Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 205/10
POSTANOWIENIE
Dnia 28 stycznia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący)
SSN Marta Romańska
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Miasta W.
przy uczestnictwie Henryka W., Antoniego O., Iwony D. i Grzegorza O.
o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 28 stycznia 2011 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od postanowienia
Sądu Okręgowego
z dnia 29 września 2009 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Rejonowy w sprawie z wniosku Miasta W. Dzielnicy U. z udziałem
Arkadiusza M., Stanisławy M. i Witolda M. o stwierdzenie zasiedzenia
postanowieniem z dnia 4 grudnia 2008 r., stwierdził, że Miasto W., Dzielnica U. z
siedzibą w W. nabyło przez zasiedzenie z dniem 1 czerwca 2003 r. własność
nieruchomości stanowiących działki gruntu: o nr ew. […] z obrębu 2-11-12 o pow.
655 m. kw, dla której prowadzona jest księga wieczysta o nr KW [...] przez Sąd
Rejonowy oraz o nr ew. […] z obrębu 2-11-12 o pow. 655 m. kw, niehipotekowanej.
Sąd Rejonowy ustalił, że przedmiotowa nieruchomość była własnością Anieli
W. i Edwarda W. W połowie lat 60-tych ubiegłego stulecia nieruchomości przyległe
do niej zostały wywłaszczone na potrzeby budowy stadionu dla Robotniczego
Klubu Sportowego „U.” działającego przy Zakładach Przemysłu Ciągnikowego „U.”.
Również przedmiotowa działka została objęta tą inwestycją i częściowo ogrodzona
ogrodzeniem otaczającym stadion, przy czym jej właściciele nie zostali
wywłaszczeni. Zakłady Przemysłu Ciągnikowego „U.” objęły tę nieruchomość w
posiadanie i wykonywały je za pośrednictwem działającego przy Zakładach
Robotniczych Klubu Sportowego „U.”, zezwalając jej właścicielom na prowadzenie
upraw na części pozostałej poza ogrodzonym terenem stadionu. Edward W. i
Aniela W. zaprzestali użytkowania tego terenu, Edward W. zabiegał u władz Klubu
Sportowego i władz miejskich o zwrot tej nieruchomości lub wydanie nieruchomości
zamiennej. Z dniem 27 maja 1990 roku Dzielnica Gmina W.-O. nabyła z mocy
prawa własność wywłaszczonych pod stadion nieruchomości. Protokołem z dnia 23
sierpnia 1993 roku Zakłady Przemysłu Ciągnikowego „U.” w obecności
przedstawiciela Robotniczego Klubu Sportowego „U.”, będącego użytkownikiem
stadionu, przekazały miastu W. posiadanie całości stadionu wraz z zajętymi pod
stadion i jego infrastrukturę nieruchomościami oraz całość infrastruktury, w tym
również posiadanie przedmiotowej działki. W 2002 roku Miasto W. odnowiło
ogrodzenie stadionu, przesuwając je od strony ul. S. w stronę stadionu.
Sąd Rejonowy, uznając wniosek za zasadny, przyjął, że Miasto W. wywiodło
swoje posiadanie od Skarbu Państwa, w imieniu którego nieruchomością władało
przedsiębiorstwo państwowe Zakłady Przemysłu Ciągnikowego „U.”, które
3
następnie stało się posiadaczem samoistnym. Sąd Rejonowy uznał, że
wnioskodawca był następcą prawnym obu tych podmiotów. Robotniczy Klub
Sportowy, działający przy Zakładach Przemysłu Ciągnikowego „U.”, będących
wówczas przedsiębiorstwem państwowymi wykonującym swoje władztwo w imieniu
i na rzecz Skarbu Państwa, ogrodził teren stadionu ogrodzeniem, które objęło
również część działki 31/14. Działka ta - jak wynika z rejestru gruntów
sporządzonego w maju 1983 roku - wraz z innymi zajętymi pod stadion
nieruchomościami była w posiadaniu Skarbu Państwa – Zakładów Przemysłu
Ciągnikowego „U.” – Robotniczego Klubu Sportowego. Zdaniem Sądu Rejonowego,
porównanie powierzchni nieruchomości uwidocznionej w rejestrze gruntów i
nieruchomości objętych wywłaszczeniem wymienionych w decyzjach o
wywłaszczeniu i protokole przekazania stadionu Miastu W., wskazuje, że obszar
stadionu był znacznie większy niż obszar nieruchomości wywłaszczonych pod
stadion, których właścicielem stał się Skarb Państwa. Sąd Rejonowy stwierdził, że
Skarb Państwa, którego następcą prawnym jest wnioskodawca, w maju 1983 roku
posiadał również działkę nr 14. Brak decyzji o wywłaszczeniu i niewskazanie tej
działki w protokole przekazania stadionu Miastu W., nie przeczy, zdaniem Sądu
Rejonowego, temu twierdzeniu.
Sąd Rejonowy wskazał, że istnienie takiej decyzji, a tym samym przejęcie
własności tej nieruchomości przez Skarb Państwa, skutkowałoby oddaleniem
wniosku o zasiedzenie w niniejszej sprawie, bowiem wówczas wniosek dotyczyłby
nieruchomości, której właścicielem byłby wnioskodawca. Sąd Rejonowy ustalił
nadto, że poprzednicy prawni wnioskodawcy posiadali tę nieruchomość nie
wcześniej niż od końca maja 1983 roku. Fakt przesuwania ogrodzenia, które przez
pewien czas nie obejmowało całej działki nr 31/14, nie świadczy o niewykonywaniu
przez wnioskodawcę i jego poprzedników władztwa nad tą działką. To oni bowiem
decydowali, gdzie to ogrodzenie będzie przebiegać oraz jakie będzie
przeznaczenie tej działki. Miasto od chwili przekazania mu tej nieruchomości wraz
z pozostałym terenem stadionu w sierpniu 1993 roku posiadało ją w sposób
samoistny, tak jak wcześniej jego poprzednicy – Zakłady Przemysłu Ciągnikowego
„U.” i Skarb Państwa, którzy byli posiadaczami w złej wierze, wiedząc,
że właścicielami tej działki są Edward W. i Aniela W.
4
Sąd pierwszej instancji wskazał, że poprzednicy prawni wnioskodawcy
posiadali sporną działkę od maja 1983 roku i nie nabyli przez zasiedzenie jej
własności do chwili nowelizacji przepisu art. 172 k.c. Od dnia 1 października 1990
roku obowiązywało nowe brzmienie art. 172 k.c., przy czym okresy zasiedzenia
przedłużono odpowiednio dla posiadania w dobrej i złej wierze do 20 i 30 lat.
Przepis art. 9 ustawy z dnia 28 lica 1990 roku o zmianie ustawy – Kodeks cywilny
stanowił, że do zasiedzenia, którego bieg rozpoczął się przed dniem wejścia
w życie tej ustawy, stosuje się od tej chwili przepisy tej ustawy. Dotyczyło to
w szczególności możliwości nabycia prawa przez zasiedzenie. W konsekwencji
Sąd Rejonowy stwierdził, że Miasto W. nabyło przez zasiedzenie własność
nieruchomości z dniem 1 czerwca 2003 roku.
Uczestnik postępowania Henryk W. zaskarżył powyższe postanowienie
w całości i wniósł o jego zmianę przez oddalenie wniosku lub uchylenie
zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do
ponownego rozpoznania. Skarżący zarzucił Sądowi Rejonowemu sprzeczność
dokonanych ustaleń z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego przez
przyjęcie, że wnioskodawca w rzeczywistości władał działką będącą przedmiotem
postępowania oraz że fakt ten został w toku postępowania udowodniony.
Nadto skarżący zarzucił naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię
i niewłaściwe zastosowanie art. 172 k.c. przez przyjęcie, że wnioskodawca był
posiadaczem nieruchomości przez okres 30 lat.
Sąd Okręgowy, rozpoznając apelację uczestnika postępowania, dokonał
odmiennej oceny materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie, uznając,
iż nie pozwala on na przyjęcie samoistnego posiadania nieruchomości przez
Miasto W. oraz jego poprzedników.
W ocenie Sądu Okręgowego, żaden z podmiotów, które - zdaniem
wnioskodawcy - były jego poprzednikami w posiadaniu spornej nieruchomości, nie
przejawiał na zewnątrz woli władania gruntem jak właściciel i nie miał świadomości
władztwa nad gruntem zbliżonego do posiadania samoistnego. Sąd Okręgowy
wyjaśnił, że odmowa podjęcia jakiegokolwiek zewnętrznego aktu władztwa nad
rzeczą decyduje o niemożności przyjęcia posiadania samoistnego po stronie
5
wnioskodawcy. Tylko zamanifestowanie takiej woli na zewnątrz mogłoby prowadzić
do uświadomienia otoczeniu charakteru władztwa, jak też umożliwienie
dotychczasowemu właścicielowi podjęcia działań obronnych przed skutkami
takiego posiadania, ewentualnie godzenia się z takim posiadaniem.
Sąd Okręgowy przyjął, wbrew stanowisku wnioskodawcy i argumentom Sądu
Rejonowego, że przeniesienia posiadania przez Zakłady „U.” nie można wywodzić
z protokołu przekazania z dnia 23 sierpnia 1993 roku. Zdaniem Sądu Okręgowego,
nie znajduje racjonalnego wytłumaczenia nieumieszczenie wśród przekazywanych
gruntów wyodrębnionej geodezyjnie działki 31/14. Skoro w protokole zostały
wyliczone poszczególne działki objęte przekazaniem, nie można podzielić poglądu
wnioskodawcy, iż działkę 31/14 należy uznać za przekazaną jako zajętą pod
stadion i jego infrastrukturę nieruchomość. W ocenie Sądu Okręgowego, z
materiału dowodowego nie wynika również, aby działka 31/14 była zajęta przez
którekolwiek z boisk wyszczególnionych w protokole, ewentualnie drogi, alejki.
Sąd Okręgowy, oddalając przedmiotowy wniosek, wskazał nadto,
że przyjęcie przez Sąd Okręgowy za dzień nabycia posiadania daty 31 maja 1983
roku nie uprawniało, w świetle przytoczonych w uzasadnieniu postanowienia
przepisów dotyczących biegu terminów zasiedzenia stwierdzenia nabycia prawa
własności z dniem 1 czerwca 2003 roku, jako zbyt wczesnej daty, przy ustaleniu
złej wiary posiadacza.
Wnioskodawca złożył skargę kasacyjną od postanowienia Sądu
Okręgowego. Zarzucił w niej naruszenie art. 336 i 348 k.c. W ramach przepisów
postępowania zarzucił naruszenie art. 382 w zw. z art.13 § 2 k.p.c. przez
pominięcie wymienionych w skardze dowodów zgromadzonych przed Sądem
pierwszej instancji oraz ar. 328 § 2 w zw. z art. 391 i art. 13 2 k.p.c. przez brak
wskazania w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia z jakich przyczyn nie dał
wiary wskazanym w skardze dowodom przeprowadzonym przez Sąd pierwszej
instancji.
Wnioskodawca wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji, ewentualnie o zmianę
6
zaskarżonego postanowienia i oddalanie apelacji uczestników od postanowienia
Sądu pierwszej instancji.
Sąd najwyższy zważył, co następuje:
Jeszcze w czasie obowiązywania przepisów o kasacji w uchwale
składu siedmiu sędziów z dnia 23 marca 1999 r. (sygn. akt III CZP 59/98, OSNC
1999/7-8/124), stanowiącej zasadę prawną, Sąd Najwyższy stwierdził,
że uprawnienie do dokonania nowych, własnych, w tym odmiennych ustaleń przez
sąd drugiej instancji nie może nastąpić bez jakichkolwiek uwarunkowań.
Zwrócił także uwagę na konieczność zachowania szczególnej ostrożności w sferze
dokonywania przez sąd drugiej instancji oceny dowodów przeprowadzonych tylko
przez sąd pierwszej instancji. Ustalenia sądu odwoławczego z konieczności są
dokonywane w odmiennych warunkach – bez zachowania bezpośredniości.
Wynikające z treści art. 382 k.p.c. upoważnienie sądu drugiej instancji do zmiany
ustaleń faktycznych, stanowiących podstawę wydania zaskarżonego orzeczenia
bez przeprowadzenia postępowania dowodowego, jest aktualne także obecnie i to
pomimo wprowadzonych ustawą z dnia 22 grudnia 2004 r. (Dz. U. z 2005, Nr 13,
poz. 98) zmian do kodeksu postępowania cywilnego. Według jednej z nich
(art. 3983
§ 3 k.p.c.), podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące
ustalenia faktów i oceny dowodów (odmienne stanowisko zajął Sąd Najwyższy
w wyroku z dnia 29 kwietnia 2009 r., sygn., akt II CSK 557/08, nie publ. w którym
przyjął, że wyłączenie spod kontroli kasacyjnej dokonanej przez sąd drugiej
instancji zmiany ustaleń faktycznych stanowiących podstawę wydania wyroku
wyklucza możliwość dokonania takiej zmiany). Zachowały także aktualność
pozostałe stwierdzenia zawarte w wymienionej uchwale z dnia 23 marca 1999 r.
Zgodnie z art. 382 k.p.c., Sąd drugiej instancji orzeka na podstawie materiału
zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu
apelacyjnym. Oznacza to obowiązek sądu drugiej instancji oceny całego materiału
dowodowego w każdym przypadku, niezależnie od tego, czy sąd ten przeprowadza
nowe dowody, ponawia dowody wcześniej przeprowadzone, czy też podziela
ustalenia poczynione przez sąd pierwszej instancji. W orzecznictwie Sądu
Najwyższego wskazuje się, że wydanie przez sąd drugiej instancji orzeczenia
7
merytorycznego, w szczególności orzeczenia reformatoryjnego, z pominięciem
części materiału dowodowego stanowiącego podstawę rozstrzygnięcia Sądu
pierwszej instancji, stanowi naruszenie art. 382 k.p.c. w szczególności, gdy sąd
drugiej instancji oddali powództwo jako nieudowodnione, a pominięte dowody
stanowiły dla Sądu pierwszej instancji podstawę wydania wyroku uwzględniającego
powództwo (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 lipca 2010 r., sygn. akt I CSK
511/09, nie publ., a także postanowienie z dnia 16 kwietnia 2010 r., IV CSK 404/09,
nie publ.).
W niniejszej sprawie doszło do naruszenia tak określonych zasad
postępowania przed Sądem drugiej instancji. Sąd Okręgowy, uznając,
że wnioskodawczyni nie udowodniła faktu samoistnego posiadania nieruchomości,
pominął część dowodów ocenionych przez Sąd pierwszej instancji jako wiarygodne
i wystarczające, do uwzględnienia wniosku. Odnosi się do mapy sytuacyjno –
własnościowej oraz wypisu z rejestru gruntów z maja 1973 r. W ten sposób doszło
do naruszenia art. 382 k.p.c.
Wbrew temu co podnosi się w skardze kasacyjnej, Sąd drugiej instancji nie
pominął dowodu z zeznań świadka Z. S., ale uznał, że nie dają one podstaw do
przyjęcia posiadania działki przez wnioskodawczynię lub podmioty wskazane jako
jej poprzednicy. Sąd Okręgowy poprzestał na tym stwierdzeniu i nie wskazał
przyczyn tak radykalnej zmiany oceny zeznań tego świadka, który był przesłuchany
tylko w postępowaniu pierwszoinstancyjnym. Tym samym doszło do naruszenia
innego przytoczonego w skardze kasacyjnej, a mianowicie art. 328 § 2 k.p.c.
Wnoszące skargę Miasto W. trafnie łączy naruszenie tego przepisu z zeznaniami
świadka Z. S. Pozostałe wymienione w tym miejscu skargi dowody zostały
pominięte przez Sąd drugiej instancji, co zostało uwzględnione w ramach
stwierdzenia naruszenia art. 382 k.p.c.
Wobec stwierdzenia naruszenia przepisów postępowania nie można
odnieść się w pełni do zarzucanego w skardze kasacyjnej naruszenia prawa
materialnego. Dotyczy to zwłaszcza naruszenia art. 336 k.c., które uzależnione jest
poczynionych ustaleń faktycznych. Jedynie w związku z zarzutem naruszenia art.
348 k.c. trzeba wskazać, że istotne znaczenie ma rzeczywiste przeniesienie
8
posiadania przez wydanie nieruchomości a nie stwierdzenie tego faktu
w dokumencie – protokole. Sama zmiana posiadacza następuje w sferze faktycznej
przez odmienne władanie nieruchomością i stanowi czynność realną, a nie
czynność prawną. Nie wyklucza to jednak sporządzania przez posiadacza
ustępującego i obejmującego rzecz we władanie dokumentu, który w zakresie
posiadania może pełnić jedynie funkcje dowodowe i podlega ocenie na ogólnych
zasadach.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak wyżej na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.