Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 406/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 lutego 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
SSA Maria Szulc
w sprawie z powództwa Wiesława K. i Grażyny Ś. – K.
przeciwko "C." Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością
Fabryce Mebli Tapicerowanych w Ł.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 16 lutego 2011 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 11 marca 2010 r.,
1) oddala skargę kasacyjną powodów
2) nie obciąża strony powodowej kosztami postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 11 marca 2010 r. Sąd Apelacyjny po rozpoznaniu apelacji
pozwanej C. Fabryki Mebli Tapicerowanych sp. z o.o. w Ł. w sprawie z powództwa
Wiesława K. i Grażyny Ś.-K. o zapłatę, zmienił wyrok Sądu Okręgowego w P.
z dnia 17 listopada 2009 r. w ten sposób, że w miejsce zasądzonej kwoty
474.672,84 złotych z odsetkami i kosztami postępowania zasądził na rzecz
powodów 9.493,46 złotych z odsetkami, oddalając w pozostałej części powództwo
i zasądzając od powodów na rzecz pozwanej koszty postępowania za obie
instancje.
W sprawie został ustalony następujący stan faktyczny. Powodowie w ramach
prowadzonej działalności gospodarczej pod nazwą Zakład Produkcyjno-Usługowo-
Handlowy „K." Export-Import sprzedali pozwanej towary na kwotę dochodzoną
pozwem, na które wystawili szereg faktur w okresie od 12 września 2008 r. do
29 września 2008 r. z zaznaczeniem płatności przelewem, towary wydali, nie
otrzymując zapłaty ceny. Najpierw pozwem z dnia 1 lipca 2009 r. wnieśli o wydanie
nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym, do czego nie było podstaw, więc
kolejno Sąd Okręgowy w P. wydał dnia 12 sierpnia 2009 r. nakaz zapłaty
w postępowaniu upominawczym, a następnie wskutek zaskarżenia orzeczenia
sprzeciwem pozwanej ten sam Sąd uwzględnił powództwo w całości i wyrokiem
z dnia 17 listopada 2009 r. zasądził żądaną kwotę wraz z odsetkami ustawowymi
i kosztami postępowania. Sąd pierwszej instancji nie podzielił stanowiska pozwanej,
że wytoczenie powództwa przed polskim sądem było niedopuszczalne dlatego,
że wyrokiem Sądu Handlowego w M. (Francja) z dnia 20 lipca 2009 r., na skutek
wszczętego przez pozwaną dnia 1 października 2008 r. postępowania
upadłościowego (procedure de sauvegarde) ustalony został i zatwierdzony plan
ochronny pozwanej (plan de sauvegarde), określający płatności pozwanej
względem wierzycieli przez następne dziesięć lat, co znajdowało oparcie
w przepisach francuskiego Kodeksu handlowego (art. L. 622-21) w związku z art.
17 pkt 1 Rozporządzenia WE Nr 1346/2000 z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie
postępowania upadłościowego (dalej jako Rozporządzenie). W ocenie Sądu,
wyrażona w art. 26 Rozporządzenia klauzula porządku publicznego umożliwia
odmówienie uznania postępowania upadłościowego wszczętego w innym państwie
3
członkowskim albo wykonanie wydanego w jego toku orzeczenia, jeżeli pozostaje
to w oczywistej sprzeczności z jego porządkiem publicznym, w szczególności
z jego podstawowymi zasadami lub konstytucyjnie zagwarantowanymi prawami
i wolnościami jednostki. Zastosowanie tej klauzuli Sąd pierwszej instancji uzasadnił
brakiem materialnoprawnych przesłanek wszczęcia postępowania upadłościowego
wobec pozwanej przed sądem francuskim. W szczególności chodziło o wszczęcie
i prowadzenie tego postępowania nie bezpośrednio ze względu na niewypłacalność
pozwanej Spółki, tylko z powodu trudności z wypłacalnością grupy kapitałowej
CAUVAL INDUSTRIE, mającej ten związek z pozwaną, że - jak ustalił Sąd
francuski - wszystkie udziały pozwanej należą do jednego wspólnika - niemieckiej
spółki NORDICA BETEILUNG GmbH, której z kolei wyłącznym udziałowcem jest
Spółka NORVAL BETEILUNG, a ta ostatnia w 90% stanowi własność Spółki
CAUVAL INDUSTRIE, skupiającej szesnaście spółek z różnych krajów
powiązanych z nią kapitałowo i której wspólny dla nich, główny ośrodek działalności
znajduje się w miejscowości L. we Francji. Z tego względu francuski Sąd Handlowy
w M. uznał się za właściwy do orzekania w przedmiocie upadłości polskiej spółki,
wskazując ponadto, że towary wytwarzane przez polską Spółkę „C." są zbywane
przede wszystkim na rynku niemieckim i francuskim za pośrednictwem spółek
należących do CAUVAL INDUSTRIE, a podmioty kredytujące zwróciły się
o udzielenie gwarancji wypłacalności do Spółki CAUVAL INDUSTRIE, a nie
w szczególności do niemieckiej Spółki NORVAL BETEILUNG, będącej spółką-
matką.
Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu Okręgowego w P. w zakresie
wskazanym na wstępie i wprawdzie wskazał w uzasadnieniu, że według jego oceny
doszło do nadużycia przepisów Rozporządzenia (art. 3), zarówno ze strony
pozwanej, jak i Sądu Handlowego w M., ale uznał - powołując się na pkt 13
preambuły do Rozporządzenia, art. 16 Rozporządzenia oraz na wyrok
Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (obecnego Trybunału Sprawiedliwości
Unii Europejskiej, dalej jako TSUE) z dnia 2 maja 2006 r. w sprawie C-341/04
Eurofood IFSC Ltd. (dalej jako sprawa Eurofood) - że kwestia ta wobec wszczęcia
wobec pozwanej postępowania upadłościowego w państwie UE nie podlega już
badaniu, a stwierdzenie braku jurysdykcji nie może stanowić podstawy do odmowy
4
uznania w Polsce orzeczenia Sądu francuskiego, ponieważ nie są spełnione
przesłanki art. 26 Rozporządzenia.
W skardze kasacyjnej powodowie zarzucili wyrokowi Sądu Apelacyjnego
naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 26 Rozporządzenia polegające
na jego niezastosowaniu w sytuacji, gdy podstawą wszczęcia postępowania
upadłościowego wobec pozwanej spółki, będącej spółką polską z siedzibą
i podstawową działalnością na terenie Polski, podlegającej wyłącznej jurysdykcji
sądów polskich i prawu polskiemu były okoliczności faktyczne dotyczące wyłącznie
grupy kapitałowej, na czele której stoi spółka prawa francuskiego CAUVAL
INDUSTRIE; art. 16 Rozporządzenia poprzez jego zastosowanie, mimo
wystąpienia przesłanek z art. 26 Rozporządzenia; art. 26 Rozporządzenia poprzez
uznanie tego przepisu za samodzielną podstawę prawną powództwa o odmowę
uznania postępowania upadłościowego, którego uwzględnienie lub oddalenie
regulowałoby sytuację prawną wszystkich wierzycieli; art. 64 ust. 1 i 3 Konstytucji
RP poprzez naruszenie prawa powodów do własności, pomimo braku ustawowej
regulacji pozwalającej na ograniczenie tego prawa. Skarżący wnieśli o uchylenie
zaskarżonego wyroku w zaskarżonej części oraz orzeczenie co do istoty sprawy
poprzez oddalenie apelacji pozwanej w całości, z zasądzeniem kosztów
postępowania w wyliczonych przez nich kwotach.
Na podstawie art. 3988
§ 1 k.p.c. stanowisko w sprawie przedstawił
Prokurator Generalny RP, wyrażając pogląd, iż skarga kasacyjna powinna zostać
oddalona.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Członkostwo Polski w Unii Europejskiej sprawia, że prawodawstwo unijne
stanowi część polskiego systemu prawnego. Rozważenia wymaga treść
zastosowanego w niniejszej sprawie Rozporządzenia, które odnosi się do
trans-granicznych postępowań upadłościowych. Przepisy Rozporządzenia
będącego wyrazem kompromisu wszystkich krajów Unii Europejskiej (z wyjątkiem
Danii) zawierają nieostre sformułowania i luki prawne, będąc ogólnym aktem
prawnym, nie mającym wielu potrzebnych definicji legalnych, a także niezbędnych
instytucji procesowych, np. w zakresie tak istotnych kwestii, jak czas i sposób
5
orzekania o istnieniu jurysdykcji krajowej. Tę ogólną uwagę należy poczynić przy
wykładni i stosowaniu Rozporządzenia, jako aktu prawa europejskiego, który
powinien być respektowany w krajach Unii Europejskiej, które go przyjęły.
Określając jurysdykcję w art. 3 ust. 1 Rozporządzenia ustawodawca unijny posłużył
się nieprecyzyjnym łącznikiem w postaci głównego ośrodka podstawowej
działalności dłużnika, według którego to miejsca określa się właściwość miejscową
sądów Państwa Członkowskiego dla wszczęcia postępowania upadłościowego,
stwierdzając, że w przypadku spółek i osób prawnych domniemywa się, że
głównym ośrodkiem jest ich siedziba określona w statucie, chyba że zostanie
przeprowadzony dowód przeciwny. Jednakże brak jest jednolitego obowiązku
badania z urzędu w krajach unijnych jurysdykcji krajowej, co prowadzi do
rozstrzygnięć wadliwych. Mimo to, według art. 16 ust. 1 Rozporządzenia wszczęcie
postępowania przed Sądem Państwa Członkowskiego właściwym zgodnie ze
wskazanym art. 3 podlega uznaniu we wszystkich pozostałych Państwach UE,
a według art. 17 ust. 1 i 2 Rozporządzenia skutki wszczęcia takiego postępowania
nie mogą zostać podważone w innym Państwie Członkowskim.
Wymaga zatem ustalenia, co oznacza w art. 3 ust. 1 Rozporządzenia pojęcie
„głównego ośrodka podstawowej działalności dłużnika". W tej kwestii są
prezentowane na gruncie Rozporządzenia dwie koncepcje. Według pierwszej
z nich, zwanej teorią działalności gospodarczej (business activity theory),
odwołującej się do orzecznictwa TSUE, za główny ośrodek podstawowej
działalności dłużnika uznaje się miejsce, w którym faktycznie prowadzona jest
działalność gospodarcza. Podkreślana jest przy tym rozpoznawalność miejsca
prowadzenia działalności przez wierzycieli. W powołanym wyroku w sprawie
Eurofood Trybunał orzekł, że gdy dłużnikiem jest spółka zależna, której siedziba
określona w statucie znajduje się w innym państwie UE aniżeli spółki nadrzędnej
(dominującej), domniemanie wyrażone w art. 3 ust. 1 zdanie drugie
Rozporządzenia, według którego głównym ośrodkiem podstawowej działalności
spółki zależnej jest jej siedziba określona w statucie może zostać obalone tylko
wtedy, gdy obiektywne i możliwe do zweryfikowania przez osoby trzecie kryteria
umożliwiają stwierdzenie, że rzeczywista sytuacja jest odmienna od tej, która
wynikałaby z prowadzenia działalności w miejscu statutowej siedziby tej spółki.
6
Może to mieć miejsce w szczególności w przypadku spółki, która nie prowadzi
żadnej działalności na terytorium państwa UE, w którym ma swoją statutową
siedzibę. Jeżeli jednak spółka prowadzi działalność na terytorium państwa UE, na
którym znajduje się jej statutowa siedziba, to sama okoliczność, że jej decyzje
ekonomiczne są lub mogą być kontrolowane przez spółkę dominującą mającą
siedzibę w innym państwie UE, nie jest wystarczająca dla obalenia domniemania
ustanowionego przez Rozporządzenie.
Druga koncepcja, zwana teorią miejsca podejmowania strategicznych decyzji
kontrolnych lub teorią sprawowania zarządu (theory of mind of management)
zakłada, że dla ustalenia głównego ośrodka podstawowej działalności zasadnicze
znaczenie ma sposób realizowania funkcji kierowniczych, w szczególności co do
trybu podejmowania decyzji strategicznych. Według tej teorii nie ma takiego
znaczenia ani faktyczne miejsce prowadzenia działalności, ani miejsce wcielania
decyzji kierowniczych w życie, ani rozpoznawalność powyższych okoliczności przez
osoby trzecie. Przykładem z licznego orzecznictwa, opartego na kanwie tej teorii
jest postanowienie londyńskiego High Court of Justice z dnia 4 lipca 2002 r. oraz
z dnia 10 grudnia 2002 r. w sprawie Enron Directo S.A.), w których obalenie
domniemania związanego z siedzibą rejestrową i jurysdykcję sądu angielskiego
uzasadniono faktem, że pomimo tej siedziby, majątku, klientów i pracowników
w Hiszpanii, podstawowe funkcje zarządcze, decyzje personalne i księgowość były
wykonywane w Londynie. Teoria mind of management wywarła także znaczący
wpływ na sposób ustalania jurysdykcji krajowej w postępowaniach upadłościowych
międzynarodowych grup kapitałowych, składających się z wielu, formalnie
niezależnych od siebie, bo prawnie samodzielnych spółek handlowych,
powiązanych jednak ze sobą kapitałowo (zwłaszcza w postaci holdingu i koncernu).
Zgodnie z tą teorią główny ośrodek podstawowej działalności spółki zależnej
znajduje się w państwie członkowskim, w którym funkcje zarządczo-nadzorcze
sprawuje spółka dominująca (będąca najczęściej spółką matką).
Wykładni przepisów Rozporządzenia nie należy opierać na teorii mind of
management, ponieważ ani przepisy Rozporządzenia, ani motywy zawarte w jego
preambule nie dają podstaw do przyjęcia subiektywnej interpretacji pojęcia „główny
ośrodek podstawowej działalności dłużnika". Przeciwnie, teza 13 in fine preambuły
7
wskazuje na konieczność zapewnienia wierzycielom możliwości faktycznego
zweryfikowania okoliczności uzasadniających jurysdykcję krajową sądów danego
państwa. Poza tym zastosowanie tego modelu mogłoby doprowadzić w praktyce do
znacznego ułatwienia dłużnikom w dokonywaniu manipulacji przesłankami
jurysdykcji krajowej przez przenoszenie centrum zarządzania (nawet na tzw.
przedpolu upadłości) do państw, których system prawny jest dla nich względniejszy
i tym samym często mniej korzystny dla wierzycieli. Możliwość taka stanowiłaby
zaprzeczenie ratio legis Rozporządzenia, starającego się przeciwdziałać sytuacjom,
w których przedsiębiorcy byliby skłonni do przenoszenia majątku lub postępowania
sądowego z jednego państwa UE do innego w celu uzyskania korzystniejszej
sytuacji prawnej, czyli dokonywania tzw. forum shopping.
Jurysdykcję krajową do otwierania i prowadzenia postępowań
upadłościowych na podstawie łącznika głównego ośrodka podstawowej
działalności, interpretowanego zgodnie z teorią mind of management uznać należy
także za nadmierną (excessive/exorbitant jurisdiction, niem. exorbitante
Zustandigkeit). Wystąpi to wtedy, gdy wystarczające dla uzasadnienia jurysdykcji
uzna się nawet nikłe powiązanie przedmiotowe lub podmiotowe danej sprawy
z państwem forum, wskutek czego dane państwo uzyskuje możliwość wykonywania
swej władzy jurysdykcyjnej w zbyt szerokim zakresie, bez racjonalnego
uzasadnienia. W obrębie spraw upadłościowych jurysdykcję można uznać za
nadmierną, gdy łącznikiem jurysdykcyjnym jest posiadanie nawet nieznacznego
majątku w danym państwie, np. rachunku bankowego, na którym jest zdeponowana
niewielka tylko kwota pieniędzy, albo gdy jedynym punktem zaczepienia jest
prowadzenie działalności w danym państwie przy jednoczesnym braku
jakiegokolwiek majątku w tym państwie, jak też, gdy podstawę stanowi samo
obywatelstwo lub miejsce zamieszkania, albo siedziba jednego z wierzycieli,
a w przypadku upadłości osób fizycznych, jurysdykcję uzasadnioną tylko
obecnością dłużnika w danym państwie.
Przykładem tego jest francuskie prawo handlowe. We Francji nie uchwalono
jednak odrębnej ustawy wprowadzającej Rozporządzenie. Znowelizowane zostały
jedynie przepisy kodeksu handlowego (Code de commerce), w ten sposób,
że postanowienie o wszczęciu postępowania upadłościowego wydane w innym
8
państwie członkowskim podlega rejestracji w tym kraju. Wydane zostało natomiast
zarządzenie (circulaire) Ministra Sprawiedliwości (opublikowane 30 lipca 2003 r.,
zmienione 15 grudnia 2006 r. po rozstrzygnięciu TSUE w sprawie Eurofood), nie
wiążące sądów francuskich, ale wskazujące im na potrzebę uzasadniania
w rozstrzygnięciach, jakimi się kierowały przesłankami, uznając się za
międzynarodowo właściwe do wszczęcia postępowania. Z kolei, obalając
domniemanie o zlokalizowaniu głównego ośrodka podstawowej działalności
w państwie, w którym znajduje się siedziba statutowa dłużnika, sąd powinien
wykazać czynniki obiektywne i rozpoznawalne dla osób trzecich, a także wysłuchać
stanowiska pracowników dłużnika.
Z ustaleń w niniejszej sprawie wynika, że Sąd Handlowy w M. wydał wyrok
po uprzednim przeprowadzeniu rozprawy w obecności prokuratora i z udziałem G.
S. - prezesa zarządu pozwanej Spółki „C.", jej dyrektora finansowego B. G. oraz
przedstawiciela pracowników H. W. Stosownie do wymagań kodeksu handlowego
dla postępowania upadłościowego ochronnego (sauvegarde, art. L620 - L627) Sąd
ustanowił sędziego komisarza, jego zastępcę i dwóch zarządców sądowych w celu
wspólnego nadzorowania dłużnika w prowadzonych przez niego czynnościach
zarządu Spółką, zastępców sądowych pozwanej Spółki, a nadto ustanowił
sześciomiesięczny okres obserwacji do dnia 29 marca 2009 roku. Wierzyciele
zostali wezwani do zgłoszenia swych wierzytelności na ręce zastępców sądowych
w terminie 2 miesięcy od ogłoszenia wyroku w biuletynie BODACC (Bulletin officiel
des annonces civiles et commerciales - Dziennik Urzędowy ogłoszeń w sprawach
cywilnych i gospodarczych) oraz wyznaczony im został dziesięciomiesięczny termin
sporządzenia listy wierzytelności przez zastępców sądowych. Dłużnik (pozwany)
miał złożyć zarządcom i zastępcom sądowym poświadczoną listę wierzycieli
z kwotami zadłużenia i głównymi aktualnymi umowami. To zobowiązanie dłużnik
wykonał i na liście wierzytelności znalazło się także zobowiązanie wobec powodów.
Z ustaleń Sądu Handlowego w M. wynika również, że pozwana Spółka „C."
nie zaprzestała regulować należności wobec wierzycieli, ponieważ jej pasywa
wynosiły równowartość 2.607 Euro, a aktywa rozporządzalne 377.104 Euro. Mimo
to uznać należało, że jest zagrożona upadłością, gdyż ogłoszona została upadłość
NORDICA POLSTER MÕBEL - głównego klienta pozwanej. Sąd ten stwierdził, że
9
gdyby restrukturyzacja finansowa nie miała nastąpić w krótkim czasie, to Grupa
kapitałowa CAUVAL INDUSTRIE i jej oddziały, a za taki ze względu na powiązania
kapitałowe, zarządzanie oraz zależności handlowe uznana została pozwana
według prawa francuskiego, nie będą wypełniać swoich podstawowych obowiązków
i znajdą się w sytuacji zaprzestania wypełniania zobowiązań wobec wierzycieli.
Znalazło to też wyraz w uzasadnieniu Sądu Apelacyjnego, który przywołując
ustalenia sądu francuskiego co do niewypłacalności pozwanej w ramach grupy
kapitałowej podkreślił brak podstaw do oceniania przez sąd polski prawidłowości
takich ustaleń.
Wyrokiem z dnia 20 lipca 2009 roku został zatwierdzony przez Sąd
Handlowy w M. plan ochronny dla pozwanej z ustaleniem harmonogramu spłat
wierzycieli, który przewidział zaspokojenie także całej wierzytelności powodów,
liczonej według wartości nominalnej, ratalnie w ciągu 10 kolejnych lat.
Wierzycielami pozwanej, poza nielicznymi okazały się podmioty polskie z siedzibą
w Polsce.
Do postępowania upadłościowego prowadzonego przez Sąd Handlowy w M.
stosuje się, według art. 4 ust. 1 Rozporządzenia prawo państwa, w którym zostało
ono wszczęte (lex concursus). W odniesieniu do wierzytelności dotyczy to przede
wszystkim skutków wszczęcia postępowania co do niezrealizowanych umów przez
dłużnika (art. 4 ust. 2 lit. e) oraz co do wierzytelności, które mogą być zgłoszone w
postępowaniu upadłościowym (art. 4 ust. 2 lit. g) i praw wierzycieli po ukończeniu
postępowania upadłościowego (art. 4 ust. 2 lit. k). Ogłoszenie upadłości przez sąd
właściwy zgodnie z art. 3 Rozporządzenia w jednym państwie Unii Europejskiej
stanowi tzw. główne postępowanie upadłościowe i podlega z mocy prawa uznaniu
w pozostałych państwach Unii (oprócz Danii), jeżeli to postępowanie stanie się
skuteczne na podstawie art. 16 ust. 1 Rozporządzenia. Za takie uznał Sąd
Apelacyjny w niniejszej sprawie wszczęcie postępowania upadłościowego przez
Sąd Handlowy w M. To skutkuje wspomnianym powyżej stosowaniem prawa
francuskiego do wierzytelności objętych tym postępowaniem i wydanymi w jego
toku wyrokami z dnia 1 października 2008 r. co do wszczęcia postępowania oraz z
dnia 1 lipca 2009 r. w zakresie zatwierdzonego planu ochronnego. Odnosi się to
także do uwzględnienia art. L622-21 francuskiego kodeksu handlowego i w związku
10
z jego treścią do niemożliwości skutecznego dochodzenia w odrębnym
postępowaniu sądowym, także w Polsce, roszczeń wierzycieli, których
wierzytelności, tak jak powodów zostały objęte wyrokami Sądu Handlowego w M.
Nie wykluczało to wszczęcia w Polsce tzw. wtórnego postępowania
upadłościowego, które obejmowałoby tylko majątek pozwanej spółki w Polsce
(art. 16 ust. 2 Rozporządzenia), ale do tego nie doszło, jak również nie nastąpiło
możliwe odmówienie uznania wszczętego we Francji postępowania
upadłościowego ochronnego (sauvegarde) w innym państwie Unii Europejskiej.
Dlatego zawarcie układu w postępowaniu ochronnym (sauvegarde) w zakresie
objętych nim wierzytelności podlega prawu francuskiemu, bo nastąpiło to we Francji
jako kraju Unii Europejskiej, w którym najpierw wszczęto postępowanie
upadłościowe. Zobowiązania objęte układem podlegają wykonaniu według jego
treści, a odroczenie płatności przez rozłożenie wykonania zobowiązania na raty, jak
w przypadku wierzytelności powodów na 10 lat skutkuje ich niewymagalnością
przez czas odroczenia płatności.
W powołanym wyroku TSUE w sprawie „Eurofood" poddano wykładni art. 16
ust. 1 Rozporządzenia, którego błędne zastosowanie w wyroku Sądu Apelacyjnego
zarzucili skarżący. Zdaniem Trybunału prawidłowa wykładnia tego przepisu
powinna prowadzić do wniosku, że wszczęcie głównego postępowania
upadłościowego przez sąd jednego państwa członkowskiego powinno zostać
uznane przez sądy innych państw UE, bez możliwości badania przez te sądy
prawidłowej oceny swojej właściwości przez sąd państwa wszczynającego
postępowanie. Przyjęta zatem zasada pierwszeństwa wszczęcia i prowadzenia
postępowania upadłościowego jest oparta na zasadzie daleko posuniętego
wzajemnego zaufania, które legło u podstaw ustanowienia obligatoryjnego systemu
jurysdykcji i zastąpienia konieczności stosowania przepisów krajowych
poszczególnych państw Unii Europejskiej w zakresie uznawania i wykonywania
orzeczeń sądowych przez uproszczony mechanizm uznawania i wykonywania tych
orzeczeń w trakcie postępowania upadłościowego. Chodzi w szczególności
o przeciwdziałanie konkurowania ze sobą właściwości przez możliwość
podważania tej właściwości odnośnie do sądu kraju, w którym postępowanie już
zostało wszczęte. Dopuszczenie procedury podważania właściwości zburzyłoby
11
całą konstrukcję przeciwdziałania forum shopping oraz prowadzenia tylko jednego
postępowania upadłościowego, zwłaszcza wtedy, gdy jest skierowane na
zrealizowanie zobowiązań przedsiębiorcy-dłużnika wobec wierzycieli przez
postępowanie ochronne, prowadzące do zachowania działalności gospodarczej
dłużnika, miejsc pracy (w sprawie ustalono zatrudnienie przez pozwaną Spółkę
ponad 2000 osób), spłacania długów poprzez program restrukturyzacyjny, tak jak to
przewiduje postępowanie sauvegarde. Prowadzenie takiego postępowania wobec
pozwanego na gruncie prawa polskiego byłoby niemożliwe, również przez
wszczęcie postępowania naprawczego, mimo jego bliskości z postępowaniem
sauvegarde. Jak wynika z porównania terminów w załączniku „A" do
Rozporządzenia i co trafnie podkreśla w swoim stanowisku Prokurator Generalny
RP, francuskie postępowanie sauvegarde odpowiada w przybliżeniu polskiemu
postępowaniu naprawczemu. Można więc stwierdzić, w przeciwieństwie do
zarzutów powodów w skardze, że wszczęcie postępowania przed Sądem
Handlowym w M., nie tylko, że było pierwszym postępowaniem upadłościowym
(tzw. głównym) dotyczącym pozwanego ze skutkami niemożliwymi do osiągnięcia
na gruncie prawa polskiego, ale że okazało się ono postępowaniem prowadzonym
w oczywistym interesie powodów, ze względu na wczesne zabezpieczenie ich praw
płynących z wierzytelności, zanim doszło do sytuacji niewypłacalności pozwanej
w ramach grupy kapitałowej CAUVAL INDUSTRIE, w której pozwana spółka się
znajduje.
W ramach zaprezentowanej regulacji prawnej Unii Europejskiej oraz sytuacji
ekonomicznej i prawnej przedsiębiorstwa pozwanej, jako spółki kapitałowo
powiązanej z właścicielem jej udziałów, będącym spółką posadowioną we Francji
na plan dalszy schodzi samodzielność osobowości prawnej pozwanej będącej
spółką z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w Polsce, która zawarła
umowy z polskimi przedsiębiorcami na dostawy, płatne w Polsce w polskich
złotych, co do których to zobowiązań wydawać się mogło, że mają zastosowanie
tylko przepisy prawa polskiego, włącznie z regułami prawnymi postępowania
upadłościowego i naprawczego. Jednak art. 16 ust. 1 Rozporządzenia, jego treść
i funkcja zapowiedziana w tezie 22 preambuły do Rozporządzenia wskazuje na
taką prawidłową wykładnię, która znalazła wyraz w orzeczeniu TSUE w sprawie
12
„Eurofood" i opiera się na założeniu automatycznego uznania skutków prawnych
postępowania upadłościowego wszczętego według właściwości opartej na art. 3
Rozporządzenia. Zatem orzeczenie sądu państwa członkowskiego UE, który
wszczął postępowanie upadłościowe w stosunku do przedsiębiorcy w tzw. obrocie
transgranicznym powinno być co do zasady uznane w pozostałych krajach
członkowskich, a więc również w Polsce, bez badania trafności zastosowanych
przepisów i właściwości, niezależnie od własnych, odmiennych regulacji prawnych
tego postępowania, a już zwłaszcza wtedy, gdy to wszczęte postępowanie okazuje
się korzystne i dla wierzycieli i dla dłużnika, który dzięki temu powinien wykonać
zobowiązania, wcześniej zagrożone wykonaniem wobec wierzycieli. Być może,
że gdyby w niniejszej sprawie zostało wszczęte postępowanie na gruncie polskich
przepisów prawa upadłościowego i naprawczego, to powodowie uzyskaliby
korzystne dla siebie orzeczenie, ale na tle ustalonego stanu faktycznego
i możliwości płatniczych pozwanego w ramach grupy kapitałowej jest całkiem
prawdopodobne, że byłoby to orzeczenie trudne do wykonania. To sprawia,
że w sprawie niniejszej należy uznać za prawidłowe zastosowanie przez Sąd
Apelacyjny art. 16 Rozporządzenia, a zarzuty powodów wobec zaskarżonego
wyroku w tym zakresie za niezasadne.
Skarżący również zarzucili wyrokowi Sądu Apelacyjnego niezastosowanie
w sprawie art. 26 Rozporządzenia. Przepis ten pozwala, jak było wskazane,
na odmówienie państwu członkowskiemu Unii Europejskiej uznania postępowania
upadłościowego wszczętego w innym państwie Unii, albo odmówienie wykonania
wydanego w toku tego postępowania orzeczenia, jeżeli to uznanie lub wykonanie
prowadziłoby do rezultatu, który pozostaje w oczywistej sprzeczności z jego
porządkiem publicznym, w szczególności z jego podstawowymi zasadami lub
konstytucyjnie zagwarantowanymi prawami i wolnościami jednostki. W opinii
skarżących oczywista sprzeczność z polskim porządkiem prawnym wszczęcia
postępowania upadłościowego przed sądem francuskim wynika z odrębności
prawnej pozwanego jako polskiej spółki kapitałowej mającej osobowość prawną,
zarejestrowanej w polskim Rejestrze Przedsiębiorców Krajowego Rejestru
Sądowego i mającej tu swoją siedzibę, nie odpowiadającej za zobowiązania innych
podmiotów, o których istnieniu w ramach jakichś powiązań kapitałowych
13
powodowie zawierając umowę sprzedaży nic nie wiedzieli, oraz nie wykazującej
niewypłacalności wobec wierzycieli, będących, jak powodowie podmiotami polskimi,
z którymi zostały zawarte umowy w Polsce i wykonane przez spełnienie świadczeń
niepieniężnych powodów - strony umowy sprzedaży poprzez dostawę towarów,
a niewykonane świadczenie pieniężne (zapłata ceny) przez pozwanego jako
kupującego. W szczególności chodzi o naruszenie prawa własności powodów,
którego ochrona jest gwarantowana konstytucyjnie (zwłaszcza przez art. 64 ust. 1
i 3 Konstytucji RP), co łącznie uzasadnia, zdaniem skarżących zastosowanie
w niniejszej sprawie klauzuli o wyjątkowym charakterze, jaką stanowi art. 26
Rozporządzenia, powodując jednocześnie odmowę zastosowania art. 16
Rozporządzenia i automatycznego uznania skuteczności postępowania
upadłościowego wszczętego przez Sąd Handlowy w M.
Rozważając podniesiony zarzut należy zwrócić uwagę, że skarżący sami
przyznają, iż art. 26 Rozporządzenia, będący wyjątkiem od zasady wyrażonej w art.
16 i 17 Rozporządzenia musi być interpretowany wąsko i ściśle. W preambule
i przepisach Rozporządzenia nie wyjaśnia się znaczenia pojęcia „porządku
publicznego", nie czynią tego także mogące mieć zastosowanie inne akty prawne
Unii Europejskiej. Upoważnia to do sięgnięcia do ogólnego rozumienia tego pojęcia
według orzecznictwa TSUE i Sądu Najwyższego. W wydanych wyrokach podkreśla
się, że klauzula porządku publicznego jest wyjątkiem od zasady stosowania prawa
obcego lub uznania orzeczeń sądów zagranicznych opartych na obcym prawie,
dlatego nie może być interpretowana w sposób rozszerzający, według reguły
exceptiones non sunt extentendae (wyroki TSUE z dnia 28 marca 2000 r., C-7/98
w sprawie „Krombach", Lex nr 8735 i z dnia 11 maja 2000 r., C-38/98 w sprawie
„Renault", Lex nr 82781, postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 2 czerwca
1980 r., I CR 124/80, OSNC 1981, nr 1, poz. 13, z dnia 9 marca 2004 r., I CK
412/03, Lex nr 183721 i z dnia 21 marca 2007 r., I CSK 434/06, OSNC 2008, nr 3,
poz. 37). Zbyt szeroka wykładnia klauzuli porządku publicznego uniemożliwiałaby
osiągnięcie celu Rozporządzenia, jakim jest dla prawidłowego funkcjonowania
rynku wewnętrznego Unii Europejskiej wzajemne poszanowanie postępowań
upadłościowych w obrocie transgranicznym i uznania wydanych w nich orzeczeń
(art. 65 Traktatu Europejskiego, teza 2 preambuły Rozporządzenia).
14
Klauzula porządku publicznego, będąc klauzulą generalną pozostaje
niedookreślona. Pozwala to sądowi orzekającemu w konkretnej sprawie na dość
swobodną ocenę, ale dyskrecjonalność sądu dokonującego kontroli
elementów składających się na orzeczenie sądu zagranicznego nie może
przybierać rozmiarów właściwych dla kontroli zasadności takiego orzeczenia
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 listopada 1975 r., I CR 625/75,
OSNCP 1976, nr 10, poz. 215). Dlatego ocena wyroku zagranicznego sądu
z punktu widzenia klauzuli porządku publicznego nie wiąże się ze zgodnością tego
orzeczenia ze wszystkimi bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa, lecz
z takim skutkami tego orzeczenia, które byłyby sprzeczne z podstawowymi
zasadami krajowego porządku prawnego. To powoduje odwoływanie się zwłaszcza
do zasad konstytucyjnych, jak w niniejszej sprawie dotyczyło to zasady ochrony
prawa własności na podstawie art. 64 Konstytucji RP.
Zgodnie z utrwalonym stanowiskiem Trybunału Konstytucyjnego (wyroki
z dnia 12 stycznia 1999 r., P 2/98, OTK 1999, nr 1, poz. 2; z dnia 11 stycznia
2000 r., K 7/99, OTK 2000, nr 1, poz. 2; z dnia 7 lutego 2001 r., K 27/00, OTK 2001,
nr 2, poz. 29) prawo własności jest chronione konstytucyjnie przez państwo, jako
prawo podmiotowe jednostki i ze względu na szereg pełnionych funkcji
ogólnospołecznych. W rozumieniu prawa cywilnego zasada konstytucyjnej ochrony
własności przekłada się na ochronę mienia (art. 44 k.c.), które stanowi ogół praw
majątkowych, a więc i wymagalnych wierzytelności. Ograniczenie prawa własności
jest możliwe tylko poprzez przepis ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie
niweczyłoby to istoty tego najszerszego prawa podmiotowego, różnie ujmowanego
od strony jego charakteru prawnego, ale podobnie rozumianego od czasów
starożytnych we wszystkich społecznościach na świecie. Ochrona wierzytelności
powodów, która nie jest tym samym, co ochrona własności, nie doznała
ograniczenia ani poprzez ustawodawstwo Unii Europejskiej, ani w polskim systemie
prawa. Podnieść przy tym należy, że art. 64 ust. 3 Konstytucji RP przewiduje
możliwość ograniczenia własności, będącego prawem podmiotowym
bezwzględnym w drodze ustawy, a wierzytelności są prawami podmiotowymi
względnymi i jako takie korzystają z węższego zakresu ochrony od własności.
Gdyby zastosowanie miało polskie prawo upadłościowe i naprawcze, to przewiduje
15
ono różne niekorzystne dla wierzycieli skutki prawne, znane również innym działom
prawa cywilnego materialnego i procesowego, np. art. 212 § 3 k.c., art. 3581
§ 3
k.c., art. 320 k.p.c. Nie można zatem twierdzić o naruszeniu konstytucyjnego prawa
własności tylko ze względu na zastosowanie przepisów Rozporządzenia i to nie
mogłoby zatem stanowić o zasadności zastosowania art. 26 Rozporządzenia.
Dokonane ustalenie prowadzi do wniosku, że zastosowanie klauzuli
porządku publicznego nie pozwala na zakwestionowanie wyroków Sądu
Handlowego w M. ze względu na naruszenie powołanego przepisu Konstytucji RP,
a w samym Rozporządzeniu ograniczenie zastosowania art. 26 tego
Rozporządzenia zawiera art. 16 ust. 1 i art. 17. Pierwszy z tych przepisów przez to,
że wszczęte postępowanie upadłościowe przez sąd państwa członkowskiego UE
podlega - z chwilą gdy stanie się skuteczne - uznaniu we wszystkich innych
państwach Unii (z wyjątkiem Danii). Drugi z nich stanowi o wywoływaniu skutków
postępowania upadłościowego wszczętego w państwie członkowskim UE, bez
potrzeby dopełniania jakichkolwiek formalności, w każdym innym państwie
członkowskim Unii. Z art. 16 ust. 1 zdanie drugie Rozporządzenia wynika też,
że zasadę uznania postępowania upadłościowego wszczętego przed sądem kraju
członkowskiego Unii Europejskiej stosuje się również w przypadku, gdy w stosunku
do dłużnika, ze względu na jego właściwości w innych państwach Unii nie może
zostać wszczęte postępowanie upadłościowe. Prawo polskie przewiduje
postępowanie naprawcze, ale jak zostało to już stwierdzone nie jest to
postępowanie ochronne tożsame z francuskim sauvegarde, niemniej realizuje
podstawowy cel i tego postępowania: niedoprowadzenie do definitywnego
zakończenia działalności dłużnika i zbycia jego majątku, stającego się w razie
ogłoszenia upadłości - masą upadłościową.
W piśmiennictwie zagranicznym zwraca się uwagę, że art. 26
Rozporządzenia nie upoważnia do badania merytorycznego orzeczenia
wszczynającego zagraniczne postępowanie upadłościowe, także dlatego,
że przepis ten zawęża zakres stosowania klauzuli porządku publicznego, jako
podstawy odmowy uznania zagranicznego postępowania upadłościowego
w porównaniu z rozwiązaniami przyjętymi w innych aktach prawa wspólnotowego.
Z unormowania wynika, że może mieć ono zastosowanie tylko wtedy, gdyby
16
uznanie prowadziło do rezultatu, który pozostaje w oczywistej sprzeczności
z porządkiem publicznym. Nie chodzi więc o sprzeczność orzeczenia
wszczynającego postępowanie upadłościowe przed sądem zagranicznym
z prawem polskim, lecz o skutki jakie wywoła w Polsce. Do odmowy uznania nie
wystarczy też sama sprzeczność z porządkiem prawnym, ale jej taki poziom,
że może być uznana za oczywistą. Ze względu więc na istotę klauzuli porządku
publicznego można odmówić uznania zagranicznego orzeczenia wydanego na
podstawie Rozporządzenia, ale jest to wyjątkowe. Jeśli zatem takiej wyjątkowości
się nie stwierdzi, to nie można badać trafności zastosowania art. 3 ust. 1
Rozporządzenia przez Sąd Handlowy w M., a nawet zasadności
materialnoprawnych przesłanek wszczęcia postępowania upadłościowego
ochronnego sauvegarde. Ma ono pewne cechy zbieżne z polskim postępowaniem
naprawczym (art. 492 ust. 1 p.u.n.), zwłaszcza odnośnie do celu, którym jest
zachowanie działalności dłużnika i taka pomoc w realizowaniu przez niego
zobowiązań, aby nie doprowadzić do upadłości likwidującej przedsiębiorcę. Jest to
kolejny argument do stwierdzenia braku naruszenia podstawowych zasad polskiego
porządku publicznego, nawet jeśli się uzna, że w prawie polskim nie przewiduje się
jakichś instytucji znanych systemom prawnym w innych krajach Unii Europejskiej,
a zatem są różnice co do poszczególnych przepisów, ale nie co do istoty rozwiązań
prawnych (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 stycznia 2002 r., I CKN 722/99,
Prok. i Pr. 2002, nr 5, s. 39).
Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego i stanowiskiem doktryny,
w pojęciu zasad porządku publicznego chodzi o podstawowe zasady porządku
prawnego, których wyrazem są przede wszystkim postanowienia Konstytucji
Rzeczpospolitej Polskiej. W okolicznościach niniejszej sprawy należy uwzględnić
to, że zarówno dłużnik, jak zwłaszcza wierzyciele, to przedsiębiorcy polscy, dla
których podstawy normatywne funkcjonowania w obrocie gospodarczym stanowi
Konstytucja RP i polskie ustawodawstwo. Przewiduje ono postępowanie
naprawcze, choć innego rodzaju, niż francuskie postępowanie upadłościowe
ochronne (sauvegarde), które na bardzo wczesnym etapie trudności finansowych
dłużnika bierze pod uwagę zarówno interesy wierzycieli, jak i dłużników, mających
dzięki wykonaniu planu ochronnego i dalszej działalności gospodarczej spełnić
17
świadczenia należne wierzycielom. Ma to wprawdzie nastąpić ratami w ciągu wielu
lat (w przypadku powodów jest to 10 lat), ale nawet jeśli odsetki będą bardzo
ograniczone, to nie należy tego postrzegać jako utraty wierzytelności.
Powodowie uzyskają zatem ochronę przysługującego im prawa własności i nie
zostaną naruszone zasady konstytucyjne ochrony tego prawa (art. 64 ust. 1 i 3
Konstytucji RP), stanowiące według skargi kasacyjnej podstawę do zastosowania
art. 26 Rozporządzenia.
Ogłoszenie upadłości, często jest utożsamiane z klęską finansową
wierzycieli, którzy jeśli nie podlegają zaspokojeniu w pierwszej kolejności
z istniejącego majątku dłużnika, gotowi są wliczać już swoje wierzytelności od
upadłego w straty. Pomimo zatem, że w pierwszym momencie mogło się wydawać,
że występuje taka sytuacja w niniejszej sprawie, a ochrona interesów powodów
wymaga zastosowania polskich przepisów prawa upadłościowego, a nie prawa Unii
Europejskiej, który to punkt widzenia zaprezentował w orzeczeniu Sąd pierwszej
instancji, to bliższa analiza systemu prawnego Unii w odniesieniu do przesłanek
upadłości i postępowań jej zapobiegających (ochronnych) doprowadziła do
wniosku, że wystarczającą ochronę powodowie dostaną dzięki zastosowaniu
Rozporządzenia, zwłaszcza poprzez zastosowanie art. 3 i 16. Wiąże się z tym
uznanie za skuteczne prawnie wszczęcie postępowania upadłościowego i wydanie
wyroków przez Sąd Handlowy w M., w szczególności zatwierdzenie planu
ochronnego wyrokiem tego Sądu z dnia 1 lipca 2009 roku, uwzględniającego
w spłatach pozwanego wierzytelności powodów.
Sąd Apelacyjny trafnie stwierdza, że odmowa uznania orzeczeń Sądu w M.
mogłaby naruszać podstawowe zasady polskiego porządku publicznego, w tym
zasadę pewności prawa i rozstrzygnięć sądów oraz zasadę równości wobec prawa
(art. 2, art. 9 i art. 32 ust. 1 Konstytucji RP). Odmowa uznania mocy wiążącej
postępowania upadłościowego mogłaby spowodować niezaspokojenie w ogóle
wierzycieli lojalnych wobec orzeczeń zapadłych w tym postępowaniu, jeśli
w pierwszej kolejności zaspokoiliby się z majątku dłużnika ci wierzyciele, którzy mimo
zawarcia układu w ramach planu ochronnego, zdecydowali się wystąpić w własnymi
powództwami.
18
Dlatego należy uznać, że Sąd Apelacyjny nie naruszył zaskarżonym wyrokiem
art. 26 Rozporządzenia.
Mając to na uwadze Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił
skargę kasacyjną oraz ze względu na szczególne okoliczności sprawy, na podstawie
art. 102 w związku z art. 39821
k.p.c. nie obciążył strony powodowej kosztami
postępowania kasacyjnego.