Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 134/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 stycznia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Iwona Koper (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Krzysztof Pietrzykowski
w sprawie z powództwa Przedsiębiorstwa Komunikacji Samochodowej
sp. z o.o. w T.
przeciwko Województwu M.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 13 stycznia 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 2 października 2009 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok i zmienia wyrok Sądu
Okręgowego z dnia 23 kwietnia 2009 r. sygn. akt I C 1597/08 w
części zasądzającej od pozwanego Województwa M. na rzecz
powoda kwotę 768173,49 zł (siedemset sześćdziesiąt osiem
tysięcy sto siedemdziesiąt trzy złote i czterdzieści dziewięć
groszy) z ustawowymi odsetkami od dnia 1 listopada 2005 r. do
dnia zapłaty w ten sposób, że oddala powództwo;
2. orzeka zwrot przez powoda – Przedsiębiorstwo
Komunikacji Samochodowej sp. z o.o. w T. na rzecz pozwanego
2
Województwa M. zasądzonych wyrokiem Sądu Okręgowego z
dnia 23 kwietnia 2009 r. sygn. akt I C 1597/08 i zapłaconych
powodowi kwot: 768173,49 zł (siedemset sześćdziesiąt osiem
tysięcy sto siedemdziesiąt trzy złote i czterdzieści dziewięć
groszy) z tytułu należności głównej oraz 371943,30 (trzysta
siedemdziesiąt jeden tysięcy dziewięćset czterdzieści trzy złote,
trzydzieści groszy) z tytułu odsetek;
3. zasądza od powoda na rzecz pozwanego zwrot w całości
poniesionych kosztów procesu pozostawiając ich szczegółowe
wyliczenie referendarzowi sądowemu Sądu Okręgowego.
Uzasadnienie
3
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 23 kwietnia 2009 r. zasądził od pozwanego
Województwa M. na rzecz powodowego Przedsiębiorstwa Komunikacji
Samochodowej Spółki z o. o. (PKS) w T. kwotę 768.173,49 zł z ustawowymi
odsetkami od dnia 1 listopada 2005 r. i oddalił powództwo przeciwko
współpozwanemu solidarnie Skarbowi Państwa.
Wyrok oparty został na następujących ustaleniach faktycznych.
W dniu 18 marca 1999 r. powód zawarł z Województwem M. umowę w
sprawie określenia zasad udzielania dopłat do bezpłatnych lub ulgowych
przejazdów autobusowych dla osób uprawnionych, na czas określony od 1 stycznia
1999 r. do 31 grudnia 1999 r. W umowie powód zobowiązał się do honorowania ulg
dla różnych grup społecznych (nauczyciele, kombatanci, inwalidzi) wynikających
z przepisów ustaw szczegółowo w niej wskazanych. Strony określiły w niej warunki
jakie musiał spełniać przewoźnik (powód), aby uzyskać refundację dopłat do tych
przejazdów. Podstawą wyliczenia kwot dopłat miały być wydruki z kas fiskalnych,
które przewoźnik miał przedstawić we właściwym Urzędzie Skarbowym raz
w miesiącu i po potwierdzeniu ich tam przekazać do Urzędu Marszałkowskiego.
Urząd miał wypłacać należną przewoźnikowi na tej podstawie kwotę w terminie
14 dni od otrzymania rozliczenia. Ostateczne rozliczenie dopłat za dany rok miało
nastąpić w terminie do dnia 10 stycznia następnego roku. Powód przekazał
Urzędowi Marszałkowskiemu rozliczenie dopłat za poszczególne miesiące 1999 r.
Urząd Skarbowy zatwierdził refundację dopłat na rzecz powoda do kwoty
4.437.305,67 zł, z czego pozwany wypłacił kwotę 3.669.132,18 zł. Niezapłacona
pozostaje kwota dochodzona w niniejszej sprawie. Powód domagał się zwrotu tej
kwoty początkowo na drodze administracyjnej. Ostatecznie, zgodnie ze
wskazaniami wyroku WSA w K. z dnia 16 grudnia 2005 r. Naczelnik Drugiego
Urzędu Skarbowego w T. przekazał wniosek powoda do rozpoznania Marszałkowi
Województwa M., który przekazał go Wojewodzie M., ten zaś zwrócił go
Marszałkowi wskazując, że roszczenia ma charakter cywilny i wynika z zawartej
przez strony umowy.
Ocena prawna przytoczonych ustaleń doprowadziła Sąd Okręgowy do
wniosku, że powództwo jest uzasadnione w stosunku do pozwanego Województwa
4
M. Z powołaniem się na art. 8a ustawy z dnia 20 czerwca 1992 r. o uprawnieniach
do bezpłatnych i ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu
zbiorowego (Dz. U. Nr 54, poz. 254 – dalej jako ustawa) w jej brzmieniu
obowiązującym w latach 1999 – 2000 stwierdził, że obowiązek ponoszenia kosztów
związanych z finansowaniem ustawowych uprawnień do bezpłatnych lub ulgowych
przejazdów środkami transportu publicznego spoczywał na Skarbie Państwa.
Finansowanie przewoźników w tym zakresie odbywało się jednak, na podstawie
nakazu ustawowego, za pośrednictwem samorządów województw. Województwa
były zobowiązane do zawarcia z przewoźnikami umów uwzględniających
postanowienia ustawowe dotyczące przedmiotowych przejazdów. Sąd Okręgowy
uznał, że pozwanego nie uwalnia od odpowiedzialności za niewykonanie umowy
fakt, że nie otrzymał z budżetu Państwa odpowiedniej dotacji celowej. Nie zostało
bowiem wykazane, że Województwo czyniło starania o taką dotację. Dlatego też
zastrzeżenie w umowie, że dopłaty do biletów zostaną zwrócone PKS tylko do
wysokości przyznanej dotacji, nie zwalnia pozwanego Województwa od
odpowiedzialności.
Bezzasadne zdaniem Sądu Okręgowego było natomiast powództwo
przeciwko Skarbowi Państwa, gdyż takie roszczenie przeciwko niemu nie wynika
z art. 8a ustawy, który nie czyni Skarbu Państwa odpowiedzialnym w stosunku do
przewoźnika z tytułu dopłat. Twierdzenia faktyczne uzasadniające żądanie
w stosunku do Skarbu Państwa nie dawały równocześnie podstaw do przypisania
Skarbowi Państwa odpowiedzialności deliktowej. Sąd Okręgowy oddalił
podniesiony przez pozwane Województwo zarzut przedawnienia roszczenia
powoda uznając, że nie ma ono charakteru świadczenia okresowego, ani też nie
jest roszczeniem związanym z działalnością gospodarczą powoda. Niezależnie od
tego przyjął, że zgłoszenie zarzutu przedawnienia jest sprzeczne z zasadami
współżycia społecznego.
Wyrok Sądu Okręgowego zaskarżony został przez Województwo M.
apelacją, którą Sąd Apelacyjny, zaskarżonym obecnie wyrokiem oddalił.
Sąd Apelacyjny zaakceptował ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego.
Podzielił stanowisko tego Sądu, że obowiązkiem pozwanego, wynikającym
5
z zawartej przez strony umowy było działanie z należytą starannością w celu
uzyskania dotacji budżetowej rekompensującej żądania powoda, a w tej sytuacji
niezasadnie skarżący zarzuca Sądowi Okręgowemu naruszenie art. 6 k.c. przez
przypisanie pozwanemu obowiązku wykazania, że podejmował takie działania,
a niewykonanie umowy jest następstwem okoliczności, za które nie ponosi
odpowiedzialności. W wyniku dokonanej wykładni art. 8a ustawy stwierdził, że
nakłada on obowiązek przekazania przewoźnikowi całej należnej dopłaty.
W następstwie tego za nieważne, z uwagi na sprzeczność z ustawą (art. 8a), uznał
postanowienie § 6 pkt 8 umowy w zakresie, w jakim dopuszcza ona jedynie
częściową realizacje dopłat przez Województwo oraz kreuje roszczenie
przewoźnika przeciwko Skarbowi Państwa o zapłacenie niezrealizowanej części
dopłaty. Oddalił zarzuty naruszenia art. 118 i art. 5 k.c. podzielając w tym względzie
argumentacje i motywy rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego.
Wyrok Sadu Apelacyjnego zaskarżył w całości pozwany – Województwo M.,
zarzucając w skardze kasacyjnej:
1) w ramach podstawy naruszenia przepisów postępowania:
a) naruszenie art. 378 i 382 w zw. z art. 328 § 2 k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c.
przez niewłaściwe zastosowanie i nierozpoznanie zarzutu apelacji
naruszenia art. 233 § 1 k.p.c.,
b) naruszenie art. 6 k.c. w zw. z art. 382 k.p.c. przez przyjęcie, że pozwany
ma obowiązek wykazać, że dołożył starań, aby uzyskać dotację z budżetu,
mimo że w ocenie samego Sądu fakt ten powoduje korzystny skutek dla
powoda;
2) w ramach podstawy naruszenia przepisów prawa materialnego:
a) naruszenie art. 118 w zw. z art. 117 § 2 k.c. przez błędną wykładnię
i przyjęcie, że roszczenie przewoźnika o zapłatę kwot na podstawie
przedmiotowej umowy nie stanowi roszczenia zawiązanego
z prowadzeniem działalności gospodarczej i że nie jest to roszczenie
o świadczenie okresowe, co miało wpływ na zastosowanie art. 117 § 2 k.c.,
6
b) art. 5 k.c. w z. z art. 117 § 1 k.c. i art. 382 k.p.c. przez przyjęcie, że
uwzględnienie zarzutu przedawnienia jest sprzeczne z zasadami
współżycia społecznego z pominięciem, że powód wystąpił o ochronę
swoich praw po upływie ponad siedmiu lat oraz że powód nie zgłaszał
zarzutu opartego na art. 5 k.c., a nadto sąd nie sprecyzował jaka zasada
współżycia została naruszona,
c) naruszenie art. 8a ustawy przez błędną wykładnię i w konsekwencji
uznanie, ze strony w ramach swobody umów nie mogły w § 6 pkt 8
w sposób ważny dopuścić realizacji dopłat w granicach środków
uzyskanych z budżetu Skarbu Państwa.
Wskazując na powyższe skarżący wnosił o uchylenie wyroku Sądu
Apelacyjnego i jego zmianę przez oddalenie powództwa lub przekazanie sprawy
temu Sądowi do ponownego rozpoznania i stosowne do tego rozstrzygnięcie
o kosztach postępowania. Nadto wnosił o orzeczenie na podstawie art. 415 k.p.c.
o zwrocie przez powoda na rzecz pozwanego Województwa świadczenia
spełnionego na rzecz powoda przez jego zapłatę w dniu 1 grudnia wraz odsetkami
i kosztami procesu, dokumentując ten fakt przedłożonymi dowodami zapłaty.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nieuzasadnione są zarzuty skargi sformułowane w ramach podstawy
naruszenia przepisów procesowych. Brak wskazania w jej uzasadnieniu, jakich
spośród wymienionych w rat. 328 § 2 k.p.c. wymogów nie spełnia uzasadnienie
zaskarżonego wyroku i to z tym skutkiem, że z tej przyczyny nie może być ono
poddane kontroli kasacyjnej, powoduje bezzasadność zarzut jego naruszenia.
Bezpodstawne, w świetle przytoczonych motywów rozstrzygnięcia Sądu
Apelacyjnego jest także, mające postać zarzutu naruszenia art. 378 i 382 k.p.c.,
twierdzenie pozwanego o nieodniesieniu się przez Sąd Apelacyjny do zarzutów
podniesionych w jego apelacji.
Najdalej idącym zarzutem materialnoprawnym skargi, bo kwestionującym
legitymację bierną pozwanego, jest zarzut błędnej wykładni art. 8a ustawy
(a konsekwencji także § 6 pkt 8 łączącej strony umowy) w brzmieniu właściwym do
oceny dochodzonego przez powoda roszczenia, obowiązującym przed jego zmianą
7
ustawą z dnia 21 stycznia 2000 r. o zmianie niektórych ustaw związanych
z funkcjonowaniem administracji publicznej (Dz. U. Nr 12, poz. 136), która weszła
w życie z dniem 1 stycznia 2001 r.
Zgodnie z tym przepisem (ust. 1) stanowiącym, że koszty związane
z finansowaniem ustawowych uprawnień do bezpłatnych lub ulgowych przejazdów
pokrywane są z budżetu państwa, obowiązek zapewnienia środków na pokrycie
tych kosztów obciążał Skarb Państwa, który przekazywał je przewoźnikom
realizującym ulgowe i bezpłatne przewozy, za pośrednictwem samorządów
województw. Wypłaty następowały na warunkach określonych w umowach, które
jednostki samorządu wojewódzkiego zobowiązane były zawrzeć z przewoźnikami.
Po 1 stycznia 2001 r. finansowanie ustawowych uprawnień do bezpłatnych lub
ulgowych przejazdów należało do zadań samorządu wojewódzkiego jako zadanie
z zakresu administracji rządowej, a od dnia 1 kwietnia 2004 r. (po nowelizacji
ustawą dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego,
Dz.U. Nr 203, poz. 1966) jako zadanie własne samorządu województwa. Przepis
art. 8a ustawy w tej redakcji uznany został za niezgody z art. 167 pkt 1 i 4
Konstytucji (wyrok TK z dnia 25 lipca 2006 r., K30/04, OTK-A 2006, nr 7, poz. 86).
Ostatecznie (od 9 lutego 2008 r.) przepis ten, oznaczony obecnie jako art. 8.1a
powrócił do zasady, że koszty związane z finansowaniem ulg w przejazdach
pokrywane są z budżetu państwa.
W stanie prawnym właściwym dla oceny legitymacji pozwanego
Województwa M. w odniesieniu do roszczeń powoda obejmujących rok 1999,
niewypłacenie należnych z tego tytułu kwot przez Skarb Państwa kwalifikowane
było w orzecznictwie jako czyn niedozwolony wyrządzający szkodę przewoźnikowi
(wyrok SN z dnia 6 października 2004 r., II CK 40/04 nie publ.). Powód jednak nie
zaskarżył wyroku Sądu pierwszej instancji oddalającego jego powództwo przeciwko
Skarbowi Państwa. Na podstawie art. 8a samorząd województwa miał w stosunku
do Skarbu Państwa roszczenie o zwrot wypłaconych przewoźnikom kosztów
związanych z finansowaniem ulg i bezpłatnych przejazdów. W takim stanie rzeczy,
ewentualna odpowiedzialność deliktowa województwa samorządowego w stosunku
do przewoźnika mogłaby mieć miejsce wówczas, gdyby środki przekazane
województwu przez Skarb Państwa, w wysokości umożliwiającej wypłacenie pełnej
8
rekompensaty za straty poniesione w związku z respektowaniem ustawowych
uprawnień pasażerów do ulg i przejazdów bezpłatnych, nie zostały przewoźnikowi
przez nie przekazane na skutek bezprawnego zachowania jego pracowników
(wyżej powołany wyrok SN z dnia 6 października 2004 r. oraz wyrok SN z dnia 16
grudnia 2009 r., I CSK 281/09, nie publ.). W stanie faktycznym sprawy sytuacja
taka nie miała jednak miejsca, bezspornym bowiem było, że pozwany
zrekompensował powodowi ulgi i przejazdy bezpłatne do wysokości środków
uzyskanych na ten cel od Skarbu Państwa.
Przyjęta w powołanym orzecznictwie Sądu Najwyższego wykładnia art. 8a
ustawy respektuje określone w art. 167 ust. 1 i 4 Konstytucji zasady zapewnienia
jednostkom samorządu terytorialnego udziału w dochodach publicznych
odpowiednio do przypadających im zadań oraz zmiany zadań i kompetencji tych
jednostek jedynie wraz z odpowiednimi zmianami w podziale dochodów
publicznych.
Z tych względów podstawa skargi kasacyjnej okazała się uzasadniona
w zakresie zarzutu błędnej wykładni art. 8a ustawy w zw. z § 6 pkt 8 umowy,
którego uwzględnienie w przedstawionym stanie rzeczy prowadzić musi do
oddalenia powództwa w stosunku do pozwanego Województwa M. Powoduje to
bezprzedmiotowość odnoszenia się do pozostałych, wcześniej nie omówionych
zarzutów skargi.
Kierując się powyższym Sąd Najwyższy na podstawie art. 39816
k.p.c.,
a w zakresie uwzględniającym wniosek restytucyjny na podstawie art. 39816
w zw.
z art. 415 k.p.c., orzekł jak w sentencji. Restytucji nie podlegają koszty
prawomocnie zakończonego procesu, które Sąd Najwyższy zasądził na rzecz
pozwanego zgodnie z jego ostatecznym wynikiem (art. 98 § 1 w z. z art. 391
i art. 39821
k.p.c.).