarga kasacyjna powoda dotycząca rozstrzygnięcia o roszczeniu
skierowanym przeciwko W. B. nie mogła odnieść skutku, bowiem pomimo
formalnego zaskarżenia wyroku Sądu Apelacyjnego także w tej części, żaden z
zarzutów skargi kasacyjnej powoda nie został powiązany z analizą tych
okoliczności, które zadecydowały o oddaleniu powództwa skierowanego przeciwko
W. B..
O oddaleniu skargi kasacyjnej powoda w części dotyczącej rozstrzygnięcia
o roszczeniu skierowanemu przeciwko W. B. Sąd Najwyższy orzekł na podstawie
art. 39814
k.p.c., a o należnych temu pozwanemu kosztach postępowania
kasacyjnego na podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. i 108 § 1 k.p.c. w zw. z art. 39821
k.p.c., przy uwzględnieniu taryfowych stawek opłat za czynności adwokackie
określonych w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. (Dz.
U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.).
md