Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 187/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 grudnia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Iwulski (przewodniczący)
SSN Małgorzata Gersdorf
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania Zakładu Usługowego "O. - Service" Spółki jawnej przeciwko
Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanej H. B.
o podleganie ubezpieczeniu wypadkowemu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 3 grudnia 2010 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 21 grudnia 2009 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza od wnioskodawcy na rzecz Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych kwotę 120 zł (sto dwadzieścia złotych) tytułem
zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 21
grudnia 2009 r. oddalił apelację odwołującej się od wyroku Sądu Okręgowego z
dnia 25 czerwca 2009 r., którym oddalono odwołanie Zakładu Usługowego „O. –
Service” spółki jawnej od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 6 marca
2009 r. stwierdzającej, że H. B. z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy zlecenia
podlegała obowiązkowemu ubezpieczeniu wypadkowemu.
Sąd odwoławczy przyjął za własne ustalenia faktyczne Sądu pierwszej
instancji, zgodnie z którymi na mocy uchwały wspólników spółka cywilna Zakład
Usługowy „O. – Service” została przekształcona w spółkę jawną. Jako siedzibę
spółki wskazano K., ul. N., a jej przedmiot działalności określono jako kompleksowe
usługi agrotechniczne, usługi remontowe, usługi budowlane, prace porządkowe
(sprzątanie obiektów), usługi transportowo – sprzętowe, obsługa i naprawa
pojazdów mechanicznych, wynajem środków transportu, gospodarka ściekami,
wywóz śmieci oraz usługi sanitarne i pokrewne. Zainteresowana H. B. świadczyła
pracę na rzecz odwołującej się spółki w okresie od 2 maja 2007 r. do 31 grudnia
2008 r., pełniąc na podstawie umowy zlecenia obowiązki gospodarza budynku.
Spółka nie odprowadzała składek na jej ubezpieczenie wypadkowe.
Sąd drugiej instancji wskazał, że zgodnie z art. 13 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z
2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.; dalej jako ustawa systemowa), obowiązkowo
ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu
podlegają osoby będące zleceniobiorcami od dnia oznaczonego w umowie jako
dzień rozpoczęcia jej wykonywania do dnia rozwiązania lub wygaśnięcia tej umowy.
Z przepisu art. 12 ust. 1 ustawy systemowej wynika zasada, że osoby podlegające
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym podlegają obowiązkowo ubezpieczeniu
wypadkowemu. Wyjątkiem od powyższej zasady – przewidzianym w art. 12 ust. 3
ustawy systemowej – jest sytuacja, gdy praca na podstawie umowy zlecenia
wykonywana jest poza siedzibą lub miejscem prowadzenia działalności
zleceniodawcy. Pojęcie „miejsce prowadzenia działalności” używane przez ten
przepis nie jest równoznaczne z określeniem miejsca prowadzenia działalności
3
uwidocznionym w ewidencji działalności gospodarczej, czy rejestrze
przedsiębiorców. Przy analizie art. 12 ust. 3 ustawy systemowej nie można
ograniczyć się bowiem wyłącznie do wykładni literalnej, pomijając cel tego przepisu,
jakim jest wyłączenie z obowiązkowego ubezpieczenia wypadkowego tych
zleceniobiorców, którzy wykonują pracę nie tylko poza siedzibą zleceniodawcy, ale
także poza miejscem prowadzenia jego działalności, a więc poza granicami, do
których można rozciągnąć ryzyko ubezpieczenia wypadkowego. Dokonując oceny,
czy zleceniobiorca wykonywał pracę poza siedzibą lub miejscem prowadzenia
działalności gospodarczej zleceniodawcy, należy zatem uwzględnić przedmiot
działalności gospodarczej odwołującej się spółki, w ramach którego zajmowała się
ona, między innymi, pracami porządkowymi – sprzątaniem obiektów, zawierając
umowy ze spółdzielniami mieszkaniowymi, zgodnie z którymi brała
odpowiedzialność za wykonanie usług wchodzących także w zakres obowiązków
gospodarza budynku. Wybierała też sposób realizacji zobowiązania przez zlecanie
wykonywania tych zadań innym podmiotom, w tym gospodarzom domów.
Odwołująca się spółka organizowała pracę tych osób, zapewniała środki do jej
świadczenia i przeprowadzała kontrolę wykonywania zadań. W takiej sytuacji
miejscem prowadzenia działalności przez spółkę było również miejsce
wykonywania czynności gospodarza budynku, tj. budynek i jego otoczenie. Miejsce
to było wyznaczone przez konkretne czynności wykonywane przez zainteresowaną
w ramach łączącej ją ze spółką umowy zlecenia, na terenie stanowiącym przedmiot
zarządu danej spółdzielni mieszkaniowej, a określonym w zawartej umowie i
załącznikach do niej. Sąd Apelacyjny za trafne uznał więc stanowisko Sądu
Okręgowego, zgodnie z którym powierzenie przez spółkę wykonywania
określonych czynności w imieniu i na rzecz zleceniodawcy na zindywidualizowanym
terenie stosownie do wskazówek zlecającego i pod jego kontrolą oznacza
rozciągnięcie pojęcia miejsca wykonywania działalności zleceniodawcy również na
miejsce, w którym usługi są faktycznie przez zleceniobiorcę wykonywane (budynek
i jego otoczenie). W takiej zaś sytuacji zleceniobiorca podlega obowiązkowo
ubezpieczeniu wypadkowemu.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu drugiej instancji wywiodła odwołująca się
spółka, która skarżąc wyrok w części, tj. co do pkt 1 oddalającego jej apelację od
4
wyroku Sądu Okręgowego, zarzuciła naruszenie art. 12 ust. 3 ustawy systemowej
przez jego błędną wykładnię i niezastosowanie w sprawie z uwagi na
nieuzasadnione przyjęcie przez Sąd Apelacyjny, że powierzenie przez skarżącą
świadczenia określonych usług zleceniobiorcy (zainteresowanej) jest równoznaczne
z rozciągnięciem miejsca wykonywania działalności zleceniodawcy w rozumieniu
tego przepisu na miejsce, gdzie usługa jest wykonywana, mimo że skarżąca nie
miała realnej kontroli nad wykonywaniem usług przez zleceniobiorcę, który mógł je
wykonywać w dowolnym czasie.
Opierając skargę na takiej podstawie, skarżąca wniosła o uchylenie wyroku w
części zaskarżonej i jego zmianę przez orzeczenie co do istoty sprawy, tj. ustalenie,
że zainteresowana nie podlegała obowiązkowo ubezpieczeniu wypadkowemu w
spornym okresie i zasądzenie od organu rentowego kosztów postępowania,
ewentualnie o uchylenie wyroku w części zaskarżonej lub uchylenie wyroku Sądu
Okręgowego w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu lub Sądowi Okręgowemu oraz o zasądzenie na rzecz skarżącej
kosztów postępowania.
W uzasadnieniu skargi podniesiono, między innymi, że nie można zgodzić się
z poglądem Sądu drugiej instancji, jakoby w każdym wypadku miejsce
wykonywania usług przez zleceniobiorcę było jednocześnie miejscem prowadzenia
działalności przez zleceniodawcę. Taka wykładnia powoduje bowiem, że norma art.
12 ust. 3 ustawy systemowej w zakresie wyłączenia dotyczącego pracy poza
miejscem prowadzenia działalności jest normą pustą. Skoro bowiem miejsce
świadczenia usługi jest zawsze miejscem prowadzenia działalności, to przepis
nigdy nie znajdzie zastosowania w zakresie wyłączenia spod ubezpieczenia
wypadkowego tych zleceniobiorców, którzy mieliby świadczyć usługi poza
miejscem prowadzenia działalności przez zleceniodawcę. Zawsze bowiem
zleceniobiorca będzie świadczył usługi w miejscu prowadzenia działalności. Za taką
interpretacją omawianego przepisu nie przemawia też wykładnia celowościowa, do
której odwołał się Sąd odwoławczy. Cel tego przepisu sprowadza się bowiem,
według skarżącej, do uznania, że przewidziane nim wyłączenie dotyczy usług
zlecanych poza miejsce, gdzie zleceniodawca posiada swoją strukturę osobową,
organizacyjną i materialno – sprzętową. Ponadto, chodzi o takie przypadki, w
5
których zleceniobiorca ma swobodę w zakresie czasu świadczenia usług, a przy
tym zlecane usługi nie są głównym przedmiotem działalności zleceniodawcy, co
bezpośrednio wpływa na posiadaną infrastrukturę w zakresie organizacji tej
działalności. Szczegółowa analiza wszystkich tych elementów w niniejszej sprawie
prowadzi zaś do wniosku, że zainteresowana wykonywała pracę poza miejscem
prowadzenia działalności przez skarżącą, wobec czego nie podlegała
ubezpieczeniu wypadkowemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wykładnia literalna art. 12 ust. 3 ustawy systemowej (obowiązującego do dnia
31 grudnia 2009 r.) nie daje jasnego rozstrzygnięcia co do zakresu jej normowania.
Wskazanie na „miejsce prowadzenia działalności zleceniodawcy” nie oznacza
samo z siebie, że chodzi tu o miejsce, z którego zleceniodawca zarządza
działalnością (lokal zleceniodawcy). Wręcz przeciwnie, rozróżnienie na siedzibę i
miejsce prowadzenia działalności podkreśla, że nie sposób ograniczać się tylko do
jednego, głównego lokalu podmiotu zatrudniającego. Rację ma skarżąca, że nie
jest możliwe utożsamianie użytego w art. 12 ust. 3 ustawy systemowej pojęcia
„siedziba” ze znaczeniem, jakie nadaje mu art. 41 k.c. Jak się wydaje,
ustawodawca w tym wypadku miał na myśli potoczne rozumienie tego pojęcia –
jako lokalu przedsiębiorstwa (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 2008 r.,
II UK 291/07, OSNP 2009 nr 17 – 18, poz. 242). Nie oznacza to jednak, że metoda
porównawcza w niniejszej sprawie w ogóle nie znajduje zastosowania, tyle tylko, że
zdaniem Sądu Najwyższego, posłużyć się należy regulacjami pokrewnymi
ubezpieczeniu społecznemu – mianowicie regulacją Kodeksu pracy i ustawy o
Państwowej Inspekcji Pracy. Wcześniej warto jednak odwołać się do innych metod
wykładni. Teorie interpretacji prawniczej nie ograniczają się do metod wykładni
literalnej, czy systemowej, ale obejmują także wykładnię funkcjonalną i
celowościową. Z tych metod, jak słusznie przyjął Sąd Apelacyjny, należy przede
wszystkim skorzystać, aby uzyskać efekt w postaci prawidłowej wykładni art. 12
ust. 3 ustawy systemowej. Celem tej normy jest wyłączenie niektórych kategorii
zatrudnionych z obowiązku objęcia ubezpieczeniem wypadkowym. Nie bez
przyczyny zatem Sąd Najwyższy w przytoczonym wyżej wyroku z dnia 20 maja
2008 r., UK 291/07, odnosi się do historii ubezpieczenia wypadkowego i jego ratio.
6
Warto więc przypomnieć, że ubezpieczenie to powinno być stosowane wszędzie
tam, gdzie podmiot zatrudniający organizuje pracę i powinien zapewnić bezpieczne
i higieniczne warunki jej wykonywania. A contrario wyłączenie tego obowiązku
następuje jedynie tam, gdzie podmiot ten nie może takich działań podejmować.
Zatrudnienie cywilnoprawne w ramach umowy zlecenia cechuje mniej lub bardziej
znaczna swoboda wykonawcy w doborze miejsca i czasu świadczenia usług, co
odróżnia tę podstawę zatrudnienia np. od stosunku pracy. Oczywiście zasada
swobody umów w rozumieniu art. 3531
k.c. oznacza, że strony mogą zakres
podległości kształtować w mniejszym lub większym zakresie, co może ograniczać
wykonawcę co do miejsca podejmowania działań. Jeśli miejsce to determinuje
podmiot zatrudniający, to on też ma obowiązek organizowania bezpiecznych
warunków pracy. Jak trafnie wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6
października 2009 r., II UK 40/09 (LEX nr 559953), przepis art. 12 ust. 3 ustawy
systemowej można zatem wykładać w sposób zbieżny z pojęciem „miejsca
wyznaczonego” użytym w art. 304 § 1 k.p., zgodnie z którym pracodawca jest
obowiązany zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki pracy, o których mowa w
art. 207 § 2, osobom fizycznym wykonującym pracę na innej podstawie niż
stosunek pracy w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę,
a także osobom prowadzącym w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym
przez pracodawcę na własny rachunek działalność gospodarczą, a także w art. 10
ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz. U.
Nr 89 poz. 589 ze zm.), który stanowi, że do zadań Państwowej Inspekcji Pracy
należy nadzór i kontrola zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy
osobom fizycznym wykonującym pracę na innej podstawie niż stosunek pracy oraz
osobom wykonującym na własny rachunek działalność gospodarczą w miejscu
wyznaczonym przez pracodawcę lub przedsiębiorcę, niebędącego pracodawcą, na
rzecz którego taka praca jest świadczona. Obowiązek organizacji bezpiecznych
warunków pracy stanowi element zapobiegania wypadkom przy pracy. W związku z
tym istnieje pełne uzasadnienie dla ustanowienia obowiązku objęcia
ubezpieczeniem wypadkowym tych zatrudnionych zleceniobiorców, w odniesieniu
do których podmiot zatrudniający powinien dbać o bezpieczne i higieniczne warunki
pracy. Innymi słowy, choć trafnie skarżąca podnosi, że nie zawsze miejsce
7
wykonywania usług przez zleceniobiorcę będzie miejscem prowadzenia
działalności przez zleceniodawcę, to jednak ten zleceniobiorca, który wykonuje
pracę w miejscach wynikających ściśle ze zleceń zleceniodawcy, podlega
obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu z tytułu wypadków przy pracy,
bowiem w rozumieniu ustawy systemowej miejsca pracy wskazanego przez
zleceniodawcę nie można wyłączyć z pojęcia „miejsca prowadzenia działalności
zleceniodawcy”. Poza sporem w niniejszej sprawie jest zaś, że zainteresowana
wykonywała pracę w miejscu wskazanym przez skarżącą, wobec czego podlegała
ubezpieczeniu wypadkowemu, albowiem wyłączenie przewidziane przepisem art.
12 ust. 3 ustawy systemowej nie miało do niej zastosowania.
Mając na uwadze powyższe, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. i
art. 39821
w związku z art. 108 § 1 k.p.c. orzekł jak w sentencji.