Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 149/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 grudnia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska
SSN Jerzy Kwaśniewski (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Joachima T.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi we W.
o zwrot nienależnie pobranego świadczenia,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 6 grudnia 2010 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 20 stycznia 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z 4 lutego 2009 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział we W.
na podstawie art. 138 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
2
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.) oraz na
podstawie art. 84 ust. 1, ust. 9 i ust. 11 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 137, poz. 887 ze zm.) zobowiązał
Joachima T. do zwrotu nienależnie pobranej emerytury za okres od 1 marca 2008 r.
do 30 listopada 2008 r. w kwocie 19. 692, 64 zł.
Wyrokiem z dnia 20 stycznia 2010 r. Sąd Apelacyjny na podstawie art. 385
k.p.c. oddalił apelację wnioskodawcy od wyroku Sądu Okręgowego – Sądu
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 7 października 2009 r. oddalającego odwołanie
wnioskodawcy od powyższej decyzji organu rentowego. Sąd drugiej instancji
podzielił podstawę faktyczną oraz podstawę prawną zaskarżonego wyroku, które
przedstawiają się następująco.
Wnioskodawca, 7 marca 2008 r., złożył wniosek o emeryturę. Przedstawił
dwa świadectwa pracy: z Regionalnego Węzła Łączności we W. oraz z „C. AR”
Spółki z o.o. w G., z których wynikało, że stosunki pracy wnioskodawcy ustały z
dniem 31 stycznia 2008 r. Organ rentowy przeprowadził postępowanie
wyjaśniające, w którym ustalił, że wnioskodawca w dniu 18 marca 2008 r. nadal był
objęty ubezpieczeniem społecznym z tytułu zatrudnienia w „C. AR” Spółce z o.o.
Decyzją z dnia 31 marca 2008 r. organ rentowy przyznał Joachimowi T. prawo do
emerytury od 1 marca 2008 r., jednocześnie zawieszając wypłatę świadczenia z
powodu kontynuowania przez niego zatrudnienia. Decyzja ta zawierała pouczenie,
że w celu wypłaty świadczenia wnioskodawca musi przedstawić świadectwo pracy
lub dokument potwierdzający fakt rozwiązania stosunku pracy oraz pouczenie o
regulacji zawartej w przepisie art. 103 ust. 2 a ustawy o emeryturach i rentach z
FUS zgodnie z którą prawo do emerytury ulegało zawieszeniu bez względu na
wysokość przychodu uzyskiwanego przez emeryta z tytułu zatrudnienia
kontynuowanego bez uprzedniego rozwiązania stosunku pracy z pracodawcą, na
rzecz którego wykonywał je bezpośrednio przed dniem nabycia prawa do
emerytury. „C. AR” Spółka z o. o. w dniu 22 kwietnia 2008 r. powiadomiła organ
rentowy o fakcie wyrejestrowania wnioskodawcy z ubezpieczeń 1 lutego 2008 r. W
związku z tym organ rentowy decyzją z dnia 6 maja 2008 r. „odwiesił”
wnioskodawcy prawo do emerytury i wypłacił świadczenie od 1 marca do 31 maja
3
2008 r. W zawartym w tej decyzji pouczeniu przytoczono treść art. 103 ust. 2a
ustawy emerytalno-rentowej.
Sąd ustalił, że wnioskodawca po rozwiązaniu stosunku pracy z „C. AR”
Spółką z o.o. zawarł z tą Spółką kolejny stosunek pracy od 1 lutego 2008 r. do 29
lutego 2008 r., a następnie od 1 marca 2008 r. zawarł umowę o pracę na czas
nieokreślony. Nie powiadomił on jednak organu rentowego o osiąganym dochodzie
z zawartej umowy o pracę. Świadectwo pracy z tej firmy z 29 lutego 2008 r. oraz
umowę o pracę z 1 marca 2008 r. Joachim T. przedstawił organowi rentowemu
dopiero 29 stycznia 2009 r.
Sąd drugiej instancji uznał, że w sprawie ma zastosowanie art. 103 ust. 2a
ustawy o emeryturach i rentach z FUS (omyłkowo wskazano art. 102 ust. 2 a)
zgodnie z którym prawo do emerytury ulegało zawieszeniu bez względu na
wysokość przychodu uzyskiwanego przez emeryta z tytułu zatrudnienia
kontynuowanego bez uprzedniego rozwiązania stosunku pracy z pracodawcą, na
rzecz którego wykonywał je bezpośrednio przed dniem nabycia prawa do
emerytury. Przepis ten obowiązywał w chwili nabycia przez wnioskodawcę prawa
do emerytury, a został uchylony na podstawie art. 37 pkt 5 lit. b ustawy z dnia 21
listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych (Dz. U. Nr 228, poz. 1507 ze zm.) z
dniem 8 stycznia 2009 r. Sąd uznał, że organ rentowy w decyzjach wydawanych w
stosunku do wnioskodawcy prawidłowo pouczył go – zgodnie z powołaną wyżej
regulacją zawartą w art. 103 ust. 2a ustawy o emeryturach i rentach z FUS – o
obowiązku informowania organu rentowego o osiąganiu przychodu z tytułu
zatrudnienia u pracodawcy, na rzecz którego wnioskodawca wykonywał pracę
bezpośrednio przed dniem nabycia prawa do emerytury oraz o konsekwencjach
niezachowania przez wnioskodawcę tego obowiązku. Pouczenie o wskazanej
regulacji zawarte w przedmiotowych decyzjach organu rentowego – zdaniem Sądu
Apelacyjnego – było zrozumiałe i konkretne.
Wnioskodawca tego obowiązku nie dopełnił – nie poinformował bowiem
organu rentowego o pozostawaniu w zatrudnieniu w „C. AR” Spółce z o.o. i
osiąganiu z tego tytułu wynagrodzenia. Wobec tego – według Sądu drugiej instancji
– emerytura pobierana przez wnioskodawcę od marca 2008 r. była świadczeniem
nienależnym w rozumieniu art. 138 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
4
Powyższy wyrok w całości zaskarżył skargą kasacyjną wnioskodawca. W
skardze zarzucono naruszenie następujących przepisów:
1. art. 138 ust. 1-3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS „przez przyjęcie,
że odnosi się do pojęcia świadczenia nienależnego podczas, gdy reguluje
on pojęcie świadczenia nienależnie pobranego”;
2. art. 138 ust. 1-3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS przez „pominięcie
jego prawidłowej treści oraz uznanie, że powód spełnia przesłanki
warunkujące zwrot wypłaconego przez organ rentowy świadczenia”;
3. art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS przez
„przyjęcie, że przytoczenie obowiązującego przepisu w pouczeniu
zawartym na końcu decyzji wyczerpuje znamiona prawidłowego
powiadomienia ubezpieczonego o jego prawach i obowiązkach”;
4. naruszenie konstytucyjnej zasady zaufania do Państwa prawa oraz
prawa stanowionego przez urzędy państwowe polegające na uznaniu, że
pomimo decyzji z dnia 6 maja 2008 r. o wypłacie emerytury powodowi,
powód powinien kontrolować działania organu rentowego i przejawiać
brak zaufania do decyzji wydanej przez ten organ;
5. art. 382 k.p.c. przez przyjęcie na podstawie materiału zgromadzonego w
sprawie, a w szczególności decyzji organu rentowego z dnia 4 lutego
2009 r., że organ rentowy uznał wypłaconą powodowi należność jako
świadczenie nienależne podczas, gdy decyzja ZUS z dnia 4 lutego 2009
r. jednoznacznie wskazuje, że organ rentowy uznał wypłaconą
skarżącemu należność jako świadczenie nienależnie pobrane w
rozumieniu art. 138 ustawy o emeryturach i rentach z FUS i zobowiązał
skarżącego do jego zwrotu, a zatem Sąd nie oparł orzeczenia na
zebranym w sprawie materiale dowodowym.
We wnioskach skargi skarżący domagał się uchylenia wyroków Sądów obu
instancji i orzeczenia co do istoty sprawy przez zwolnienie skarżącego z obowiązku
zwrotu wypłaconej przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych kwoty 19. 692, 64 zł.
oraz orzeczenie o kosztach postępowania za wszystkie instancje, w tym o kosztach
zastępstwa adwokackiego według norm przepisanych; ewentualnie o uchylenie
5
zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania wraz z rozstrzygnięciem o kosztach postępowania za wszystkie
instancje, w tym o kosztach zastępstwa adwokackiego.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Przesłanki obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia – w
odniesieniu do emerytury – zostały określone w art. 138 ustawy o emeryturach i
rentach. Jest to regulacja autonomiczna i z pewnością odrębna od świadczenia
nienależnego, o którym mowa w Kodeksie cywilnym.
Można poprzestać na powyższej konstatacji odróżnienia obowiązku zwrotu
nienależnie pobranej emerytury od cywilnoprawnej instytucji świadczenia
nienależnego bo – wbrew zarzutom skargi – z uzasadnienia zaskarżonego wyroku
jasno wynika, że sprawa była rozpatrywana i osądzona na podstawie art. 138 ust. 1
i ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach.
Stosownie do wskazanego przepisu obowiązek zwrotu świadczenia
wypłaconego mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie
prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części
powstaje: „jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do
ich pobierania”. Na znaczeniu tego pouczenia polega differentia specifica
nienależnie pobranego świadczenia, w jego ustawowej definicji. Pouczenie o
którym mowa w art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach jest przesłanką
warunkującą obowiązek zwrotu.
Wbrew zarzutom skargi z uzasadnienia zaskarżonego wyroku także wynika,
iż Sąd drugiej instancji uznał nieodzowność stosownego pouczenia.
Zasadnie natomiast w skardze ujawniono brak wystarczającej
odpowiedniości między oceną subsumcyjną dotyczącą właściwego pouczenia
ubezpieczonego, a ustalonymi w sprawie okolicznościami pobrania
przedmiotowych świadczeń.
Według Sądu drugiej instancji, poprzednio także Sądu pierwszej instancji,
dla przyjęcia, że ubezpieczony został właściwie pouczony przesądzające znaczenie
ma odpowiedniość zastosowanego w decyzji pouczenia i okoliczności
6
powodujących zawieszenie prawa ubezpieczonego do świadczeń, które mu organ
rentowy wypłacał i które on pobierał. Istotnie, można powiedzieć, że na pierwszy
rzut oka , kwestia ta przedstawia się w klarownym związku skoro pouczenie
odpowiadało treści art. 103 ust. 2a ustawy o emeryturach (w brzmieniu
obowiązującym do 8 stycznia 2009 r.), a równocześnie na tym przepisie oparte jest
ustalenie, że świadczenia zostały wypłacone, chociaż prawo do emerytury –
zgodnie z brzmieniem przepisu – uległo zawieszeniu.
Okoliczności wydania decyzji z dnia 6 maja 2008 r., do której odnosi się
powyższe pouczenie ułożyły się jednakże w wyjątkowej sekwencji, która
przemawia przeciwko ocenie przyjętej w zaskarżonym wyroku.
W postępowaniu które organ rentowy prowadził z wniosku ubezpieczonego
(z 7 marca 2008 r.) nie było kwestionowane przysługiwanie wnioskodawcy
emerytury od 1 marca 2008 r. Prawo to wynikało z załączonych do wniosku
dokumentów. Dla organu rentowego wątpliwa jedynie była kwestia przysługiwania
wnioskodawcy uprawnienia do uzyskania wypłaty świadczeń emerytalnych ze
względu na obowiązujące wówczas ograniczenie realizowania prawa do emerytury
określone w art. 103 ust. 2a ustawy o emeryturach i rentach. Zgodnie z tym
przepisem prawo do emerytury ulegało zawieszeniu w razie kontynuowania przez
emeryta – bez uprzedniego rozwiązania stosunku pracy z pracodawcą na rzecz
którego wykonywał je bezpośrednio przed dniem nabycia prawa do emerytury,
ustalonym w decyzji organu rentowego. Dla wyjaśnienia czy zachodzą
przewidziane w tym przepisie przesłanki zawieszenia prawa do emerytury organ
rentowy, bez bezpośredniego udziału ubezpieczonego, dokonał własnych
czynności sprawdzających.
To w wyniku czynności organu rentowego a więc w pewnym sensie,
istotnym tu dla rozpatrywanej kwestii, niezależnie od dokumentacji dostarczonej
przez wnioskodawcę wydane zostały dwie decyzje. Najpierw ta z z 31 marca 2008
r. o zawieszeniu wypłaty świadczenia a następnie ta z 6 maja 2008 r. o
„odwieszeniu” świadczenia.
Na tle tych decyzji, w szczególności ostatniej z nich - powinna zostać
rozpatrzona sytuacja wnioskodawcy, stan jego świadomości – to jakie miał
obiektywne możliwości uchwycenia znaczenia pouczenia o treści art. 103 ust. 2a
7
ustawy o emeryturach i rentach. Jeżeli – na co mogłaby wskazywać analiza
ustalonych okoliczności postępowania – wnioskodawca traktował decyzję z 6 maja
2008 r. jako rozstrzygnięcie o przysługującym mu prawie do wypłaty świadczenia w
konkretnej sytuacji zatrudnienia w jakiej się znajdował w chwili istotnej dla
wyłączenia wobec niego ograniczenia płynącego z art. 103 ust. 2a ustawy o
emeryturach i rentach, to pouczenie – w takiej sytuacji - mógłby, jak twierdzi się w
skardze, odnosić do stanu rzeczy po wydaniu decyzji, przyjmując że okoliczności
wcześniejsze zostały już rozpatrzone.
Kwestia ta nie została w zaskarżonym wyroku rozpatrzona, a jej rozpoznanie
będzie wymagało – jak się wydaje – bardziej dokładnego (skonkretyzowanego)
wyjaśnienia okoliczności mających znaczenie w świetle art. 103 ust. 2a ustawy o
emeryturach i rentach z uwzględnieniem możliwości uchwycenia sensu tej regulacji
przez ubezpieczonego na tle przyjętej wówczas w praktyce interpretacji. Potrzebne
jest zwłaszcza wyjaśnienie tego do jakich okoliczności ubezpieczony, który na
podstawie swego wniosku otrzymał decyzję „odwieszającą”, mógł odnosić
przesłanki tej decyzji i zamieszczoną w niej treść przepisu jako pouczenia. Z tego
względu wymaga zanalizowania faktów dotyczących zatrudnienia i ustania
stosunków pracy, które zgłosił wnioskodawca w stosunku do okoliczności, które
stały się podstawą uznania przez organ rentowy, że już w chwili złożenia wniosku
nie zachodziły ograniczenia wynikające z art. 103 ust. 2a ustawy o emeryturach i
rentach. W szczególności istotne w tym przedmiocie jest to, że wnioskodawca w
swym wniosku podał, że pozostaje w zatrudnieniu chociaż poprzednio rozwiązał
stosunki pracy, w tym ze spółką „C. AR”. Jeżeli podjęte przez organ rentowy
postępowanie wyjaśniające potwierdziło sytuację, w której ubezpieczony spełniał
warunki prawa do emerytury a także – przynajmniej w określonym dniu – zakończył
stosunki pracy, to pozostaje do wyjaśnienia to czy przyznanie w tych warunkach
prawa do wypłaty wcześniej przyznanego świadczenia nie mogło utwierdzić
ubezpieczonego w przekonaniu, że dalsze jego zatrudnienie, już po spełnieniu
przesłanek do wypłaty świadczenia nie stanowiło przeszkody zawieszającej
wypłacania emerytury i w związku z tym, nie jest zobowiązany do zawiadomienia
organu rentowego o okolicznościach przez ten organ już rozpatrzonych.
8
Wyjaśnienie tego, jakie – w konkretnych okolicznościach – było
usprawiedliwione przekonanie ubezpieczonego o znaczeniu pouczenia go w decyzji
odwieszającej świadczenie o treści art. 103 ust. 2a ustawy o emeryturach i rentach
jest niezbędne ze względu na wspomnianą wyżej rolę pouczenia w konstrukcji
obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia. W konstrukcji tej (ad casum
– w zakresie art.138 ust. 1 i ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach) pouczenie
o braku prawa do pobierania świadczenia odgrywa rolę warunku obowiązku zwrotu.
Wyraża się w tym uregulowaniu normatywnie ukształtowane zapewnienie
ustawodawcy, że chociażby wypłacenie świadczenia nie było uzasadnione, to –
pomimo to – nie powstaje obowiązek zwrotu, jeżeli organ rentowy nie stworzył –
poprzez właściwe pouczenie – sytuacji domniemania, iż pobierający świadczenie
wiedział (powinien wiedzieć), że mu się ono nie należy. Granicę ochrony
świadczeniobiorcy wyznacza jego zła wola wyrażająca się w świadomości sytuacji
braku podstawy materialnoprawnej do uzyskiwania świadczenia i mimo to
niepodjęciu przewidzianych w ustawie czynności zmierzających – ad casum – do
zawieszenia nienależnej wypłaty.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. na przykład szerokie wyjaśnienia
zawarte w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 4 września 2007 r., I UK
90/07 – OSNP 2008/19 – 20/301) – zwrócono uwagę na szczególne znaczenie
pouczenia, o którym mowa w art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach.
Pouczenie to powinno być odpowiednie dla funkcji jaką odgrywa w normatywnej
konstrukcji nienależnie pobranego świadczenia. Z treści konkretnie udzielonego
pouczenia trzeba bowiem wyprowadzić ustalenie, że pobierający świadczenia
wiedział (został pouczony) – „o braku prawa do ich pobierania”.
Sąd Najwyższy uznał, że w rozpatrywanej skardze, zasadnie
zakwestionowano ocenę zaskarżonego wyroku, jakoby pouczenie, które zostało
zawarte w decyzji z dnia 6 maja 2008 r. o „odwieszaniu” prawa do emerytury i
wypłacania jej od 1 marca 2008 r., jest odpowiednie do wymagań art. 138 ust. 2
pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach.
Z przedstawionych wyżej przyczyn Sąd Najwyższy orzekł stosownie do art.
39815
§1 k.p.c.