Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 167/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 30 marca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Iwona Koper
SSN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa G. POLSKA DEVELOPMENT
sp. z o.o. w K.
przeciwko V. sp. z o.o. w W.
o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 30 marca 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w K.
z dnia 17 grudnia 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu w K. do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy – Sąd Gospodarczy w K. wyrokiem z dnia 30 kwietnia 2009 r.
pozbawił wykonalności tytuł wykonawczy w postaci aktu notarialnego z dnia 5
września 2007 r., rep. Nr […], dokumentującego zawarcie przez strony umowy
przedwstępnej, w zakresie obowiązku zwrotu określonej w umowie zaliczki, który
został zaopatrzony w klauzulę wykonalności postanowieniem Sądu Okręgowego w
K. z dnia 5 września 2008 r., w sprawie II Cz 1…/08 oraz zasądził od strony
pozwanej na rzecz strony powodowej kwotę 123.400 zł tytułem zwrotu kosztów
procesu. Sąd Okręgowy ustalił, że strony zawarły umowę przedwstępną, w oparciu
o którą strona powodowa zobowiązała się sprzedać stronie pozwanej prawo
użytkowania wieczystego gruntów oraz prawo własności budynku i budowli
stanowiących odrębny przedmiot własności za cenę 135 mln zł netto. Zgodnie z
umową pozwany zapłacił powodowi 20% umówionej ceny, tj. kwotę 27 mln zł, która
stosownie do uzgodnień stron – w razie niezawarcia umowy przyrzeczonej
podlegała zwrotowi, chyba że powód uzyskałby prawo odstąpienia od umowy. W
zakresie obowiązku zwrotu tej kwoty wraz z odsetkami powód poddał się
egzekucji; celem zabezpieczenia roszczenia ustanowił hipoteki kaucyjne na kwotę
29 mln 500 tys. zł.
Powodowi przysługiwało prawo odstąpienia od umowy przedwstępnej
w razie niezawarcia umowy przyrzeczonej – w terminie najpóźniej do dnia
14 kwietnia 2008 r. z przyczyn zawinionych przez pozwanego. Pozwany był
zobowiązany do zakupu nieruchomości po spełnieniu przez powoda warunków,
które zostały określone w § 3 umowy. Strony ustaliły w umowie procedurę
sporządzania raportu o stanie zanieczyszczeń nieruchomości. W razie stwierdzenia
w nim konieczności rekultywacji terenu pozwany był uprawiony do odstąpienia od
umowy. W razie nieskorzystania z tego prawa powód miał w terminie 7 dni wnieść
o przeniesienie na pozwanego decyzji z dnia 5 czerwca 2007 r. o ustaleniu
warunków zabudowy (dalej DWZ); niewykonanie tego obowiązku uprawniało
pozwanego do odstąpienia od umowy w terminie do 21 grudnia 2007 r.
Aneksem z dnia 22 października 2007 r. strony zmieniły § 5.VI umowy
określając termin do wyrażenia zgody przez powoda na przeniesienie DWZ do dnia
3
7 grudnia 2007 r. oraz § 6.III ustalając, iż pozwany ma prawo odstąpienia od
umowy w przypadku nieprzeniesienia DWZ do dnia 1 lutego 2008 r. W dniu
7 grudnia 2007 r. powód wyraził zgodę na przeniesienie DWZ, w formie pisemnej
z podpisem urzędowo poświadczonym. Następnie w aneksie z dnia 19 grudnia
2007 r. pozwany uznał, iż powód wywiązał się z obowiązku przeniesienia na niego
DWZ i zrzekł się roszczeń związanych z tym obowiązkiem, w tym prawa
odstąpienia od umowy. Strony zmieniły również termin do zawarcia umowy
przyrzeczonej na dzień 15 lutego 2008 r.
Pismem z dnia 1 lutego 2008 r. pozwany złożył oświadczenie o odstąpieniu
od umowy, powołując się na treść § 6.III (nieprzeniesienie WZ). W piśmie z dnia
11 lutego 2008 r. powód odmówił uznania skuteczności tej czynności. W piśmie
z dnia 14 lutego 2008 r. pozwany wskazał na przyczyny, które powstrzymują go
przed zawarciem umowy przyrzeczonej. W umówionym terminie, tj. 15 lutego
2008 r. strony stawiły się przed notariuszem, lecz pozwany odmówił zawarcia
umowy powołując się na przyczyny wskazane w odrębnym protokole. Jedną z tych
przyczyn było wniesienie przez powoda w dniu 23 stycznia 2008 r. prawa
użytkowania wieczystego – będącego przedmiotem umowy przedwstępnej –
tytułem aportu do założonej przez niego spółki komandytowej. W świetle § 7.III
umowy – dodanego aneksem z dnia 22 października 2007 r. – nie stanowiło to
naruszenia umowy. Aktem notarialnym z dnia 25 lutego 2008 r. powód wycofał
aport. W piśmie z dnia 3 marca 2008 r. pozwany wezwał powoda do zwrotu
zapłaconej części ceny, to jest kwoty 27 mln zł, albowiem nie doszło do zawarcia
umowy przyrzeczonej. Pismem z dnia 4 marca 2008 r. pozwany przyznał spełnienie
warunków do zawarcia umowy w dniu 7 stycznia 2008 r., lecz odmówił jej zawarcia
z uwagi na upływ 14-dniowego terminu od tej daty. W wyznaczonym przez powoda
na dzień 10 marca 2008 r. terminie, strony stawiły się przed notariuszem, lecz
pozwany odmówił zawarcia umowy przyrzeczonej powołując się na niepewność,
co do jej stanu prawnego.
Pismem z dnia 11 marca 2008 r. powód wyznaczył pozwanemu kolejny
termin na zawarcie umowy – na dzień 25 marca 2008 r., zastrzegając prawo
odstąpienia od umowy. W wyznaczonym dniu przed notariuszem stawił się jedynie
powód, który następnie w piśmie z dnia 28 marca 2008 r. złożył oświadczenie
4
o odstąpieniu od umowy z uwagi na odmowę zawarcia umowy przyrzeczonej przez
pozwanego.
Sąd Okręgowy w K. postanowieniem z dnia 5 września 2008 r., w sprawie II
Cz …/08 nadał aktowi notarialnemu klauzulę wykonalności, co do obowiązku
zwrotu zaliczki w kwocie 27 mln zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 29
kwietnia 2008 r. do dnia zapłaty.
Sąd I instancji uznał, iż umowa zawarta przez strony jest ważna, a w świetle
dokonanych ustaleń strona powodowa miała prawo odstąpienia od umowy
z przyczyn leżących po stronie pozwanej, co uprawniało powoda do zatrzymania
zaliczki, a tym samym Sąd uznał, że roszczenie powoda jest usprawiedliwione
w świetle art. 840 k.p.c.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 17 grudnia 2009 r. oddalił apelację strony
pozwanej, podzielając ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji.
Od tego wyroku skargę kasacyjną wniosła strona pozwana, zaskarżając
wyrok w całości i wnosząc o jego uchylenie oraz przekazanie sprawy co
ponownego rozpoznania, ewentualnie o uchylenie wyroku i orzeczenie co do istoty
sprawy i oddalenie powództwa. Skarga kasacyjna strony pozwanej została oparta
o obie podstawy określone w art. 3983
§ 1 k.p.c. W ramach podstawy naruszenia
przepisów postępowania strona pozwana zarzuciła obrazę art. 378 § 1 k.p.c. w zw.
z art. 368 § 1 pkt 2 i 3 k.p.c. i art. 382 k.p.c.; art. 368 § 1 pkt 2 i 3 k.p.c. w zw. z art.
378 § 1 k.p.c.; art. 369 § 1 k.p.c. w zw. z art. 368 § 1 pkt 2 i 3 k.p.c. i art. 378 § 1
k.p.c.; art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i w zw. z art. 378 § 1 k.p.c. i art.
382 k.p.c. a także art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 386 § 1
k.p.c. w zw. z § 2.IV i 2.VI i § 6.I umowy przedwstępnej. Strona pozwana zarzuciła
również naruszenie art. 45 ust. 1 i art. 176 ust. 1 i 2 w zw. z art. 367 § 1 k.p.c. w zw.
z art. 78 i art. 8 ust. 2 Konstytucji; art. 56 k.c. i art. 65 § 1 i 2 w zw. z zapisami § 6.I
oraz § 3.I umowy przedwstępnej; art. 65 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 110 i 111 § 1 k.c.
w zw. z § 3.I umowy przedwstępnej; art. 65 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 116 § 2 k.c.
i art. 89 k.c. w zw. z § 3.I umowy przedwstępnej; art. 65 § 1 i 2 k.c. w zw. z § 3 ust.
1 pkt 2) -c), § 2.IV i § 6.I umowy przedwstępnej w zw. z art. 390 § 1 k.c. i art. 3531
k.c. w zw. z art. 483 § 1 k.c. w zw. z art. 27 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r.
5
o gospodarce nieruchomościami w zw. z art. 3, art. 5, art. 6 ust. 1 i 2 ustawy z dnia
6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece; art. 395 § 1 k.c. w zw. z art. 58
§ 1 i 3 k.c.; art. 27 ustawy o gospodarce nieruchomościami oraz art. 29 ustawy
o księgach wieczystych i hipotece; art. 355 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 354 § 1 k.c.
w zw. z § 6.I umowy przedwstępnej; art. 390 § 1 i 2 k.c. w zw. z § 6.I umowy
przedwstępnej; art. 65 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. § 2.li II.1. i § 6.I umowy
przedwstępnej; art. 405 w zw. z art. 410 § 2 k.c.; art. 58 § 1 k.c. w zw. z art. 484
§ 2 k.c. oraz art. 484 § 2 k.c. w zw. z art. w zw. z § 6.I umowy przedwstępnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuję:
Skarga kasacyjna zasługiwała na uwzględnienie. W pierwszej kolejności
należy wskazać, iż zasadnym okazał się zarzut naruszenia art. 378 § 1 k.p.c.
Stosownie do treści tego przepisu sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę
w granicach apelacji; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę
nieważność postępowania. Skarżący podniósł, że Sąd drugiej instancji nie
rozpoznał wszystkich zarzutów apelacji, gdyż rozpoznał apelację jedynie w zakresie
zarzutów skonkretyzowanych w pisemnej apelacji a pominął zarzuty powołane
dodatkowo w toku postępowania apelacyjnego. W judykaturze jednoznacznie
wyjaśniono, że Sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w granicach zaskarżenia,
które nie są wyznaczone wnioskami apelacji i zarzutami naruszenia prawa
materialnego. Wynika to z modelu postępowania apelacyjnego, które pomimo
iż jest postępowaniem odwoławczym i kontrolnym, zachowuje jednocześnie
charakter postępowania rozpoznawczego. Rozpoznanie sprawy przez Sąd drugiej
instancji powinno naprawić błędy popełnione przez sąd pierwszej instancji,
a przedmiotem badania objęty jest całokształt sprawy. Sąd drugiej instancji został
bowiem powołany do rozstrzygania o faktach i do stosowania norm prawnych na
równi z sądem pierwszej instancji (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 1999 r., III CZP 59/98 – OSNC 1999,
nr 7-8, poz. 124). Oznacza to, że sąd drugiej instancji, co także zostało
jednoznacznie w judykaturze wskazane, ma swobodę jurysdykcyjną ograniczoną
jedynie granicami zaskarżenia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dna 13 kwietnia
2000 r., III CKN 812/98, OSNC 2000 nr 10, poz. 193); wiążą go jednak zarzuty
naruszenia prawa procesowego (por. uchwała SN z dnia 31 stycznia 2008 r.,
6
III CZP 49/07, OSNC 2008 nr 6, poz. 55). Nie oznacza to jednak, że także tego
rodzaju zarzuty nie mogą być zgłoszone w toku postępowania przed sądem drugiej
instancji. Sąd Apelacyjny powinien tym samym wziąć pod uwagę wszystkie zarzuty
apelacyjne i je rozpoznać, podczas gdy ograniczył się jedynie do rozpoznania
zarzutów zawartych w apelacji pisemnej, pozostałe pomijając.
W konsekwencji uchybienia polegającego na nierozpoznaniu części
zarzutów apelacji uzasadniony był również zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c.,
albowiem zaskarżone orzeczenie nie zawiera należytego ustosunkowania się do
podstaw zaskarżenia wyroku i tym samym podstawy rozstrzygnięcia. Tego rodzaju
naruszenie przepisów postępowania stanowi uzasadnioną podstawę uwzględnienia
skargi kasacyjnej i prowadzi do uchylenia orzeczenia z przekazaniem sprawy do
ponownego rozpoznania. W judykaturze przyjęto, że badanie zarzutów naruszenia
prawa materialnego jest możliwe tylko wówczas, gdy stan faktyczny będący
podstawą zaskarżonego wyroku jest niepodważalny (por. m. in. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 7 marca 1997 r., II CKN 18/97 – OSNC 1997, nr 8, poz. 112;
wyrok SN z dnia 20 października 2004 r., IV CK 99/04, niepubl.; wyrok SN z dnia
24 kwietnia 2008 r., IV CSK 48/08, niepubl.). Z uwagi na zasadność zarzutu
naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. bezprzedmiotowe stało się rozpoznawanie zarzutów
kasacyjnych w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego, albowiem brak
rozpoznania przez Sąd Apelacyjny części zarzutów podniesionych przez
skarżącego w apelacji, uniemożliwia ocenę poprawności wydanego rozstrzygnięcia
w odniesieniu do właściwego zastosowania przepisów prawa materialnego oraz ich
wykładni.
Celowe jest jednak zwrócenie uwagi na niektóre kwestie związane
z podniesionymi przez stronę pozwaną zarzutami naruszenia prawa materialnego.
Po pierwsze, w związku zarzutem naruszenia przez Sąd drugiej instancji art. 56 k.c.
i art. 65 § 1 i 2 k.c. w związku z brzmieniem z § 6.I przedwstępnej umowy
sprzedaży z dnia 5 września 2007 r. należy zauważyć, iż strony nie określiły
w umowie w sposób jednoznaczny terminu zawarcia umowy przyrzeczonej.
Dokonanie prawidłowej wykładni zapisów umowy w tym zakresie wymagało zatem
uwzględnienia pełnej treści umowy stron, a także zastosowania wszystkich reguł
wykładni wynikających z art. 65 k.c. Po drugie należy zwrócić uwagę,
7
że twierdzenie Sądu Apelacyjnego jakoby bez znaczenia dla rozstrzygnięcia
sprawy było czy wpłacona przez pozwanego kwota 27 mln stanowiła zaliczkę, czy
karę umowną, jest chybione. Skarżący słusznie podniósł w skardze kasacyjnej,
że ustalenie charakteru uiszczonej przez stronę pozwaną kwoty ma znaczenie dla
rozstrzygnięcia niniejszej sprawy, albowiem w razie uznania, iż stanowi ona karę
umowną może wchodzić w grę jej miarkowanie. Należy również mieć na uwadze,
że strony w wyniku aneksu do umowy, zawartego 19 grudnia 2007 r., dokonały
zmiany ceny przedmiotu sprzedaży obniżając cenę o 3 mln 300 tys. zł. Należało
zatem rozważyć, czy w świetle postanowienia umowy przewidującego, że zaliczka
miała stanowić 20% uzgodnionej ceny, nie miało to wpływu na wysokość kwoty,
którą ewentualnie mogła zatrzymać strona powodowa.
Z uwagi na powyższe, skarga kasacyjna była uzasadniona i zaskarżony
wyrok podlegał uchyleniu w oparciu o art. 39815
§ 1 k.p.c.
md