Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 684/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 kwietnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa Arkadiusza Ś., Stefanii L.
i Wiesława L.
przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi Gospodarki
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 6 kwietnia 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 30
czerwca 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 17 września 2008 r. zasądził od pozwanego
Skarbu Państwa reprezentowanego przez Ministra Gospodarki na rzecz powodów:
Stefanii L. - kwotę 247.500 zł, Wiesława L. – kwotę 282.857 zł i Arkadiusza Ś. –
kwotę 459.643 zł, każdą z tych sum z ustawowymi odsetkami od dnia 17 września
2008 r. Sąd Apelacyjny wyrokiem zaskarżonym skarga kasacyjną oddalił apelacje
pozwanego od powyższego orzeczenia, przyjmując za podstawę rozstrzygnięcia
następujące ustalenia faktyczne i ich ocenę prawną.
W dniu 14 grudnia 1949 r. Minister Handlu Wewnętrznego wydał orzeczenie
nr 8, na podstawie którego przejęte zostało na własność Państwa przedsiębiorstwo
Młyn Parowy - J. L. – B. pow. C., zorganizowane na nieruchomości o powierzchni
11.121 m2
, stanowiące własność Jana L. Orzeczeniem Ministra Skupu z dnia 9
maja 1955 r. zatwierdzono protokół zdawczo-odbiorczy tego przedsiębiorstwa.
Decyzją z dnia 13 lutego 1992 r., zmienioną dwukrotnie, Wojewoda P.
stwierdził nabycie prawa użytkowania wieczystego gruntu położonego w B. przy
ulicy D., oznaczonego w ewidencji gruntów jako działka nr 355 o powierzchni
11.100 m2
oraz własności budynków i innych urządzeń posadowionych na tym
gruncie przez Rejonowe Przedsiębiorstwo Przetwórcze Przemysłu Paszowego „B.”
w S.
Minister Gospodarki i Pracy decyzją z dniu 23 listopada 2004 r. stwierdził
nieważność orzeczenia nr 8 Ministra Handlu Wewnętrznego, a decyzją z dnia
23 marca 2005 r. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi stwierdził nieważność
orzeczenia Ministra Skupu z dnia 9 maja 1955 r. Wojewoda W. decyzją z dnia 18
grudnia 2006 r. stwierdził, ze decyzja Wojewody P. z dnia 13 lutego 1992 r. została
wydana z naruszeniem prawa.
Jan L. zmarł 29 lipca 1956 r. Stefania L. i Wiesław L. wywodzą swoje
uprawnienie do żądania odszkodowania ze spadkobrania, a Arkadiusz Ś. - z
nabycia od innego spadkobiercy udziału w wierzytelności z tytułu naprawienia
szkody.
3
Wartość znacjonalizowanego przedsiębiorstwa (mienia ruchomego,
budynków, budowli, maszyn oraz gruntu) – według szacunku biegłego - wynosi
1.385.000 zł.
Sąd Apelacyjny, mając na uwadze, że decyzje nadzorcze stwierdzające
nieważność orzeczeń administracyjnych z 1949 i 1955 r. zapadły po wejściu
w życie art. 4171
k.c. i odwołując do poglądu Sądu Najwyższego wyrażonego
w uchwale z 6 listopada 2008 r., III CZP 101/08 (OSNC 2009, nr 4, poz. 57),
przyjął, że zasadność roszczeń powodów podlega ocenie przez pryzmat § 2 tego
artykułu, a nie art. 160 k.p.a. Stwierdził, że powodowie wykazali wszystkie
przesłanki odpowiedzialności Skarbu Państwa za poniesioną przez nich szkodę.
Utrata własności przedsiębiorstwa, w tym wchodzącej w jego skład nieruchomości
gruntowej, pozostaje w normalnym związku przyczynowym z wydaniem orzeczenia
nacjonalizacyjnego w 1949 r. Gdyby bowiem orzeczenie to nie zostało wydane,
nie zostałaby wydana decyzja o oddaniu gruntu w wieczyste użytkowanie.
Powodowie domagali się naprawienia szkody spowodowanej wydaniem
orzeczeń administracyjnych. Choć pierwotnie w pozwie żądali zasądzenia z tego
tytułu kwot niższych, to doprecyzowanie tych żądań po oszacowaniu przez biegłego
wartości utraconego mienia, stosownie do cen obowiązujących w dacie
orzekania (art. 363 § 2 k.c.), nie może być poczytywane za zgłoszenie nowych
roszczeń. Nie ma więc podstaw do uznania, że sprecyzowane ostatecznie
w pismach procesowych z dnia 14 kwietnia 2008 r. oraz z dnia 13 czerwca 2008 r.
żądania – w części przekraczającej zgłoszone w pozwie - uległy przedawnieniu
(art. 4421
§ 1 k.c.).
W skardze kasacyjnej opartej na podstawie określonej w art. 3983
§ 1 k.p.c.
pozwany podniósł zarzuty błędnej wykładni:
- art. 361 § 2 k.c. w związku z art. 4171
§ 2 k.c., art. 236 § 1 k.c. i art. 33 ust. 1
i 2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst
jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 ze zm.) przez przyjęcie,
że powodowie ponieśli szkodę m.in. w postaci utraty prawa własności
nieruchomości wskutek wadliwych orzeczeń administracyjnych, chociaż
stwierdzona została ich nieważność;
4
- art. 361 § 1 k.c. w związku z art. 4171
§ 2 k.c. przez przyjęcie, że pomiędzy
wskazywaną przez powodów szkodą a zdarzeniem w postaci wydania
orzeczeń z dnia 14 grudnia 1949 r. i z dnia 9 maja 1955 r. zachodzi
adekwatny związek przyczynowy;
- art. 123 § 1 pkt 1 k.c., art. 442 § 1 k.c. i art. 4421
§ 1 k.c. w związku z art. 2
ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U.
Nr 80, poz. 538) przez przyjęcie, że część żądania powodów wynikająca
z rozszerzonego powództwa nie uległa przedawnieniu.
Skarżący zarzucił też naruszenia art. 363 § 2 k.c. przez jego niewłaściwe
zastosowanie i przyjęcie, że nakaz orzekania według stanu rzeczy istniejącego
w chwili zamknięcia rozprawy, z uwzględnieniem wysokości odszkodowania według
cen z daty ustalenia odszkodowania, usprawiedliwia przerwanie biegu
przedawnienia do wysokości zasądzonego odszkodowania, niezależnie od granic
pierwotnego żądania określonego w pozwie.
Powołując się na te zarzuty pozwany wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku i zmianę wyroku Sądu pierwszej instancji przez oddalenie powództwa, bądź
też przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
U podstaw zaskarżonego wyroku legł pogląd, mający swoje zakorzenienie
w licznych wypowiedziach doktryny i judykatury, że podstawę oceny roszczeń
odszkodowawczych z tytułu wadliwej decyzji administracyjnej wydanej przed dniem
1 września 2004 r., której nieważność stwierdzono po tej dacie, stanowi art. 4171
§ 2 k.c. Jakkolwiek skarżący zapatrywania tego nie kwestionował, zauważyć
należy, że w związku z rozbieżnościami zarysowanymi w orzecznictwie na tle
rozgraniczenie zastosowania uchylonego z dniem 1 września 2004 r. art. 160 k.p.a.
i ustanowionego z mocą od tego dnia art. 4171
§ 2 k.c., Sąd Najwyższy w uchwale
pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 31 marca 2011 r., III CZP 112/10 (niepubl.)
uznał, że do roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej ostateczną decyzja
administracyjną wydaną przed dniem 1 września 2004 r., której nieważność lub
wydanie z naruszeniem art. 156 § 1 k.p.a. stwierdzono po tym dniu, ma
zastosowanie art. 160 § 1, 2, 3 i 6 k.p.a. Z przyjętych za podstawę zaskarżonego
5
orzeczenia wiążących ustaleń faktycznych wynika, że sytuacja taka wystąpiła
w rozpoznawanej sprawie. Pogląd wyrażony w powyższej uchwale ma zatem dla
oceny zasadności skargi kasacyjnej istotne znaczenie, gdyż część podniesionych
w niej zarzutów została powiązana z naruszeniem przepisów, które nie mają
w sprawie zastosowania (art. 4171
§ 2, art. 442 § 1, art. 4421
§ 1 k.c. w związku
z art. 2 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny).
Próba podważenia zaskarżonego wyroku w drodze zarzutu ich błędnej wykładni nie
mogła wywrzeć zamierzonego skutku.
Wbrew odmiennemu zapatrywaniu skarżącego, Sąd Apelacyjny prawidłowo
uznał, że mimo wydania w dniach 23 listopada 2004 r. i 25 marca 2005 r. decyzji
stwierdzających nieważność orzeczeń nacjonalizacyjnych wydanych w 1949
i 1955 r. ze skutkiem ex tunc powodowie ponieśli szkodę w postaci utraty prawa
własności wszystkich składników majątkowych wchodzących w skład
znacjonalizowanego przedsiębiorstwa, w tym prawa własności nieruchomości,
i że szkoda ta pozostaje w adekwatnym związku przyczynowym z tymi
orzeczeniami.
Występujący w ostatnich latach problem skutków prawnych podważenia
decyzji administracyjnych stwierdzających przejęcie lub stanowiących podstawę
nabycia własności określonych nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa,
a w konsekwencji także na rzecz jednostek samorządu terytorialnego w wyniku ich
komunalizacji, był przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego przy podejmowaniu
uchwały w składzie siedmiu sędziów z dnia 15 lutego 2011 r., III CZP 90/10
(niepubl.). W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy rozważając kwestię
odpowiedniego zharmonizowania reguły wyrażonej w art. 232 k.c. ze skutkami
prawnymi nabycia użytkowania wieczystego w wyniku działania rękojmi określonej
w art. 5 u.k.w.h. uznał, że ochrona udzielona osobie trzeciej powinna prowadzić nie
tylko do prostego nabycia prawa użytkowania wieczystego od osoby
nieuprawnionej (podstawowy skutek konstytutywnego działania rękojmi),
ale nabycia w takim kształcie jurydycznym i konfiguracji podmiotowej (użytkownik –
Skarb Państwa), w jakim prawo użytkowania wieczystego występuje w obrocie
prawnym de lege lata (dalszy skutek konstytutywnego działania rękojmi).
Uzyskanie własności przez Skarb Państwa stanowi zatem wtórny i niesamodzielny
6
(bo pochodny) skutek służący zapewnieniu jak najpełniejszej ochrony prawnej
osobie trzeciej (nabywcy użytkowania wieczystego), działającego w zaufaniu do
treści wpisu do księgi wieczystej. Prawny sens takiej ochrony wyraża się też
w odpowiednim ukształtowaniu stosunku prawnorzeczowego: użytkownik wieczysty
– Skarb Państwa, zgodnie z treścią aktualnego wpisu do księgi wieczystej przy
uwzględnieniu ogólnego i szczegółowego reżimu prawnego tego stosunku. Zgodnie
z taką interpretacją art. 5 u.k.w.i.h., nabycie własności gruntu przez Skarb Państwa
stanowi wtórny skutek prawny działania zasady rękojmi, przy założeniu potrzeby
stworzenia właściwej ochrony prawnej dla użytkownika wieczystego.
W konsekwencji wykładnia taka, przewidująca dwa skutki prawne, determinuje
także sposób ochrony byłego właściciela gruntu, pozostaje mu bowiem roszczenie
odszkodowawcze przeciwko Skarbowi Państwa (jednostce samorządu
terytorialnego) z racji definitywnej utraty prawa własności gruntu w odpowiednim
czasie, tj. w chwili uzyskania przez te podmioty statusu właścicieli gruntu.
Skutek wtórny działania zasady rękojmi nie eliminuje stanu bezprawności działania
Skarbu Państwa w związku z przejęciem gruntu byłego właściciela, ale sanuje
pierwotną – wadliwą - decyzję administracyjną w tym sensie, że pozwala uznać
stan prawnorzeczowy (zmianę właściciela gruntu) wytworzony przez tę decyzję
za definitywny w sferze obrotu cywilnoprawnego.
Skład orzekający w niniejszej sprawie w pełni podziela przytoczone
zapatrywanie, co nie pozwala uznać za usprawiedliwione - opartych na odmiennym
założeniu - podniesionych w skardze kasacyjnej zarzutów naruszenia art. 361 § 1
k.c., jak również tego przepisu w związku z art. 236 § 1 k.c. i art. 33 ust. 1 i 2
ustawy z dnia 21 grudnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami.
Niewątpliwie ma racje skarżący twierdząc, że przerwanie biegu
przedawnienia na podstawie art. 123 § 1 pkt 1 k.c. następuje, co do zasady,
w granicach żądania pozwu. Jeżeli powód dochodzi pozwem części roszczenia,
to wniesienie pozwu nie przerywa biegu przedawnienia co do tej części roszczenia,
która nie została nim nie objęta. Przerwanie przedawnienia rozszerzonego
roszczenia może nastąpić dopiero z chwilą rozszerzenia powództwa.
7
W sprawie niniejszej powodowie dochodzili roszczeń odszkodowawczych
określonych w pozwie kwotowo z zastrzeżeniem - z uwagi na specyficzne cechy
przedmiotu utraconej własności, niewystępującego już w obrocie cywilnoprawnym
(przedsiębiorstwa stanowiącego młyn parowy) - ich doprecyzowania po
sporządzeniu stosownej wyceny przez biegłego. Powodowie zgłosili w ten sposób
żądania odzwierciedlające ich wolę uzyskania odszkodowania w wysokości
odpowiadającej poniesionej szkodzie, niemożliwej do określenia w chwili wnoszenia
powództwa. Prawidłowo zatem Sąd Apelacyjny uznał, że ich zamiarem nie było
ograniczenie roszczeń odszkodowawczych do kwot oznaczonych w pozwie, a więc
dochodzenia ich jedynie w części (zob. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego
z dnia 17 kwietnia 2009 r., III CSK 298/08, niepubl.). Modyfikacja żądań pozwu
dokonana pismami procesowymi z dnia 8 kwietnia 2008 r. i z dnia 9 czerwca
2008 r. w istocie nie była zmianą powództwa wywierającą wskazane przez
skarżącego skutki w zakresie przedawnienia. Zarzut naruszenia art. 123 § 1 pkt 1
k.c. okazał się więc chybiony niezależnie od tego, że został wadliwie powiązany
z art. 442 § 1, art. 4421
§ 1 k.c. i art. 2 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r., zmieniającej
Kodeks cywilny.
Przewidziany w art. 363 § 2 k.c. nakaz orzekania o wysokości
odszkodowania według cen z daty ustalenia odszkodowania – co trafnie podniósł
skarżący – nie usprawiedliwia przerwania biegu przedawnienia roszczeń
niezgłoszonych w pozwie. Zarzut naruszenia tego przepisu, z uwagi na wskazane
wyżej okoliczności, nie mógł być uwzględniony.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł,
jak w sentencji.