Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 26 stycznia 2011 r.
II PK 159/10
Przepisy i zasady prawa pracy, w szczególności zawarte w dziale V Ko-
deksu pracy, wykluczają wystawienie weksla gwarancyjnego jako środka za-
bezpieczenia roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej przez pracownika w
mieniu pracodawcy, co oznacza, że taki weksel jest nieważny z mocy prawa
(art. 18 § 2 k.p. w związku z art. 114-127 k.p. oraz a contrario art. 300 k.p.). Na-
bywca weksla nie może zatem dochodzić zaspokojenia na jego podstawie.
Przewodniczący SSN Jolanta Strusińska-Żukowska, Sędziowie SN: Zbigniew
Korzeniowski, Zbigniew Myszka (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 26 stycznia
2011 r. sprawy z powództwa Dominika M. przeciwko Bożenie C. o zapłatę, na skutek
skargi kasacyjnej pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 20 lis-
topada 2009 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Okręgowemu w Po-
znaniu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyj-
nego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy w Poznaniu wyrokiem z dnia 20 listopada 2009 r.
oddalił apelację pozwanej Bożeny C. od wyroku Sądu Rejonowego-Sądu Pracy Po-
znań Grunwald i Jeżyce Wydziału Pracy z dnia 15 lipca 2009 r. utrzymującego w
mocy w całości nakaz zapłaty z dnia 9 października 2007 r. wydany przez Sąd Rejo-
nowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu, w którym nakazano po-
zwanym Bożenie C. i Robertowi W. zapłacić powodowi Dominikowi M. solidarnie
60.000 zł wraz z odsetkami od dnia 30 lipca 2007 r., a także zasądził od pozwanej na
rzecz powoda koszty procesu.
2
W sprawie tej ustalono, że pozwana była zatrudniona w aptece prowadzonej
przez Bronisława P. pod firmą „S." Natasza P.-S., Bronisław P. spółka jawna w okre-
sie od dnia 1 września 2004 r. do dnia 30 czerwca 2007 r. w pełnym wymiarze czasu
pracy na stanowisku pomocy aptecznej. W wyniku powstałego niedoboru finansowe-
go, wykazanego sporządzonym przez biuro księgowe „B.S." rozliczeniem księgo-
wym, pozwana przyznając, że niedobory powstały z jej winy, uznała zobowiązanie z
tego tytułu „za swoje” i złożyła w dniu 30 czerwca 2007 r. pisemne oświadczenie o
uznaniu wierzytelności stwierdzonej rozliczeniem księgowym do kwoty nieprzekra-
czającej 60.000 zł, z jednoczesnym zobowiązaniem do spłaty tej należności w termi-
nie do dnia 30 lipca 2007 r. Tego samego dnia pozwana podpisała (własnoręcznym
podpisem wraz ze wskazaniem adresu zamieszkania) weksel własny in blanco o
charakterze gwarancyjnym na zabezpieczenie wierzytelności z tytułu niedoboru, jaki
powstał w aptece. W tym samym dniu zobowiązanie wekslowe zostało poręczone
przez pozwanego Roberta W., który złożył na wekslu własnoręczny podpis i podał
swój adres zamieszkania, a na odrębnej karcie złożył oświadczenie, że poręcza we-
ksel wystawiony przez pozwaną. Weksel ten został wypełniony przez Bronisława P.
zgodnie z oświadczeniem pozwanej o uznaniu wierzytelności. W dniu 12 lipca 2007 r.
Bronisław P. przeniósł prawa z tego weksla w drodze indosu zupełnego na powoda
Dominika M., umieszczając w treści weksla oświadczenie „ustępuje na rzecz Domi-
nika M.".
Pozwana pismem z dnia 14 lipca 2007 r. skierowanym do byłego pracodawcy
złożyła oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia o uznaniu
wobec niego długu, utrzymując, że oświadczenie to złożyła pod wpływem groźby,
podstępu i błędu. Oświadczenie o uchyleniu się od skutków oświadczenia woli nie
dotarło do byłego pracodawcy. Pismem z dnia 8 sierpnia 2007 r. powód wezwał po-
zwanych Bożenę C. i Roberta W. do zapłaty wierzytelności wskazanej w treści we-
ksla, tj. 60.000 zł. W odpowiedzi na wezwanie do zapłaty pozwana w piśmie z dnia
20 sierpnia 2007 r. oświadczyła, iż nie uznaje wezwania do zapłaty, ponieważ sku-
tecznie uchyliła się od skutków prawnych wynikających z podpisania weksla, gdyż
uczyniła to pod wpływem groźby.
Pozwem złożonym w dniu 1 października 2007 r. powód wniósł o zasądzenie
nakazem zapłaty solidarnie od pozwanych kwoty 60.000 zł wraz z ustawowymi od-
setkami od dnia 30 lipca 2007 r. oraz o zasądzenie na jego rzecz kosztów procesu, w
tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych. Nakazem zapłaty
3
wydanym w postępowaniu nakazowym w dniu 9 października 2007 r. Sąd Rejonowy
w Poznaniu nakazał pozwanym, aby zapłacili powodowi solidarnie kwotę 60.000 zł
wraz z odsetkami ustawowymi od dnia 30 lipca 2007 r. wraz z kosztami postępowa-
nia w terminie dwóch tygodni od doręczenia nakazu zapłaty lub wnieśli w tym termi-
nie zarzuty. Pozwany Robert W. nie wniósł w wyznaczonym terminie zarzutów, tym
samym nakaz zapłaty uprawomocnił się w stosunku do niego i został opatrzony klau-
zulą wykonalności. Natomiast pozwana Bożena C. w dniu 7 kwietnia 2008 r. złożyła
zarzuty od nakazu zapłaty wraz z wnioskiem o przywrócenie terminu do wniesienia
zarzutów od nakazu zapłaty, domagając się uchylenia nakazu zapłaty w całości i od-
dalenia powództwa w całości oraz obciążenia powoda kosztami postępowania. Do-
precyzowując treść zarzutów w piśmie z dnia 19 maja 2008 r. pozwana zakwestio-
nowała treść weksla wypełnionego przez powoda, wskazując, że nie przedstawił on
deklaracji wekslowej podpisanej uprzednio przez nią i przez byłego pracodawcę, któ-
rej zapisy nie odpowiadają treści weksla, co narusza art. 485 § 2 k.p.c. Pozwana
utrzymywała, że powód nie może skutecznie powoływać się na złożone przez nią
oświadczenie o uznaniu długu, gdyż odbiorcą tego oświadczenia był Bronisław P., a
nie powód. Ponadto oświadczenie o uchyleniu się przez pozwaną od skutków praw-
nych złożonego oświadczenia o uznaniu zobowiązania wekslowego zostało skutecz-
nie złożone.
Sąd Rejonowy utrzymał w mocy nakaz zapłaty z dnia 9 października 2007 r.,
uznając powództwo za uzasadnione w całości. W ocenie tego Sądu powództwo zo-
stało oparte o prawidłowo wypełniony weksel własny, dlatego do rozstrzygnięcia
sprawy zastosowanie miały przepisy ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 r. - Prawo we-
kslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282 ze zm., zwanej dalej Prawem wekslowym), będącej
ustawą szczególną wobec Kodeksu cywilnego i Kodeksu pracy.
Sąd Okręgowy oddalił apelację pozwanej, uznając że wyrok Sądu Rejonowe-
go jest zgodny z prawem. Sąd drugiej instancji podkreślił, że sprawa nie ma charak-
teru pracowniczego, gdyż stronami postępowania są pozwani Bożena C. - trasat i
Robert W. - poręczyciel oraz powód Dominik M. - wierzyciel wekslowy (remitent), a
powództwo zostało zgłoszone przez osobę, która weszła w posiadanie weksla na
podstawie indosu, której nigdy z pozwanymi nie łączył stosunek pracy. Niewątpliwie
czynność podpisania weksla była związana ze stosunkiem pracy pozwanej, gdyż
podpisała weksel na rzecz swojego dotychczasowego pracodawcy Bronisława P. w
związku z brakami pieniężnymi w aptece, w której była zatrudniona, przeto nie było
4
przeszkód, aby sporną sprawę rozpoznał sąd pracy. W ocenie Sądu odwoławczego
nie można uznać, aby pozwana była zmuszona do podpisania weksla lub składała
oświadczenie woli pod wpływem groźby, podstępu czy błędu, skoro w chwili jego
podpisywania miała możliwość skontaktowania się z rodzicami i wezwania Roberta
W. jako poręczyciela, u których nie szukała pomocy. Gdyby rzeczywiście podpisała
weksel „ze strachu", to w najbliższym czasie powinna udać się na Policję lub uchylić
się od skutków prawnych swego oświadczenia, co jednakże uczyniła dopiero po 14
dniach - 14 lipca 2007 r. pismem o uchyleniu się od oświadczenia woli z dnia 30
czerwca 2007 r. Wbrew ustaleniom Sądu Rejonowego, Sąd Okręgowy uznał to
oświadczenie za złożone skutecznie, ponieważ wprawdzie były pracodawca otrzymał
to pismo nie wcześniej niż 15 lipca 2007 r., ale wcześniej doszło już do skutecznego
przeniesienia praw z weksla na powoda (w dniu 12 lipca 2007 r.). Trafnie przyjął Sąd
pierwszej instancji, że weksel podpisany w dniu 30 czerwca 2007 r. jest „wekslem
własnym" i spełniał wszystkie warunki ustawowe zgodnie z art. 101 i 102 Prawa we-
kslowego. Pismo pozwanej z dnia 30 czerwca 2007 r. zatytułowane „uznanie wie-
rzytelności" należało potraktować jako deklarację wekslową (porozumienie wekslo-
we) zgodnie z art. 10 Prawa wekslowego. Zostało ono napisane własnoręcznie przez
pozwaną i opatrzone jej podpisem oraz zawierało oświadczenie o wysokości
zobowiązania do kwoty 60.000 zł, wskazywało termin spłaty oraz przyznawało, że
niedobór w aptece powstał z winy pozwanej. Okoliczności sprawy nie wskazują, aby
pozwana podpisała weksel i deklarację wekslową pod wpływem groźby, podstępu lub
błędu. Zdaniem Sądu Okręgowego, nieprzeprowadzenie przez Sąd Rejonowy dowo-
dów z kserokopii weksla złożonego przez pełnomocnika pozwanej na rozprawie w
dniu 4 maja 2009 r., a także z postanowienia Prokuratury Rejonowej w P. z dnia 15
marca 2008 r. o umorzeniu śledztwa przeciwko pozwanej podejrzanej o przywłasz-
czenie pieniędzy na szkodę apteki „S." oraz z weksla in blanco, nie miało znaczenia
dla sprawy, ponieważ te okoliczności nie budziły wątpliwości przy stwierdzeniu, że
weksel podpisany przez pozwaną był wekslem in blanco o charakterze gwarancyj-
nym na zabezpieczenie wierzytelności z tytułu niedoboru, jaki powstał w aptece.
W skardze kasacyjnej pozwana zarzuciła naruszenie przepisów prawa mate-
rialnego, w szczególności: 1) art. 10 Prawa wekslowego, przez jego błędną wykład-
nię polegającą na przyjęciu, że dokument uznania wierzytelności może być uznany
za porozumienie wekslowe, 2) art. 300 k.p. w związku z art. 58 k.c., przez jego nieza-
stosowanie polegające na braku uznania, że przelew praw z weksla w drodze indosu
5
przez pracodawcę skarżącej na powoda miał na celu obejście przepisów prawa
pracy, które regulują stosunki pracownika z pracodawcą, a przede wszystkim przepi-
sów o odpowiedzialności materialnej pracownika zawartych w dziale V Kodeksu
pracy. W skardze zarzucono także naruszenie przepisów postępowania, w szczegól-
ności: 1) art. 378 k.p.c., przez nierozpoznanie zarzutów apelacji w odniesieniu do
zarzutu naruszenia art. 300 k.p. w związku z art. 58 k.c., 2) art. 485 § 2 k.p.c., przez
uznanie, że weksel, jego treść i prawdziwość nie budziły wątpliwości, 3) art. 235
k.p.c., przez nieprzeprowadzanie dowodu z akt postępowania karnego mających wy-
kazać brak zasadności wypełnienia weksla gwarancyjnego oraz dowodu z deklaracji
wekslowej przedłożonej przez skarżącą, 4) art. 233 § 1 k.p.c., przez danie wiary w
całości zeznaniom świadka Bronisława P., mimo że w trakcie postępowania zezna-
wał nieprawdę odnośnie do tego, czy weksel był podpisany jako zupełny czy wysta-
wiony in blanco.
Jako okoliczność uzasadniającą przyjęcie skargi do rozpoznania wskazano jej
oczywiste uzasadnienie z uwagi na rażące naruszenie przepisów wskazanych w pe-
titum skargi. Ponadto skarżąca utrzymywała, że sprawa ma podłoże i charakter pra-
cowniczy, a semiimperatywne normy Kodeksu pracy, ustanowione w celu ochrony
pracownika jako słabszej strony stosunku pracy, stanowią lex specialis względem
przepisów prawa cywilnego, w tym prawa wekslowego. Dlatego unormowania za-
warte w dziele V Kodeksu pracy o odpowiedzialności materialnej pracowników wyłą-
czają w zakresie swojej regulacji zastosowanie innych, sprzecznych z nimi przepisów
prawa cywilnego. Ponadto pracodawca skarżącej wbrew przepisom prawa pracy
zmusił ją do podpisania weksla w zakresie zobowiązującym do pokrycia niedoboru
finansowego ujawnionego w firmie. Tymczasem skarżąca zatrudniona jako pomoc
apteczna nie podpisywała umowy o odpowiedzialności za mienie powierzone, co
oznacza, że mogła ponieść co najwyżej odpowiedzialność materialną według zasad
określonych w przepisach rozdziału I działu V Kodeksu pracy (art. 114 k.p.), które
ograniczały jej odpowiedzialność odszkodowawczą wedle art. 119 k.p. Skarżąca za-
przeczyła, aby dokonywała zaboru pieniędzy, co potwierdziło postępowanie karne.
Dlatego pracodawca, który dokonując indosu weksla na inną osobę wiedział, że
skarżąca uchyliła się od skutków oświadczenia woli, zmierzał do obejścia bez-
względnie obowiązujących przepisów prawa pracy. Chcąc dochodzić od niej odpo-
wiedzialności za domniemaną szkodę, musiałby to zrobić na podstawie przepisów
Działu V Kodeksu pracy i wykazać między innymi okoliczności uzasadniające pono-
6
szenie przez skarżącą odpowiedzialności, jej winę oraz wysokość powstałej szkody.
Dlatego zachowanie pracodawcy powinno być uznane za nieważne (art. 300 k.p. w
związku z art. 58 k.c.). Tymczasem Sądy obu instancji nie odniosły się w tym zakre-
sie do zarzutów skarżącej, dlatego zasadny jest zarzut nierozpoznania istoty sprawy.
W konsekwencji skarżąca wniosła o uchylenie wyroku Sądu Okręgowego i po-
przedzającego go wyroku Sądu Rejonowego w całości i przekazanie sprawy do po-
nownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji, pozostawiając temu Sądowi roz-
strzygnięcie o kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pomimo nieprecyzyjnie określonych podstaw rozpoznana skarga kasacyjna
okazała się usprawiedliwiona i uzasadniona w odniesieniu do zarzutu „obejścia prze-
pisów prawa pracy, które regulują stosunki pracownika z pracodawcą, a przede
wszystkim przepisów o odpowiedzialności materialnej pracownika zawartych w dziale
V Kodeksu pracy”.
Ujawnione w rozpoznawanej sprawie kontrowersje wynikały z przeniesienia
(indosu) przez byłego pracodawcę pozwanej weksla gwarancyjnego in blanco, który
wystawiła skarżąca pracownica w ostatnim dniu jej stosunku pracy, na osobę trzecią
(powoda - „znajomego rodziny” byłego pracodawcy pozwanej), z którą wcześniej
skarżąca (pozwana) nie pozostawała w stosunkach prawnych. W tej sprawie Sądy
pracy obu instancji uznały za nieistotne dokonywanie ustaleń pracowniczego podłoża
zobowiązania wekslowego i nie rozważały możliwości osądzenia sporu z uwzględ-
nieniem przepisów Kodeksu pracy o odpowiedzialności materialnej w razie zbycia
przez pracodawcę weksla wystawionego na tej pracowniczej podstawie na rzecz
osoby trzeciej niepozostającej z pracownicą w stosunku pracy. Wnioski dowodowe
pozwanej w tych zakresach nie były przedmiotem refleksji Sądów obu instancji, które
uznały, że sprawa ma co do zasady charakter „wekslowy”. Tymczasem z dostępnego
w sprawie materiału dowodowego wynika, że pozwana z weksla przez niebędącego
pracodawcą nabywcę weksla (powoda) w dniu wystawienia weksla była zatrudniona
w aptece w charakterze „pomocy aptecznej”. Wynikające z umowy o pracę pozwanej
z weksla gwarancyjnego pracownicze obowiązki obejmowały: utrzymanie apteki w
czystości, metkowanie i układanie towaru na półkach oraz „pomoc w innych pracach
zleconych przez kierownika apteki”. Z zakresu pracowniczych czynności pozwanej
7
wynikało, że jej „uprawnienia” ze stosunku pracy polegały na przyjmowaniu i ozna-
kowaniu leków „wg wskazań personelu fachowego” oraz na przygotowaniu dowodu
przyjęć „po uzgodnieniu z osobą uprawnioną”, a jej odpowiedzialność została okre-
ślona w następujący sposób: „1. Odpowiada za oznakowanie środków farmaceutycz-
nych i materiałów medycznych. 2. Odpowiada za utrzymanie czystości w aptece”. Z
ustaleń zawartych w uzasadnieniu postanowienia Prokuratury Rejonowej w P. z dnia
15 marca 2008 r. wydanego wobec pozwanej, podejrzanej o przestępstwo przy-
właszczenia pieniędzy w łącznej kwocie 115.453,59 zł na szkodę apteki, „o umorze-
niu śledztwa wobec stwierdzenia, iż podejrzana nie popełniła zarzucanego przestęp-
stwa”, wynika, że „w rzeczywistości” pozwana zatrudniona w charakterze „pomocy
aptecznej” zajmowała się również „wystawianiem dowodów KP i KW dostawcom ap-
teki oraz rozliczaniem z dostawcami” i sama przyznała, iż przyjmowała pieniądze do
kasy i robiła z niej wypłaty. W ostatnim dniu okresu wypowiedzenia umowy o pracę
przez pozwaną jej pracodawca ujawnił brak gotówki w aptece, który wstępnie osza-
cował na około 50.000 zł. Obarczając odpowiedzialnością za „zabór pieniędzy” po-
zwaną, która „zniszczyła dokumenty źródłowe”, zażądał od niej, kierując się radami
wezwanego „windykatora należności”, wystawienia weksla gwarancyjnego in blanco,
„bo nie wie jeszcze co może z tego wyjść”, pod groźbą wezwania policji. W „kantor-
ku” zamkniętej „na klucz” apteki wezwany do pomocy „windykator należności” uzy-
skał od poddanej presji pozwanej „dobrowolne” podpisanie wręczonego jej druku we-
ksla in blanco, który został ponadto poręczony przez wezwanego znajomego pozwa-
nej, a także podyktował jej pisemne uznanie wierzytelności z tytułu „powstałych z jej
winy” niedoborów finansowych w aptece, zawierające zobowiązanie pozwanej do
spłaty 60.000 zł do 30 lipca 2007 r. Wprawdzie pozwana 14 lipca 2007 r. uchyliła się
od skutków prawnych „oświadczenia woli z dnia 30.06.2007 r. o uznaniu deklaracji
wekslowej”, ale jej były pracodawca 12 lipca 2007 r. zbył za 30.000 zł (według
oświadczenia powoda) związany ze stosunkiem pracy i wypełniony na kwotę 60.000
zł weksel gwarancyjny na rzecz powoda, który nie pozostawał z pozwaną w stosunku
pracy, co Sąd drugiej instancji uznał za „skuteczne przeniesienie praw z weksla” na
powoda i rozpoznał sprawę na podstawie przepisów Prawa wekslowego.
Według Sądu Najwyższego, zasadnicze znaczenie dla prawidłowego osądze-
nia kontrowersji ujawnionych w rozpoznawanej sprawie miały przepisy zawarte w
Dziale V Kodeksu pracy (art. 114-127 k.p.), które kompleksowo i co do zasady cało-
ściowo regulują postawy i zasady odpowiedzialności materialnej pracowników za
8
szkody majątkowe wyrządzone w mieniu pracodawcy. Taki wniosek wyraźnie, jedno-
znacznie i wprost wynika przede wszystkim z art. 114 k.p., który stanowi, że pracow-
nik, który wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowni-
czych ze swej winy wyrządził pracodawcy szkodę, ponosi odpowiedzialność mate-
rialną według zasad określonych w przepisach rozdziału I. Regulacja ta zawiera rów-
noczesne odniesienie zarówno do przepisów o odpowiedzialności pracownika za
szkodę wyrządzoną pracodawcy, jak i zasad określonych w tym rozdziale, co wyklu-
cza możliwość i dopuszczalność przyjęcia, że w wymienionych zasadniczych zakre-
sach: wskazanych podstaw i zasad określonych w przepisach rozdziału I Działu V
Kodeksu pracy ponoszenia ogólnej odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną praco-
dawcy (w mieniu innym niż powierzone z obowiązkiem zwrotu lub do wyliczenia się)
może wystąpić sprawa o istotnym znaczeniu nieunormowana przepisami prawa
pracy (luka prawna) w rozumieniu art. 300 k.p., której ujawnienie wymagałaby jej
usunięcia przez posiłkowe i odpowiednie zastosowanie przepisów Kodeksu cywilne-
go, które nie są sprzeczne z zasadami prawa pracy, w tym z unormowanymi zasa-
dami ponoszenia pracowniczej odpowiedzialności materialnej.
Zmodyfikowane reguły, bo ograniczone do przepisów i zasad zawartych w art.
117, 121, 1211
i 122 k.p., stosuje się przy odpowiedzialności za mienie powierzone
pracownikowi, co także oznacza, że również ten rodzaj pracowniczej odpowiedzial-
ności materialnej oparty jest przede wszystkim na przepisach rozdziału II Działu V
Kodeksu pracy i wynikających z nich zasadach ponoszenia odpowiedzialności za
szkodę wyrządzoną pracodawcy w mieniu prawidłowo powierzonym pracownikowi,
co następuje z koniecznym uwzględnieniem normatywnego odesłania art. 127 k.p. do
przepisów w art. 117, 121, 1211
i 122 k.p. i zasad zawartych w tych przepisach. Pod-
stawowe, wyczerpujące i kompleksowe unormowanie podstaw i zasad każdego ro-
dzaju materialnej odpowiedzialności pracowników w przepisach Działu V Kodeksu
pracy, już z samej istoty i charakteru uregulowanej w Kodeksie pracy pracowniczej
odpowiedzialności materialnej wyklucza in principio możliwość i legalność poszuki-
wania poza przepisami Kodeksu pracy lub poza stosowanymi wyjątkowo, w spra-
wach nieunormowanych przepisami prawa pracy, przepisach Kodeksu cywilnego
(art. 300 k.p.), innych dalszych (dodatkowych) podstaw i zasad dochodzenia lub spo-
sobu zabezpieczenia roszczeń pracodawcy z tytułu odpowiedzialności materialnej
pracowników według „niepracowniczych” regulacji prawnych zawartych w przepisach
innych ustaw niż Kodeks pracy lub Kodeks cywilny, w tym w Prawie wekslowym. To,
9
że co do konstrukcji, rozumienia, zakresu lub rodzaju podstawowych pojęć odszko-
dowawczej odpowiedzialności materialnej pracowników takich jak: wina umyślna lub
nieumyślna, szkoda w pełnej lub ograniczonej wysokości, ryzyko, odszkodowanie,
związek przyczynowy, przyczynienie się, ugoda stron itp. wykorzystuje się pojęcia i
reguły interpretacyjne jednakowe lub wspólne dla systemu prawa cywilnego, nie
przemawia za tym ani nie uzasadnia legalności poszerzania podstaw i zasad odpo-
wiedzialności materialnej pracowników poza ustawową materię uregulowaną w za-
sadniczym zakresie w Kodeksie pracy, z możliwością posiłkowego stosowania w
sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy nielicznych przepisów Kodeksu
cywilnego, które nie są sprzeczne z zasadami prawa pracy (art. 300 k.p.). W spra-
wach odpowiedzialności materialnej pracowników stosuje się przepisy Kodeksu cy-
wilnego w szczególnych istotnych przypadkach nieuregulowanego przepisami Ko-
deksu pracy możliwego zbiegu podstaw pracowniczej i (lub) cywilnej odpowiedzial-
ności materialnej za szkodę wyrządzoną wspólnie czynem niedozwolonym przez
kilku pracowników, kwalifikowaną jako odpowiedzialność solidarna pracowników-
sprawców szkody, albo odpowiedzialności in solidum za szkodę wyrządzoną w mie-
niu pracodawcy przez pracownika (pracowników) wraz z podmiotami niezwiązanymi
z pracodawcą stosunkami pracy. Za całościowym uregulowaniem podstaw i zasad
pracowniczej odpowiedzialności materialnej w przepisach działu V Kodeksu pracy
przemawia także szczególne uregulowanie w art. 291 § 3 k.p. o stosowaniu przepi-
sów Kodeksu cywilnego do przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody wyrzą-
dzonej pracodawcy z winy umyślnej pracownika. Gdyby ustawodawca dopuszczał
możliwość naprawienia szkody w mieniu pracodawcy na podstawie weksla wysta-
wionego przez pracownika, to w zakresie przedawnienia roszczeń pracodawcy z ta-
kiej „wekslowej” podstawy odpowiedzialności materialnej pracowników konieczne
byłoby ustanowienie w Kodeksie pracy odesłania do przepisów Prawa wekslowego.
Brak takiej regulacji szczególnej sprawia, że przedawnienie roszczeń pracodawcy o
naprawienie szkody wyrządzonej przez pracownika w mieniu pracodawcy wskutek
niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych następuje -
co do zasady - z upływem roku od dnia, w którym pracodawca powziął wiadomość o
wyrządzeniu szkody przez pracownika, nie później niż z upływem 3 lat od jej wyrzą-
dzenia (art. 291 § 2 k.p.), z wyjątkiem przedawnienia roszczeń pracodawcy o napra-
wienie szkody wyrządzonej umyślnie przez pracownika, które następuje według
przepisów Kodeksu cywilnego (art. 291 § 3 k.p.). Już podsumowanie wyżej dokona-
10
nych rozważań uzasadnia stanowisko, że zawarte w Dziale V Kodeksu pracy przepi-
sy prawa pracy regulujące odpowiedzialność materialną pracowników, które co do
zasady całościowo (z wyjątkami usprawiedliwiającymi posiłkowe stosowanie nielicz-
nych przepisów Kodeksu cywilnego) normują zarówno podstawy jak i zasady odpo-
wiedzialności materialnej pracowników za szkody majątkowe wyrządzone pracodaw-
cy wykluczają stosowanie w tym zakresie zabezpieczeń wekslowych na podstawie
przepisów Prawa wekslowego.
W judykaturze wekslowe zabezpieczenie roszczeń pracodawcy było akcepto-
wane jedynie w dawnym (nieaktualnym) stanie prawnym („przeszłości normatywnej”)
w stosunku do pracowników materialnie odpowiedzialnych za mienie powierzone
przez pracodawcę z obowiązkiem zwrotu lub do wyliczenia się. Takie stanowisko
było potencjalnie akceptowalne w stanie prawnym, w którym odpowiedzialność mate-
rialna pracowników za szkody wyrządzane pracodawcom była oparta na przepisach
prawa cywilnego, co mogło usprawiedliwiać możliwość stosowania zabezpieczeń
wekslowych przyszłych roszczeń pracodawców za szkody wyrządzone w mieniu po-
wierzonym pracownikom z obowiązkiem zwrotu lub do wyliczenia się na podstawie
odpowiedniego stosowania do stosunków pracy przepisów Prawa wekslowego jako
należących do prawa cywilnego sensu largo. Taka podstawa i uzasadnienie legalno-
ści stosowania zabezpieczeń wekslowych jakiegokolwiek (każdego) rodzaju odpo-
wiedzialności materialnej pracowników upadła już wskutek całościowego uregulowa-
nia podstaw i zasad pracowniczej odpowiedzialności materialnej w przepisach Działu
V Kodeksu pracy. Skoro w tych sprawach unormowanych przepisami prawa pracy
(art. 114-127 k.p.) dopuszczalne jest zupełnie wyjątkowo stosowanie nielicznych
przepisów Kodeksu cywilnego do pracowniczej odpowiedzialności materialnej, które
nie są sprzeczne z zasadami prawa pracy (art. 300 k.p.), przeto nieaktualne, a
przede wszystkim pozbawione podstaw prawnych jest stanowisko opisane w tezie
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 21 maja 1981 r., IV PRN 6/81 (OSNC 1981 nr 11,
poz. 225), który przyjął, że skoro przepisy Kodeksu pracy nie wyłączają możliwości
zabezpieczania wekslowego roszczeń zakładu pracy przeciwko pracownikowi o
wynagrodzenie szkody w mieniu powierzonym mu z obowiązkiem zwrotu albo do
wyliczenia się i realizacji tych roszczeń w drodze postępowania nakazowego, to za
utrzymaniem możliwości stosowania zabezpieczeń wekslowych w stosunkach pracy
z zakresu pracowniczej odpowiedzialności materialnej za szkodę w mieniu powierzo-
nym przemawiał wzgląd na „konstytucyjną zasadę ochrony mienia społecznego, któ-
11
rego zabezpieczenia dotyczy większość wystawionych weksli gwarancyjnych”. Tym-
czasem brak wyraźnego wyłączenia dopuszczalności stosowania zabezpieczeń
wekslowych w stosunkach pracy nie stanowi dorozumianej podstawy prawnej ani
uzasadnienia dopuszczającego lub usprawiedliwiającego legalność stosowania prze-
pisów Prawa wekslowego do zabezpieczenia, poza lub obok prawa pracy, roszczeń
pracodawcy o naprawienie szkody wyrządzonej przez pracownika w mieniu praco-
dawcy przede wszystkim dlatego, że pracownik ponosi odpowiedzialność materialną
według zasad określonych w przepisach działu V Kodeksu pracy, a w obowiązującym
konstytucyjnym porządku prawnym art. 21 ust. 1 Konstytucji RP chroni już każdy ro-
dzaj własności. W nowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego pojawiło się stanowi-
sko, które wykluczało legalność i przekreślało ważność ustanowienia odpowiedzial-
ności odszkodowawczej pracownika na podstawie weksla gwarancyjnego z tytułu
rozwiązania przez pracownika umowy o pracę bez wypowiedzenia (por. wyrok z dnia
19 marca 1998 r., I PKN 560/97, OSNAPiUS 1999 nr 5, poz. 160). W tej argumentacji
roszczenie odszkodowawcze z art. 611
k.p., przewidziane na wypadek nieuzasadnio-
nego niezwłocznego rozwiązania stosunku pracy przez pracownika, ma walor regu-
lacji wyjątkowej i przez to wyczerpującej, co powoduje, iż pracodawcy nie przysługują
żadne inne roszczenia odszkodowawcze, w tym dochodzone na podstawie przepi-
sów Kodeksu cywilnego (art. 300 k.p.). Podważa to już co do zasady dopuszczalność
stosowania gwarancyjnych weksli in blanco jako sposobu zabezpieczenia interesów
pracodawcy na wypadek nieuzasadnionego rozwiązania stosunku pracy przez pra-
cownika, ponieważ stosowna regulacja odszkodowawcza, która ma zabezpieczać
interesy pracodawców została wyczerpująco ujęta w przepisach prawa pracy (art. 611
k.p.). W konsekwencji nie zachodzi podstawowa przesłanka dopuszczalności odpo-
wiedniego stosowania do stosunku pracy przepisów Kodeksu cywilnego (art. 300
k.p.) ani tym bardziej przepisów Prawa wekslowego, które nie są przepisami Kodek-
su cywilnego. W sprawach nieuzasadnionego rozwiązania stosunku pracy przez
pracownika brak jest jakichkolwiek podstaw prawnych do stosowania szeroko rozu-
mianych zabezpieczeń cywilnych w postaci weksli gwarancyjnych in blanco, skoro o
odszkodowaniu z art. 611
k.p. orzeka zawsze sąd pracy pod warunkiem udowodnie-
nia przez pracodawcę poniesionej szkody oraz jej wysokości, która w żadnym razie
nie może przekroczyć wynikającego z art. 612
§ 1 k.p. górnego limitu obowiązku od-
szkodowawczego.
12
Skład orzekający podtrzymuje ten kierunek wykładni Sądu Najwyższego zmie-
rzający do zakończenia kontrowersji dotyczących legalności stosowania zabezpie-
czeń wekslowych roszczeń pracodawcy o naprawienie szkody wyrządzonej przez
pracownika, podkreślając, że ani przepisy, ani zasady prawa pracy nie przewidują
stosowania przepisów Prawa wekslowego do stosunku pracy. W sprawach nieunor-
mowanych przepisami prawa pracy dopuszcza się posiłkowe stosowanie przepisów
Kodeksu cywilnego (art. 300 k.p.), które nie są sprzeczne z zasadami prawa pracy.
Nawet gdyby rozważać koncepcję, wedle której przepisy Prawa wekslowego, które
należą do obszaru prawa cywilnego sensu largo, mogłyby być uznane za przepisy
Kodeksu cywilnego tylko dlatego, że niekiedy postrzega się weksle jako papiery
wartościowe w rozumieniu art. 9216
-92116
k.c., to Sąd Najwyższy odrzuca takie hy-
brydalne („piętrowe”) uznanie przepisów Prawa wekslowego za przepisy Kodeksu
cywilnego, którymi przecież przepisy Prawa wekslowego nie są, co przekreśla legal-
ność ich stosowania do stosunków pracy (a contrario art. 300 k.p.). Przepis ten nie
przewiduje, a zatem nie legitymuje możliwości stosowania w sprawach nieunormo-
wanych przepisami prawa pracy innych przepisów prawa cywilnego niż przepisy Ko-
deksu cywilnego i to pod warunkiem ich niesprzeczności z zasadami prawa pracy.
Wyklucza to od początku (niejako a priori) dopuszczalność i legalność stosowania
zabezpieczeń wekslowych w stosunkach pracy i to w materii odpowiedzialności ma-
terialnej pracowników uregulowanej wystarczająco przepisami Kodeksu pracy, które
określają zasady ponoszenia odpowiedzialności materialnej pracowników. W tym
obszarze podstawowe znaczenie ma art. 116 k.p., który zobowiązuje pracodawcę do
wykazania okoliczności uzasadniających odpowiedzialność pracownika oraz wyso-
kość powstałej szkody. Oczywiście ściśle bezwzględnie obowiązujący charakter
prawny tej pracowniczej regulacji normatywnej wyklucza legalność i zasadność obar-
czenia pracownika odpowiedzialnością materialną bez wykazania (udowodnienia)
wymaganych i określonych w przepisach obligatoryjnych przesłanek tej odpowie-
dzialności.
Dochodzenie przez pracodawców roszczeń z tytułu odpowiedzialności mate-
rialnej pracowników za mienie powierzone także wymaga udowodnienia okoliczności
uzasadniających ponoszenie przez pracowników tego typu odpowiedzialności oraz
wysokości ujawnionej szkody, z modyfikacjami w zakresie rozkładu ciężaru dowo-
dów. Wykazanie przez pracodawcę prawidłowego powierzenia mienia w okoliczno-
ściach umożliwiających pracownikowi sprawowanie należytej pieczy, a następnie
13
niezwrócenie powierzonego mienia lub niewyliczenie się niego łączy się z domnie-
maniem zawinionego wyrządzenia szkody przez pracownika materialnie odpowie-
dzialnego, które ten może zwalczać wykazując, że szkoda powstała z przyczyn od
niego niezależnych, a w szczególności wskutek niezapewnienia przez pracodawcę
warunków umożliwiających zabezpieczenie powierzonego mienia (art. 124 § 3 k.p.).
Z zawartego w art. 127 k.p. wyraźnego odesłania do art. 117 k.p. wynika, że również
w ramach odpowiedzialności za mienie powierzone pracownik nie odpowiada za
szkodę w takim zakresie, w jakim pracodawca lub inne osoby przyczyniły się do jej
powstania albo zwiększenia (art. 117 § 1), ani nie ponosi ryzyka związanego z dzia-
łalnością pracodawcy (§ 2). Oznacza to, że dochodzenie przez pracodawców rosz-
czeń z tytułu każdego rodzaju odpowiedzialności materialnej pracowników zawsze
wymaga ustalenia podstaw, przesłanek i zasad jej ponoszenia przez pracownika we-
dług przepisów Działu V Kodeksu pracy. Przepisom tym przysługuje co najmniej jed-
nostronnie bezwzględnie obowiązujący normatywny walor prawny, co prowadzi do
nieważności z mocy samego prawa pracy jakichkolwiek mniej korzystnych dla pra-
cownika modyfikacji treści stosunków pracy - także w zakresie pracowniczej odpo-
wiedzialności materialnej za mienie powierzone - niż określone w przepisach prawa
pracy o odpowiedzialności materialnej pracowników (art. 18 § 2 k.p. w związku z
art.114-127 k.p.). Taki charakter prawny omawianej pracowniczej regulacji norma-
tywnej wyklucza legalność i zasadność obarczenia pracownika odpowiedzialnością
materialną bez wykazania (udowodnienia) wymaganych i określonych w przepisach
Kodeksu pracy obligatoryjnych przesłanek jej ponoszenia przez pracownika. Obar-
czanie pracowników odpowiedzialnością materialną ze stosunku pracy zawsze wy-
maga udowodnienia przesłanek uzasadniających ponoszenie odpowiedzialności
materialnej na podstawie przepisów i zasad Działu V Kodeksu pracy, a takich „prze-
słankowych” wymagań w sposób oczywisty nie wypełnia abstrakcyjna, bezwarunko-
wa i samoistna odpowiedzialność z weksli gwarancyjnych, przy której ustalaniu nie
weryfikuje się przyczyn, podstaw prawnych ani zasadności wystawienia weksla.
Warto zasygnalizować, że nawet wtedy, gdy orzecznictwo bezpośrednio nie konte-
stowało legalności stosowania zabezpieczeń wekslowych materialnej odpowiedzial-
ności pracownika za szkody wyrządzone w mieniu pracodawcy powierzonym z obo-
wiązkiem zwrotu lub do wyliczenia się, Sąd Najwyższy przyjmował, że abstrakcyjny
charakter zobowiązania z weksla in blanco nie zwalnia sądu pracy z obowiązku
ustalenia, czy i w jakim zakresie pracownik ponosi odpowiedzialność za szkodę po-
14
wstałą w mieniu mu powierzonym na gruncie prawem wymaganego udowodnienia
przez pracodawcę przesłanek odpowiedzialności materialnej pracowników z podsta-
wowego stosunku pracy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 1998 r., I
PKN 436/97, OSNAPiUS 1999 nr 4, poz. 126).
Stosowanie zabezpieczeń wekslowych roszczeń pracodawcy o naprawienie
szkód wyrządzonych przez pracowników jest niedopuszczalne i nieważne nie tylko
dlatego, że nie ma podstawy prawnej ani uzasadnienia dla stosowania przepisów
Prawa wekslowego do stosunków pracy, ale także dlatego, że dopuszczenie odpo-
wiedzialności z weksli w stosunkach pracy byłoby oczywiście sprzeczne z zasadami
prawa pracy, a w szczególności z zasadami odpowiedzialności materialnej pracowni-
ków uregulowanymi w Kodeksie pracy, które z istoty i natury (właściwości) stosunku
pracy i materialnej odpowiedzialności pracowników przekreślają i wykluczają legal-
ność konstruowania abstrakcyjnych pracowniczych zobowiązań ze stosunków pracy
(a contrario art. 300 k.p.). Pracownik może zatem ponosić odpowiedzialność ze sto-
sunku pracy na podstawie przepisów prawa pracy i wedle zasad określonych lub wy-
nikających z tych przepisów. Jedynie wyjątkowo i wyłącznie w zakresie nieunormo-
wanym przepisami prawa pracy obarczenie pracownika odpowiedzialnością ze sto-
sunku pracy dopuszczalne byłoby w drodze posiłkowego i tylko odpowiedniego sto-
sowania tych przepisów Kodeksu cywilnego, które nie są sprzeczne z zasadami
prawa pracy. Dopuszczenie weksli gwarancyjnych, jako dodatkowego, abstrakcyjne-
go tytułu zabezpieczenia roszczeń pracodawcy o naprawienie szkody wyrządzonej
przez pracownika w mieniu pracodawcy, jest sprzeczne z istotą i właściwościami sto-
sunku pracy, z przepisami i zasadami prawa pracy zawartymi w dziale V Kodeksu
pracy, a przeto bezwzględnie nieważne (art. 18 § 2 w związku z art. 114-127 k.p.).
Pracodawcom w żadnym razie nie mogą przysługiwać dwa odrębne tytuły dochodze-
nia roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej przez pracownika, jeden na podsta-
wie przepisów Kodeksu pracy o odpowiedzialności materialnej pracowników, a drugi
na podstawie samodzielnego i abstrakcyjnego weksla, który „odrywa się” od pracow-
niczego stosunku podstawowego, w związku z którym doszło do wystawienia weksla
gwarancyjnego w celu „lepszego” zabezpieczenia roszczeń pracodawcy. Nabiera to
szczególnie istotnego znaczenia w razie przeniesienia przez pracodawcę uzyskane-
go od pracownika weksla gwarancyjnego na osobę trzecią, która swoje roszczenia
wywodzi już wyłącznie z indosowanego, abstrakcyjnego tytułu wekslowego. Tymcza-
sem pracownik jako wystawca weksla w związku lub z tytułu pracowniczej odpowie-
15
dzialności materialnej niewątpliwie mógłby bronić się w sporach z pracodawcą wyni-
kającymi z podstawowego stosunku pracy zarzutami naruszenia zawartych w Kodek-
sie pracy (art. 114-127) przepisów i zasad ponoszenia pracowniczej odpowiedzialno-
ści materialnej. Takie jego zarzuty wobec niebędącego pracodawcą nabywcy weksla
nie mogłyby być weryfikowane na gruncie abstrakcyjnego zobowiązania wekslowego.
Sąd Najwyższy zwrócił w szczególności uwagę, że z uzasadnienia wyżej po-
wołanego postanowienia o „umorzeniu śledztwa”, które Sądy obu instancji pominęły
w rozpoznawanej sprawie z uwagi na „spóźniony” wniosek dowodowy pozwanej, wy-
nika, że do pieniędzy pochodzących z utargów apteki, które były przechowywane w
kasie apteki lub sejfie, „faktyczny” dostęp oprócz właściciela apteki miało „wielu” jej
pracowników, co nie wyklucza „takiej wersji przebiegu zdarzenia, iż inne osoby doko-
nały przywłaszczenia pieniędzy”, zwłaszcza że „okres w którym miało dojść do dzia-
łań przestępczych jest bardzo długi”, a błędy w prowadzeniu przez podejrzaną (po-
zwaną) raportów kasowych, do czego nie posiadała stosownych kompetencji, „z
pewnością nie sprzyjały przejrzystości i pewności prowadzenia ogólnej księgowości
pokrzywdzonego podmiotu”. Doprowadziło to do „umorzenia śledztwa” „wobec
stwierdzenia, iż podejrzana nie popełniła zarzucanego przestępstwa”, a także „wobec
niewykrycia sprawcy przestępstwa”.
Mając na uwadze wszystkie ujawnione okoliczności sprawy Sąd Najwyższy
uznał, że przepisy i zasady prawa pracy, w szczególności zawarte w Diale V Kodek-
su pracy, sprzeciwiają się i wykluczają dopuszczenie weksli gwarancyjnych jako
środka dodatkowego zabezpieczenia roszczeń pracodawcy o naprawienie potencjal-
nych szkód wyrządzonych przez pracownika w mieniu pracodawcy, co oznacza, że
takie weksle są nieważne z mocy samego prawa (art. 18 § 2 k.p. w związku z art.
114-127 k.p. oraz a contrario art. 300 k.p.). Nabywca weksla nie może zatem docho-
dzić zaspokojenia wekslowego z weksla nieważnego z mocy prawa. Na tej podstawie
przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd drugiej instancji wyda prawidłowe orzecze-
nie także w stosunku do współpozwanego poręczyciela wekslowego (współuczestni-
ka koniecznego) z nieważnego weksla gwarancyjnego (art. 378 § 2 k.p.c.), a także
rozstrzygnie o kosztach postępowania kasacyjnego. W tym celu Sąd Najwyższy
orzekł jak w sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.
========================================