Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 21 stycznia 2011 r., III CZP 118/10
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący)
Sędzia SN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Pawła N., Małgorzaty N. przy
uczestnictwie Józefa G., Emilii W., Janiny G. (...) o zniesienie współwłasności, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 21 stycznia 2011 r.
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Tarnowie
postanowieniem z dnia 16 września 2010 r.:
"1. Czy jeżeli nieruchomość stanowi współwłasność, u podstaw której legło
spadkobranie, a następnie nabycie od jednego ze spadkobierców udziału w prawie
własności nieruchomości – zniesienie współwłasności tej rzeczy powinno nastąpić
na podstawie art. 210 i nast. k.c., według przepisów o dziale spadku, czy też w
połączonym postępowaniu o zniesienie współwłasności i dział spadku (art. 689
k.p.c.)
2. W przypadku uznania, że zniesienie współwłasności nieruchomości, w
sytuacji opisanej w pytaniu pierwszym, powinno nastąpić według przepisów o dziale
spadku – czy nabywca udziału w prawie własności tej rzeczy jest uprawniony do
żądania działu spadku (częściowego działu spadku), obejmującego przedmiotową
nieruchomość?"
podjął uchwałę:
Zniesienie współwłasności nieruchomości należącej do spadkobierców
oraz niebędącego spadkobiercą nabywcy udziału w nieruchomości może
nastąpić na wniosek tego nabywcy na podstawie art. 210 i nast. k.c. oraz art.
617 i nast. k.p.c.
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w Bochni postanowieniem z dnia 29 stycznia 2010 r. oddalił
wniosek o zniesienie współwłasności nieruchomości wchodzącej w skład majątku
spadkowego, złożony przez nabywców udziałów we współwłasności tej
nieruchomości, niebędących spadkobiercami. U podstaw tego rozstrzygnięcia legło
zapatrywanie, że zniesienia współwłasności nieruchomości wchodzącej w skład
majątku spadkowego można dokonać tylko w postępowaniu o dział spadku, a nie –
jak domagają się wnioskodawcy – w postępowaniu o zniesienie współwłasności.
Sąd Okręgowy w Tarnowie, rozpoznając apelację wnioskodawców od
powyższego postanowienia, powziął poważne wątpliwości, którym dał wyraz w
zagadnieniach prawnych przedstawionych Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia
na podstawie art. 390 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sposób sformułowania zagadnienia przedstawionego do rozstrzygnięcia,
ujętego w pierwszym pytaniu, wskazuje na poszukiwanie przez Sąd Okręgowy
właściwej regulacji prawnej umożliwiającej zniesienie współwłasności
nieruchomości powstałej w wyniku spadkobrania oraz zbycia przez spadkobierców
udziałów w tej nieruchomości. Sąd Okręgowy wskazał przy tym na trzy możliwe
sposoby rozwiązania tej kwestii: przeprowadzenie odrębnych postępowań o
zniesienie współwłasności lub dział spadku albo połączonego postępowania o
zniesienie współwłasności i dział spadku.
Tak szeroko ujęte zagadnienie nie jest jednak w pełni adekwatne do stanu
faktycznego sprawy i konieczne do rozpoznania apelacji. Zaskarżone
postanowienie zapadło w sprawie o zniesienie współwłasności, zainicjowanej
wnioskiem nabywców udziałów w nieruchomości należącej spadku, niebędących
spadkobiercami, a reprezentowanych przez profesjonalnego pełnomocnika. Skoro
postępowanie o dział spadku nie zostało w ogóle wszczęte, a jego wszczęcie z
urzędu jest niedopuszczalne, to do rozpoznania apelacji wystarczająca jest
odpowiedź na pytanie, czy nabywcom udziału w nieruchomości wchodzącej w skład
majątku spadkowego, którzy nie są spadkobiercami, przysługuje uprawnienie do
żądania zniesienia współwłasności.
Ze względu na niezgłoszenie w sprawie żądania dokonania działu spadku
(częściowego działu spadku) obejmującego przedmiotową nieruchomość,
bezprzedmiotowe jest również roztrząsanie zagadnienia objętego drugim pytaniem
postawionym przez Sąd Okręgowy, zmierzającym do wskazania wnioskodawcom
ewentualnej dalszej drogi postępowania na wypadek uznania, że nie przysługuje im
uprawnienie do żądania zniesienia współwłasności.
Nabywca udziału w nieruchomości spadkowej niewątpliwie staje się jej
współwłaścicielem, zgodnie bowiem z art. 1036 k.c. spadkobierca może za zgodą
pozostałych spadkobierców rozporządzić udziałem w przedmiocie należącym do
spadku. Brak zgody któregokolwiek z pozostałych spadkobierców nie powoduje
jednak nieważności rozporządzenia, lecz jego bezskuteczność i to tylko o tyle, o ile
naruszałoby ono uprawnienie przysługujące temu spadkobiercy na podstawie
przepisów o dziale spadku. Dopóki zatem sąd nie uzna – co w rozpoznawanej
sprawie nie nastąpiło – że doszło do takiego naruszenia, dopóty zbycie udziału jest
w pełni skuteczne (zob. m.in. wyrok Sadu Najwyższego z dnia 16 stycznia 2002 r.,
IV CKN 595/00, nie publ. oraz postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 2 kwietnia
1990 r., III CRN 68/90, OSNCP 1991, nr 8-9, poz. 109 i z dnia 1 grudnia 2000 r., V
CKN 1298/00, OSNC 2001, nr 6, poz. 94). Konstatacja ta prowadzi do wniosku, że
wnioskodawcy – co do zasady – są legitymowani do wszczęcia postępowania o
zniesienie współwłasności, gdyż uprawnienie to przysługuje każdemu
współwłaścicielowi niezależnie od zgody innych współwłaścicieli (art. 210 zdanie
pierwsze k.c.).
Skłaniając się ku temu poglądowi, Sąd Okręgowy wskazał jednak na
odmienne stanowisko zajęte w tej kwestii przez Sąd Najwyższy na gruncie
poprzednio obowiązującego stanu prawnego.
W orzeczeniu z dnia 11 października 1961 r., 2 CR 513/61 (nie publ.) Sąd
Najwyższy uznał, że wniosek o podział nieruchomości wchodzącej w skład spadku
może być rozpoznany jedynie w postępowaniu o dział spadku, gdyż – w świetle
przepisów dekretu z dnia 8 listopada 1946 r. o postępowaniu spadkowym (Dz.U. Nr
63, poz. 346) – tylko w tym postępowaniu można rozstrzygnąć m.in. o wyrównaniu
przysporzeń i wzajemnych roszczeniach miedzy uczestnikami z tytułu wspólnego
posiadania, pobranych dochodów, poczynionych nakładów i spłaconych długów
spadkodawcy; w postępowaniu o dział spadku mogłoby też nastąpić potrącenie
ewentualnych spłat, jakie jeden ze spadkobierców już otrzymał. Trzeba jednak
podkreślić, że w sprawie tej wnioskodawcy i uczestnicy postępowania byli
spadkobiercami lub nabywcami udziału w spadku. W piśmiennictwie trafnie
zauważono, że przytoczony pogląd nie budzi zastrzeżeń, jeżeli jest rozumiany w
ścisłym powiązaniu ze stanem faktycznym rozpoznanej sprawy, a więc w ten
sposób, że współspadkobiercy lub nabywcy udziału w spadku mogą żądać
zniesienia współwłasności nieruchomości należącej do spadku jedynie w
postępowaniu o dział spadku.
W orzeczeniu z dnia 29 czerwca 1962 r., I CR 379/62 (OSNCP 1963, nr 7-8,
poz. 161) Sąd Najwyższy przyjął natomiast, że zbycie przez współspadkobiercę
przed działem spadku swego udziału w spadku lub w nieruchomości wchodzącej w
skład spadku powoduje, jeśli chodzi o dział spadku, tylko ten skutek, że nabywca
wstępuje w prawa i obowiązki zbywcy wynikające z przepisów o dziale spadku.
Jeżeli więc do powstania współwłasności podlegającego działowi gospodarstwa
rolnego doszło na skutek spadkobrania, to jej zniesienie powinno nastąpić według
przepisów o dziale spadku. W tym przypadku Sąd Najwyższy jednakowo
potraktował sytuację procesową nabywcy udziału w spadku i nabywcy udziału w
nieruchomości wchodzącej w skład spadku, uznając, że jedyną drogą do zniesienia
współwłasności tej nieruchomości jest przeprowadzenie postępowania o dział
spadku. Należy odnotować, że w orzeczeniu tym, dopuszczono możliwość
zgłoszenia przez nabywcę udziału w przedmiocie należącym do spadku żądania
działu spadku.
W świetle przytoczonych wypowiedzi – wbrew sugestii Sądu Okręgowego –
tylko w tym drugim orzeczeniu Sąd Najwyższy wykluczył możliwość zgłoszenia
przez nabywcę udziału w przedmiocie należącym do spadku żądania zniesienia
współwłasności.
W nowszym orzecznictwie, na gruncie obowiązującego stanu prawnego,
kwestia ta nie była wprost podejmowana. Sąd Najwyższy kilkakrotnie potwierdził
jedynie zasadę – niebudzącą wątpliwości wobec jednoznacznego brzmienia art.
1037 § 1 k.c. – że spadkobiercy nie mogą żądać zniesienia współwłasności
przedmiotów należących do spadku na innej drodze niż w postępowaniu o dział
spadku (zob. m.in. wyroki z dnia 5 czerwca 1991 r., III CRN 125/91, "Biuletyn SN"
1991, nr 8, s. 7, oraz z dnia 30 września 2009 r., V CSK 63/09, nie publ.).
W piśmiennictwie prezentowane są poglądy opowiadające się zarówno za
uprawnieniem nabywcy udziału w przedmiocie należącym do spadku do żądania
zniesienia współwłasności, jak i wykluczające taką możliwość.
Zasadniczym argumentem podnoszonym przeciwko dopuszczalności
zniesienia współwłasności przedmiotu należącego do spadku i konieczności
zastosowania przepisów o dziale spadku jest okoliczność, że tylko w tym
postępowaniu spadkobiercy mogą podnieść kwestię bezskuteczności zbycia udziału
(art. 1036 k.c.). Trzeba jednak zauważyć, że wszczęcie tego postępowania zależy
od woli samych spadkobierców. Jeśli więc dojdą oni do wniosku, że zainicjowane
przez nabywcę udziału w przedmiocie spadkowym postępowanie o zniesienie
współwłasności może naruszać ich prawa, mogą skorzystać z uprawnienia do
zgłoszenia wniosku o przeprowadzenie postępowania o dział spadku; jego
uczestnikiem będzie również nabywca udziału w przedmiocie należącym do spadku
(art. 510 k.p.c.).
Trudno zgodzić się z poglądem, że rozwiązanie takie wymusza na
spadkobiercach dział spadku, którego nie zamierzali przeprowadzić. Potrzeba
wszczęcia takiego postępowania powstanie wtedy, gdy spadkobiercy uznają, że
zniesienie współwłasności narusza ich prawa, przy czym może ona zostać uznana
za ważny powód usprawiedliwiający dokonanie tylko częściowego działu spadku,
obejmującego konkretny przedmiot spadkowy (art. 1038 § 1 k.p.c.).
Trzeba zauważyć, że w sytuacji, w której wszyscy pozostali spadkobiercy
wyrazili zgodę na zbycie udziału w przedmiocie należącym do spadku, ich prawa
przewidziane w art. 1036 k.c. nie zostają naruszone. Uznanie zatem, że nabywcy
udziału nie przysługuje uprawnienie do złożenia wniosku o zniesienie
współwłasności w takim przypadku nie może nawet służyć ochronie interesów
spadkobierców, zmusza zaś nabywcę do pozostawania we współwłasności w
zależności od niczym nieskrępowanej woli spadkobierców.
Tymczasem – według art. 210 zdanie pierwsze k.c.– uprawnienie do żądania
zniesienia współwłasności nie jest zależne od zgody pozostałych współwłaścicieli;
ma ono charakter szczególnie intensywny, gdyż służy likwidacji stanu
przejściowego, jakim – w założeniu ustawodawcy – jest współwłasność.
Ograniczenia w korzystaniu z tego uprawnienia mogą wynikać przede wszystkim z
ustawy. Nie ma dostatecznych argumentów pozwalających na ograniczenie
możliwości zniesienia współwłasności pomiędzy spadkobiercami a nabywcą udziału
w przedmiocie spadkowym na podstawie przepisów o dziale spadku.
Za przyjęciem takiego rozwiązania przemawia również zasada ochrony
własności wyrażona w art. 64 Konstytucji. Nie można uznać, że wystarczającą
przyczynę ograniczenia prawa własności (w przypadku współwłasności jego
elementem jest uprawnienie do żądania zniesienia współwłasności), może stanowić
wzgląd na ochronę interesów innych współwłaścicieli, którzy ochronę tę mogą
uzyskać na skutek wszczęcia postępowania o dział spadku. Ograniczenie takie nie
znalazło wyrazu w formie regulacji ustawowej.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak na wstępie (art. 390 § 1 k.p.c.).