Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 86/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 października 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk
SSA Jan Kremer (sprawozdawca)
Protokolant Izabella Janke
w sprawie z powództwa J. N. i in. , przeciwko Kompanii Węglowej Spółce Akcyjnej
w K.
o zapłatę oraz połączonych do wspólnego rozpoznania i rozstrzygnięcia z tą
sprawą
sprawy z powództwa U. R.
przeciwko Kompanii Węglowej Spółce Akcyjnej w K.
o zapłatę
sprawy z powództwa J. N.
przeciwko Kompanii Węglowej Spółce Akcyjnej w K.
o zapłatę
sprawy z powództwa A. R.
przeciwko Kompanii Węglowej Spółce Akcyjnej w K.
o zapłatę
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 27 października 2010 r.,
skarg kasacyjnych powodów od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 29 grudnia 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powodowie J. N., A. R., U. R. i M. W. wnieśli o zasądzenie od pozwanej
Kompanii Węglowej Spółki Akcyjnej odszkodowania z tytułu obniżenia wartości
stanowiących ich własność nieruchomości. Do wspólnego rozpoznania połączono
także sprawy z powództwa U. R. przeciwko stronie pozwanej i z powództwa J. N.,
a także A. R. przeciwko tejże Spółce. Także w połączonych sprawach
uzasadnieniem żądania pozwu było obniżenie wartości nieruchomości, które na
skutek prowadzonej przez pozwaną eksploatacji górniczej utraciły walor działek
budowlanych i stały się nieużytkami.
Sąd Okręgowy uwzględnił powództwa po ustaleniu, że w planie
zagospodarowania przestrzennego miasta R. zatwierdzonego uchwałą z dnia 25
maja 2005 roku na terenach, gdzie położone są działki powodów wprowadzono
zakaz wszelkiej zabudowy. W stosunku do poprzedniego planu stanowi to istotną
różnicę, ponieważ nie przewidywał on takich ograniczeń. Sąd Okręgowy ustalił, że
wszystkie nieruchomości stanowiące przedmiot postępowania od wielu lat są objęte
wpływami eksploatacji górniczej prowadzonej przez KWK „C.” w R. Pozwana
wypłacała powodom odszkodowania za straty w plonach i zasiewach wobec braku
możliwości rolniczego użytkowania działek, które figurują w ewidencji podatku od
nieruchomości i podatku rolnego. Plan zagospodarowania przestrzennego
zatwierdzony Uchwałą Rady Miasta R. Nr 2736/XXXV/93 z dnia 5 maja 1993 roku
ogłoszony w Dzienniku Urzędowym Województwa K. z dnia 7 listopada 1993 roku
przewidywał, że działka nr 1537/21 znajdowała się w sektorze terenu wchodzącego
w skład strefy ekologicznej terenów otwartych miasta. Na tym obszarze
dopuszczono zabudowę mieszkaniową, sportowo – rekreacyjną, hotelową, szkolną,
szpitalną w formie nieskoncentrowanej. Przewidziano zakaz budowy obiektów
mogących stwarzać zagrożenie dla środowiska przyrodniczego. Działki o numerach
geodezyjnych 1938/117, 1940/117 i 1941/117 znajdowały się w sektorze terenu
wchodzącego w skład strefy ekologicznej terenów otwartych miasta na których
dopuszczono zabudowę nieskoncentrowaną. Przeznaczenie tych działek, było takie
jak i działki nr 1537/21.
3
Uchwała Rady Miasta R. z dnia 25 maja 2005 roku opublikowana została w
Dzienniku Urzędowym Województwa z dnia 23 czerwca 2005 roku. Zatwierdzono
nią nowy plan zagospodarowania przestrzennego aktualnie obowiązujący, który
przewiduje że wyżej wymienione działki znajdują się częściowo na terenach po
przemysłowych przeznaczonych do rekultywacji, częściowo na terenach
przeznaczonych do zalesienia, a strefa ta objęta jest degradującymi wpływami
eksploatacji złóż węgla kamiennego KWK „C”. Wpływ planowanej eksploatacji
może spowodować osiadanie terenu powyżej 9 m oraz szkodami górniczymi w
kategoriach I – IV, które przedstawione będą w miejscowym planie terenu
górniczego. Plan wprowadził zakaz zabudowy działek powodów. Deformacja terenu
będzie trwała co najmniej do 2020 roku, a odnośnie działki 1938/117 nawet do
2026 roku. Po rekultywacji teren nie będzie nadawał się do zabudowy. Na
podstawie art. 94 ust. 1 i art. 95 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 roku prawo
geologiczne i górnicze powodom należne jest odszkodowanie rekompensujące
ubytek wartości rynkowej nieruchomości na skutek oddziaływania działalności
górniczej. Powodowie doznali konkretnej szkody majątkowej. Zdaniem Sądu nie
obciążał powodów obowiązek wykazania, że przy próbie sprzedaży potencjalni
nabywcy zaoferowali niższą cenę. Uwzględnieniu powództwa nie sprzeciwiało się
też, nie dopełnienie formalności związanych z wpisem w ewidencji gruntów działek
jako budowlanych, w szczególności nie uzyskano decyzji o zmianie przeznaczenia
gruntu na cele nierolnicze. Decydujące znaczenie dla sądu miało przeznaczenie
nieruchomości w planie zagospodarowania przestrzennego z 1993 roku, który
umożliwiał ich zabudowę. Powodowie utracili tą możliwość po zmianie planu
zagospodarowania przestrzennego.
Zdaniem Sądu Okręgowego nie był trafny zarzut braku legitymacji
procesowej biernej po stronie pozwanej. Przepis art. 36 ust. 1-3 ustawy z dnia
27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U.
2003 r. Nr 80, poz. 717) nie wyłączał odpowiedzialność pozwanej za szkodę
na podstawie art. 91 ust. 1 Prawa geologicznego i górniczego (Dz. U. z 2005 r.
Nr 228 poz. 1947). Przypisanie odpowiedzialności uwarunkowane jest wykazaniem
dwóch przesłanek; szkody związanej z ruchem zakładu górniczego i związku
przyczynowego. Zmiana planu zagospodarowania przestrzennego nastąpiła
4
w związku z działalnością strony pozwanej. Plan zagospodarowania przewidział
konieczność określenia zakresu odszkodowania za obniżenie wartości
nieruchomości gruntowych i leśnych. W sprawie brak jest przesłanek dla
wyłączenia odpowiedzialności pozwanej. Zmiana planu usankcjonowała jedynie
istniejące degradujące wpływy eksploatacyjne KWK „C”. Wyłączenie w takiej
sytuacji odpowiedzialności podmiotu, którego działalność spowodowała szkodę, nie
znajduje uzasadnienia normatywnego, w szczególności wobec spełnienia
przesłanek z art. 91 ust.1 ustawy prawo geologiczne i górnicze. Wskazanie na treść
art. 36 ust. 1-3 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym nie tylko
nie jest zasadne, ale przede wszystkim skutkowało obciążeniem
odpowiedzialnością cywilną podmiotu, który szkody tej w istocie nie wyrządził.
Byłoby to sprzeczne z podstawowymi zasadami odpowiedzialności
odszkodowawczej w sytuacji, gdy rzeczywistym źródłem powstania szkody była
działalność prowadzona przez pozwaną. Stan taki naruszałby podstawowe zasady
odpowiedzialności odszkodowawczej. Sąd Okręgowy uznał, że powodowie
skutecznie wykazali rozmiar szkody w postaci obniżenia wartości swoich
nieruchomości w związku z ruchem zakładu górniczego, jak też adekwatny związek
przyczynowy pomiędzy faktem jej zaistnienia, a działalnością pozwanej.
Wyrok ten zaskarżyła w całości apelacją strona pozwana, która obok zarzutu
niewyjaśnienia wszystkich istotnych okoliczności faktycznych, zarzuciła naruszenie
prawa materialnego, tj. art. 92 ustawy prawo górnicze i geologiczne w zw. z art. 435
i 361 k.c. przez błędną ich wykładnię. Ponadto zarzuciła naruszenie art. 36 ustawy
z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym przez
jego niezastosowanie i wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie
powództwa. Sąd Apelacyjny uwzględnił apelację i powództwa w całości oddalił.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego uchwalenie miejscowego planu zagospodarowania
przestrzennego stwarza po stronie właściciela nieruchomości roszczenie
odszkodowawcze względem gminy, jeżeli korzystanie z nieruchomości, bądź jej
części, w sposób dotychczasowy lub zgodny z dotychczasowym przeznaczeniem
stało się niemożliwe, bądź istotnie ograniczone. Z kolei art. 36 ust. 1-3 i ust. 5 w zw.
z art. 37 ust. 1 pkt 10 i 11 ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym stanowi, że
spory wynikające z planów zagospodarowania rozstrzygają sądy powszechne,
5
a w odniesieniu do określania wartości nieruchomości stosuje się przepisy
o gospodarce nieruchomościami. Art. 37 ust. 1 wyżej wymienionej ustawy
obejmuje szkodę, która polega na obniżeniu wartości nieruchomości. Celem
przepisu art. 36 ust. 3 jest ochrona właściciela przed negatywnymi skutkami zmian
planistycznych powodujących obniżenie wartości nieruchomości. Przesłanki
z art. 36 w/w ustawy zostały w całości spełnione. W ocenie Sądu Apelacyjnego
prawidłowa ocena tego przepisu prowadzi do wniosku, że roszczenie
odszkodowawcze przysługuje uprawnionemu do gminy, a pozwana kopalnia może
ponieść jedynie koszty jego realizacji przez gminę, które to koszty pozwana
zobowiązana jest z tego powodu uwzględniać w planie terenu górniczego. Wykładni
tej nie sprzeciwia się art. 93 ust. 2 ustawy prawo geologiczne i górnicze
przewidujący solidarną odpowiedzialność przedsiębiorcy górniczego z innymi
osobami, jeśli szkoda nastąpiła, także z innych przyczyn niż ruch zakładu
górniczego. Sąd wskazał na wypłacanie odszkodowania przez pozwaną za szkodę
w uprawach rolniczych i na przepisy dotyczące rekultywacji gruntów rolnych.
Podkreślił, że przedsiębiorca górniczy nie odpowiada za zmiany przeznaczenia
gruntów w planie zagospodarowania przestrzennego. Przyjmując po stronie
pozwanej brak legitymacji biernej w procesie zmienił orzeczenie i oddalił
powództwa.
Wyrok Sądu Apelacyjnego został zaskarżony skargami kasacyjnymi przez
powodów w całości. Powodowie wnieśli o uchylenie zaskarżonego wyroku i zmianę
wyroku poprzez uwzględnienie powództw, ewentualnie o przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Powodowie skargi kasacyjne oparli na błędnej wykładni prawa materialnego,
jak i niewłaściwym zastosowaniu przepisów, w różnych aspektach, art. 91 i art. 92
ustawy prawo geologiczne i górnicze w zw. z art. 361 par. 1 i 2 k.c. oraz art. 93
ust. 2 ustawy prawo geologiczne i górnicze w zw. z art. 369 k.c. poprzez
nieprawidłowe przyjęcie, że ruch zakładu górniczego nie jest przyczyną sprawczą
szkody zaistniałej w mieniu powodów oraz art. 53 ust. 1 i 2 ustawy prawo
geologiczne i górnicze poprzez uznanie, że jednostka samorządu terytorialnego
niezależnie od ruchu zakładu górniczego sporządza miejscowy plan
zagospodarowania przestrzennego, podczas gdy właściwa wykładnika tego
6
przepisu prowadzi do wniosku, że miejscowy plan zagospodarowania
przestrzennego uchwalany jest w związku z obowiązkiem gminy wynikającym
z faktu udzielenia koncesji i wytyczenia obszaru terenu górniczego.
W konsekwencji nieprawidłowo zastosowano art. 36 ust. 1 pkt 1 ustawy
o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Zdaniem powodów problem
dotyczy istnienia solidarnej odpowiedzialności zakładu górniczego oraz jednostki
samorządu terytorialnego za szkodę powstałą w wyniku obniżenia wartości
nieruchomości wskutek zmiany planu zagospodarowania przestrzennego będącego
wynikiem ruchu zakładu górniczego. Skarżący zarzucili także błędną wykładnię
art. 435 k.c. art. 363 i art. 396 k.c. w związku z wyżej wymienionymi przepisami
prawa geologicznego i górniczego, a także art. 422 k.c. w zw. z art. 5 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kluczowym zagadnienie skargi kasacyjnej jest wzajemna relacja pomiędzy
art. 93 ust. 2 oraz art. 91 i art. 92 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. prawo geologiczne
i górnicze (Dz. U. 2005 r. t. j. Nr 228, poz. 1947 ze zm.), a art. 36 ustawy z dnia
27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 80,
poz. 717 ze zm.). Sąd I instancji uwzględniając żądanie zapłaty odszkodowania
z tytułu obniżenia wartości nieruchomości stanowiących własność powodów za
podstawę rozstrzygnięcia przyjął przepisy ustawy prawo geologiczne i górnicze.
Stwierdzając, że nie ma możliwości przywrócenia obecnie stanu poprzedniego
uznał, że sposobem naprawienia szkody jest zasądzenie odszkodowania. Jako
podstawę orzeczenia wskazał art. 94 ust. 1 i art. 95 ust. 1 ustawy prawo
geologiczne i górnicze. Sąd II instancji przywołując treść art. 36 ust. 1, oraz art. 37
ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym przyjął, po stronie
pozwanej kopalni brak legitymacji biernej, wskazując nadto na treść art. 93 ust. 2
ustawy prawo geologiczne i górnicze.
Z przepisu art. 91 tej ustawy wynika, że w razie wyrządzenia przez ruch
zakładu górniczego szkody właścicielowi nieruchomości przysługuje
odszkodowanie na zasadach określonych w kodeksie cywilnym i co ważne, jeżeli
ruch ten odbywa się w sposób zgodny z ustawą nie może sprzeciwić się
zagrożeniom przez niego wywołanym. W rezultacie szkoda powstała w takich
7
okolicznościach nie jest szkodą wyrządzoną czynem niedozwolonym. Przepis art.
93 zawiera regulację odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną ruchem zakładu
górniczego w trzech różnych sytuacjach. Uregulowanie to stanowi lex specialis
w stosunku do przepisów k.c.
Przedmiotem rozważań jest w sprawie art. 93 ust. 2 ustawy prawo geologiczne
i górnicze, który stanowi, że „jeżeli szkoda nastąpiła także z innych przyczyn niż
ruch zakładu górniczego, odpowiedzialność przedsiębiorcy i innych osób jest
solidarna”. Przepis zawiera ustawowe ustanowienie odpowiedzialności solidarnej,
co stanowi regulację niezbędną wobec treści art. 369 k.c. Procesową konsekwencją
tego jest możliwość skutecznego dochodzenia roszczenia odszkodowawczego od
każdego ze zobowiązanych odpowiedzialnych za szkodę. Podkreślenia wymaga,
że art. 93 ust. 2 ustawy prawo geologiczne i górnicze jest niezbędny także z tego
powodu, że rozszerza on podstawy odpowiedzialności na sytuacje nie objęte art.
441 § 1 k. c. Stanowi podstawę odpowiedzialności generalnie za wszystkie szkody
nie tylko wyrządzone czynem niedozwolonym. Zasadą odpowiedzialności solidarnej
jest możliwość żądania przez dłużnika solidarnego zwrotu części świadczenia po
jego spełnieniu od pozostałych podmiotów odpowiadających solidarnie.
W rozpoznawanej sprawie roszczenie takie przysługuje podmiotowi
uchwalającemu plan zagospodarowania przestrzennego, w tym przypadku
gminie. Gmina zobowiązana była treścią art. 53 ustawy prawo geologiczne
i górnicze do sporządzenia planu zagospodarowania przestrzennego terenu
górniczego przy czym w tej sprawie nie miał zastosowania art. 53 ust. 6 tej
ustawy umożliwiający odstąpienie od sporządzenia planu (por. wyrok z dnia
2 grudnia 2008 r. WSA w Białymstoku II SA/Bk 577/08 nie publ.). Ustawa
o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym nakłada na gminę
obowiązek uzgodnienia planu zagospodarowania przestrzennego z miejscowym
planem zagospodarowania dla terenu górniczego – art. 53 ust. 1 ustawy
prawo geologiczne i górnicze i art. 17 ust. 6 pkt b ustawy o planowaniu
i zagospodarowaniu przestrzennym. Koszty sporządzenia miejscowego planu
zagospodarowania ponosi przedsiębiorca górniczy. Plan ten sporządzany jest
w interesie przedsiębiorcy, co powoduje, że gmina po realizacji roszczeń z art. 36
8
ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym może wystąpić
z roszczeniem wobec tego przedsiębiorcy, właśnie ze względu na regulację art. 93
ust. 2 prawo geologiczne i górnicze. Zarazem treść tego przepisu zawiera regulację
solidarności o charakterze kierunkowym w tym znaczeniu, że w razie pozwania
przedsiębiorcy i wykazania szkody, na mocy wyżej wymienionego przepisu ponosi
on odpowiedzialność. W przypadku włączenia do planu zagospodarowania
przestrzennego gminy planu sporządzonego dla terenu górniczego,
przedsiębiorcy nie będzie przysługiwało roszczenie regresowe do podmiotu
współodpowiedzialnego na podstawie tego przepisu, chyba że także inne
przyczyny wpłynęły na przyjęty przez gminę plan zagospodarowania
przestrzennego. Takie uregulowanie ustawowe ma zastosowanie w rozpoznawanej
sprawie. Podstawa faktyczna sporu wynika z uchwalenia planu zagospodarowania
przestrzennego, a więc dotyczy innej przyczyny niż ruch zakładu górniczego.
W odniesieniu do dalszych zarzutów zauważyć należy, że w sprawie podstawą
odpowiedzialności pozwanej jest art. 93 ust. 2 w/w ustawy; nie został podniesiony
zarzut prowadzenia ruchu zakładu górniczego niezgodnie z zasadami określonymi
w art. 91 ust. 1 i 2 ustawy prawo geologiczne i górnicze. W razie powstania szkody
z ruchu zakładu górniczego odpowiedzialność za szkody nim wyrządzone,
rozpatrywane są zgodnie z zasadami, określonymi w ustawie z dnia 4 lutego
1994 r. – Prawo geologiczne i górnicze – opierają się na regulacji prawnej zawartej
w kodeksie cywilnym z modyfikacjami wynikającymi z przepisów art. 93 – 95
powołanej ustawy (zob. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 29 lutego 1996 r.,
III CZP 15/96, OSNC 1996, nr 5, poz. 72 oraz wyroki Sądu Najwyższego: z dnia
13 lipca 1998 r., II CKN 22/98, nie publ. czy z dnia 24 kwietnia 2002 r., V CKN
965/00, nie publ.).
Ponadto kopalnia wypłacając odszkodowanie za utratę plonów przyznała co
do zasady ponoszenie odpowiedzialności za szkody występujące na
nieruchomościach powodów. Powodowie jednak dochodzą czegoś więcej,
a mianowicie odszkodowania za niemożność zabudowy nieruchomości. W sprawie
obok faktycznych przeszkód związanych z takim wykorzystaniem nieruchomości,
jak i brakiem zmiany przeznaczenia gruntu powstała dodatkowa przeszkoda
prawna w postaci planu zagospodarowania przestrzennego uchwalonego przez
9
gminę. Plan ten dla terenu obejmującego nieruchomości powodów powstał
w związku z eksploatacją górniczą i nie zmienia tego nawet wystąpienie czasowej
przerwy w obowiązywaniu planów zagospodarowania przestrzennego. Ustawa
prawo geologiczne i górnicze w art. 53 w związku z art. art. 17 pkt 6 lit. b. ustawy
o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, stanowi, że plan użytkowania
górniczego stanowi część planu zagospodarowania przestrzennego, jest włączany
bez zmian w plan gminy. W związku z tym, jedną z istotnych przyczyn uchwalenia
planu zagospodarowania przestrzennego gminy, była działalność strony pozwanej.
W konsekwencji doszło do realizacji normy art. 93 ust. 2 ustawy prawo geologiczne
i górnicze. Przyczyną niekorzystnej zmiany sytuacji nieruchomości powodów stała
się wywołana skutkami eksploatacji w ramach ruchu zakładu górniczego zmiana
planu zagospodarowania. W efekcie końcowa odpowiedzialność także obciąża
pozwanego. Z powyższego wynika, że podmiot który doznał szkody w wyniku
uchwalenia planu zagospodarowania przestrzennego (art. 36 ustawy
o zagospodarowaniu przestrzennym) uwzględniającego skutki istnienia terenu
górniczego, może na podstawie art. 93 ust. 2 ustawy prawo geologiczne i górnicze
dochodzić naprawienia szkody bezpośrednio od przedsiębiorcy górniczego
ponoszącego solidarną odpowiedzialność z gminą. Odrębnym zagadnieniem jest
ustalenie wysokości szkody (wyrok Sądu Najwyższego z 12 października 2007 r.
V CSK 230/07 nie publ.), które powstaje po przyjęciu zasadności
odpowiedzialności przedsiębiorcy górniczego.
Wobec uwzględnienia zarzutów skargi kasacyjnej w oparciu o powołane
wyżej przepisy orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.