Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 12 maja 2011 r., III CZP 15/11
Sędzia SN Marian Kocon (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SN Dariusz Dończyk
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Iwony W. przeciwko Łukaszowi Ć. i
Agnieszce Ć. o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną, po rozstrzygnięciu w
Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 12 maja 2011 r. zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Katowicach postanowieniem z
dnia 19 stycznia 2011 r.:
"Czy wierzyciel, którego dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków, może
domagać się uznania czynności prawnej – darowizny własnościowego
spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego, dokonanej przez obojga małżonków
za bezskuteczną, na podstawie art. 527 § 1 k.c., tylko w odniesieniu do
rozporządzenia tym prawem przez dłużnika, w sytuacji, gdy małżonek dłużnika nie
wyraził zgody na zaciągnięcie zobowiązania zgodnie z art. 41 § 1 k.r.o., w
brzmieniu obowiązującym od dnia 20 stycznia 2005 r.?"
podjął uchwałę:
Wierzyciel, którego dłużnikiem jest jeden z małżonków, może żądać na
podstawie art. 527 § 1 k.c. uznania za bezskuteczną czynności prawnej
dokonanej przez obu małżonków i dotyczącej ich majątku wspólnego, gdy
małżonek dłużnika nie wyraził zgody na zaciągnięcie zobowiązania w myśl art.
41 § 1 k.r.o.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w Częstochowie wyrokiem z dnia 7 kwietnia 2010 r. uznał za
bezskuteczną względem powódki Iwony W. umowę darowizny spółdzielczego
własnościowego prawa do lokalu, zawartą dnia 28 lutego 2008 r. między
pozwanymi a małżonkami Teresą i Waldemarem Ć. – w zakresie prawa
przeniesionego przez Teresę Ć. – w celu zaspokojenia wierzytelności powódki
wobec Teresy Ć. w kwocie 183 918,32 zł z odsetkami. U podłoża tego
rozstrzygnięcia legło ustalenie, że przedmiot darowizny stanowił wspólność
ustawową małżeńską darczyńców, a zobowiązanie Teresy Ć. nie powstało w
wyniku czynności prawnej dokonanej za zgodą jej męża.
Rozpoznając apelację pozwanych, Sąd Apelacyjny w Katowicach powziął
poważne wątpliwości prawne, którym dał wyraz w przedstawionym Sądowi
Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnieniu prawnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawione zagadnienie prawne powstało po wejściu w życie ustawy z
dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 162, poz. 1691 – dalej: "ustawa nowelizująca"),
którą dokonano kompleksowej nowelizacji przepisów kodeksu rodzinnego i
opiekuńczego w zakresie stosunków majątkowych małżonków, w tym reguł
dotyczących możliwości zaspokojenia się przez wierzyciela jednego z małżonków z
majątku wspólnego. W stanie prawnym poprzedzającym wejście w życie ustawy
nowelizującej zasadnicze znaczenie miał w tym względzie art. 41 k.r.o.,
ustanawiający zasadę, że zaspokojenia z majątku wspólnego może żądać także
wierzyciel, którego dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków. Odstępstwo od tej
zasady dotyczyło sytuacji, w której wierzytelność powstała przed powstaniem
wspólności ustawowej albo gdy dotyczyła ona odrębnego majątku jednego z
małżonków. Wierzyciel mógł wtedy żądać zaspokojenia tylko z odrębnego majątku
dłużnika oraz z wynagrodzenia za pracę lub za inne usługi świadczone osobiście
przez dłużnika, jak również z korzyści uzyskanych przez dłużnika z jego praw
autorskich twórcy, praw twórcy wynalazku, wzoru lub projektu racjonalizatorskiego.
Ponadto, sąd mógł każdorazowo ograniczyć lub wyłączyć możliwość zaspokojenia
się z majątku wspólnego przez wierzyciela, którego dłużnikiem był tylko jeden z
małżonków, jeżeli ze względu na charakter wierzytelności albo stopień
przyczynienia się małżonka będącego dłużnikiem do powstania majątku wspólnego,
zaspokojenie z majątku wspólnego byłoby sprzeczne z zasadami współżycia
społecznego.
Ustawa nowelizująca ograniczyła przypadki, w których wierzyciel jednego z
małżonków pozostających w ustroju wspólności ustawowej może uzyskać
zaspokojenie z majątku wspólnego. Według art. 41 k.r.o. obecnym brzmieniu jest to
dopuszczalne tylko wówczas, gdy małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą
drugiego małżonka. W braku takiej zgody albo jeżeli zobowiązanie nie wynika z
czynności prawnej, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego
dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z
innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści, o których mowa w art. 33 pkt
9 k.r.o. Jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa,
zaspokojenie wierzyciela może nastąpić także z przedmiotów majątkowych
wchodzących w skład przedsiębiorstwa. Jak wskazano w uzasadnieniu projektu
ustawy nowelizującej, możliwość zaspokojenia się z majątku wspólnego
pozostawiono w ten sposób zapobiegliwości wierzycieli, w których interesie jest
uzyskanie zgody małżonka kontrahenta na dokonanie czynności (Sejm IV kadencji,
druk nr 1566). W literaturze zauważa się, że realizację tych rozwiązań
materialnoprawnych zapewniają art. 7761
, 787 i 7871
k.p.c. (...)
W orzecznictwie Sądu Najwyższego sprzed nowelizacji art. 41 § 1 k.r.o.
przyjmowano dopuszczalność zaskarżenia przez wierzyciela skargą pauliańską
czynności prawnej (darowizny) dokonanej przez oboje małżonków na rzecz osoby
trzeciej (m.in. dziecka tych małżonków), gdy przedmiot darowizny wchodził do ich
majątku wspólnego i nastąpiły wszystkie przesłanki skargi (art. 527 k.c.). Nie było
wątpliwości, że skarga pauliańska może służyć wierzycielowi (np. wekslowemu) do
uznania za bezskuteczną umowy darowizny nieruchomości rolnej, w której
darczyńcami są oboje małżonkowie i mają status dłużników wekslowych (art. 47
ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 r. – Prawo wekslowe, Dz.U. Nr 37, poz. 282), oboje
byli zatem dłużnikami w rozumieniu art. 527 k.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego
dnia 9 maja 2001 r., II CKN 469/10, nie publ.). Dłużnikami w rozumieniu art. 527 k.c.
mogą być zawsze dłużnicy odpowiadający solidarnie za dług wobec wierzyciela; np.
wspólnik spółki jawnej jest wobec wierzyciela tej spółki dłużnikiem w rozumieniu art.
527 i 530 k.c. w związku z art. 22 § 2 k.s.h. (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29
listopada 2006 r., II CSK 250/06, OSNC 2007, nr 10, poz. 155).
Przyjmowano także dopuszczalność skargi pauliańskiej w sytuacji, w której
status prawny dłużnika miał tylko jeden z małżonków, a przedmiot zaskarżonej
skargą umowy darowizny – dokonanej przez małżonków – wchodził do ich majątku
wspólnego (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 października 2003 r., III CZP
72/03, OSP 2004, nr 9, poz. 116 i wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 2003
r., IV CKN 204/01, OSNC 2004, nr 9, poz. 138.). Niezależnie od różnic w zakresie
określenia sytuacji prawnej małżonka niebędącego dłużnikiem wobec wierzyciela
współmałżonka (...), w orzecznictwie Sądu Najwyższego traktowano małżonka
odpowiadającego na podstawie art. 41 § 1 k.r.o. jako „dłużnika” w rozumieniu art.
527 i nast. k.c.
Jeżeli ex lege przewidziano odpowiedzialność cywilną małżonka ograniczoną
do majątku wspólnego (art. 41 § 1 k.r.o.), to również wobec małżonka
odpowiadającego za dług cudzy mogą zaktualizować się przesłanki skargi
pauliańskiej, gdy w wyniku czynności prawnej obu małżonków powstał stan
uniemożliwiający zaspokojenie chronionej wierzytelności także z majątku
wspólnego (art. 527 § 2 k.c.). Przyznanie małżonkowi dłużnika statusu prawnego
dłużnika w rozumieniu art. 527 k.c. pozwala na przyjęcie bezskuteczności czynności
prawnej dokonanej przez obu małżonków w całości, a nie tylko w odniesieniu do
małżonka zadłużonego wobec wierzyciela (por. uzasadnienie uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 24 października 2003 r., III CZP 72/03).
W obecnym stanie prawnym małżonek dłużnika nieudzielający zgody na
zaciągnięcie określonego zobowiązania nie odpowiada w zasadzie za to
zobowiązanie nawet majątkiem wspólnym, poza pewnymi wyjątkami (art. 41 § 1 i 2
k.r.o.). Z rozwiązaniem takim zostało skorelowane – przewidziane w art. 52 § 1a
k.r.o. – uprawnienie przysługujące wierzycielowi, jeżeli uprawdopodobni, że
zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga
dokonania podziału majątku wspólnego małżonków. Otwiera się wówczas
możliwość uzyskania zaspokojenia należności wierzyciela z majątku osobistego
zadłużonego małżonka i w ten sposób dochodzi do zagwarantowania stosownej
ochrony prawnej także małżonkowi, który wcześniej nie wyraził zgody na
zaciągnięcie zobowiązania przez współmałżonka.
W literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. np. uzasadnienie wyroku
z dnia 6 czerwca 2003 r., IV CKN 204/01) zauważono, że przyjęte rozwiązania w
zakresie ukształtowania odpowiedzialności małżonka za długi innego małżonka, nie
mogą eliminować lub ograniczać możliwości posługiwania się skargą pauliańską
wobec rozporządzeń obejmujących składniki majątku wspólnego, dokonywanych
przez małżonków in fraudem creditoris (art. 527 i nast. k.c.). W przeciwnym razie
doszłoby do znacznego osłabienia zasadniczych funkcji ochronnych tego środka
prawnego przysługującego wierzycielom i związanego z każdą wierzytelnością (np.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2009 r., V CSK 184/09, OSNC-ZD
2010, nr C, poz. 86). Nie odpowiadałoby to z pewnością także podstawowym
założeniom reformy małżeńskiego prawa majątkowego dokonanej ustawą
nowelizującą, mającej na celu unowocześnienie reguł uczestniczenia małżonków
pozostających we wspólności ustawowej w obrocie prawnym.
Powstaje kwestia ujęcia podstawowych przesłanek skuteczności skargi
pauliańskiej w razie dokonania czynności prawnej przez obu małżonków,
obejmującej składniki ich majątku wspólnego, gdy małżonek niebędący dłużnikiem
nie odpowiada majątkiem wspólnym za dług cudzy i nie można mu – jak w
poprzednim stanie prawnym – przypisać statusu dłużnika w rozumieniu art. 527 k.c.
Ochronny cel skargi pauliańskiej przemawia za tym, aby dopuścić tę skargę
także wówczas, gdy nielojalne wobec wierzyciela rozporządzenie majątkowe
podejmowane było nie tylko przez małżonków mających status dłużników w
rozumieniu art. 527 k.c., ale przynajmniej z udziałem jednego takiego dłużnika. Sam
udział małżonka niebędącego dłużnikiem wierzyciela w czynności prawnej noszącej
cechy czynności fraudacyjnej jest wystarczającą okolicznością przemawiającą za
możliwością uznania całej czynności prawnej za bezskuteczną wobec wierzyciela
(art. 532 k.c.), a nie tylko za zakwestionowaniem jej skuteczności wobec
zadłużonego małżonka. Przepisy art. 531 § 1 i art. 532 k.c., a także wyraźnie
egzekucyjny cel skargi pauliańskiej przesądzają możliwość uznania za
bezskuteczną całej zaskarżonej czynności prawnej, a nie jej części, ujętej
podmiotowo (wobec określonego podmiotu) lub przedmiotowo (w odniesieniu do
wyodrębnionej części czynności prawnej). Jednakże przy analizie dalszych
przesłanek skargi pauliańskiej powinien być brany pod uwagę fakt status
niezadłużonego małżonka dłużnika w tym sensie, że istotne są tu okoliczności
dotyczące jedynie zadłużonego małżonka, a przede wszystkim – skutek
kwestionowanej czynności w postaci niewypłacalności dłużnika (art. 527 § 2 k.c.),
świadomość pokrzywdzenia wierzyciela przez dłużnika i świadomość tego stanu
rzeczy u pozwanej osoby trzeciej (art. 527 § 1 in fine k.c.), to bowiem zachowanie
się małżonka–dłużnika nosi cechy działania in fraudem creditoris.
Sąd Apelacyjny zasadnie stwierdził, że w wyniku darowizny dokonanej przez
obu małżonków na rzecz ich dzieci zmniejszył się majątek zadłużonego małżonka.
Odwołując się do dogmatycznej konstrukcji majątku w prawie cywilnym, należy
przyjąć, że w niektórych sytuacjach – m.in. w związku z ustrojem wspólności
majątkowej – majątek może obejmować kilka odrębnych mas majątkowych. W tej
sytuacji rozporządzenie przez obu małżonków składnikiem należącym do majątku
wspólnego niewątpliwie zmniejsza majątek każdego z małżonków, w tym także
majątek zadłużonego małżonka. Nie można jednak zgodzić się ze stanowiskiem, że
między czynnością małżonków a stanem niewypłacalności dłużnika nie ma zawsze
„bezpośredniego związku przyczynowego” w rozumieniu art. 527 § 2 k.c.
Stanowisko takie zakłada, że uszczuplenie masy majątku wspólnego w wyniku
czynności obojga małżonków zawsze pozostaje indyferentne prawnie, skoro
wierzyciel i tak nie może prowadzić egzekucji z majątku wspólnego w związku z
zadłużeniem tylko jednego z małżonków. Tymczasem skarga pauliańska służy do
ochrony wierzytelności uprawnionego przy konieczności uwzględniania stanu
całego majątku dłużnika, niezależnie od jego struktury prawnej, tj. występujących w
nim mas majątkowych. Właśnie w toku sprawy wszczętej skargą pauliańską
wierzyciel może wykazywać omawianą, obiektywną przesłankę niewypłacalności
małżonka–dłużnika, m.in. przez odpowiednie zestawienie wartości składnika
majątkowego objętego rozporządzeniem z rozmiarem chronionej wierzytelności,
określenie składu majątku wspólnego i realnej prognozy uzyskania zaspokojenia po
ustaniu wspólności majątkowej stron, np. na podstawie art. 52 ust. 1a k.r.o.
Jednocześnie wierzyciel może dowodzić, że taki stan niewypłacalności został
spowodowany zaskarżoną czynnością prawną małżonków, a nie innymi możliwymi
przyczynami.
Dopuszczalność skorzystania przez wierzyciela ze skutecznej ochrony
pauliańskiej wierzytelności rodzi jednak pytanie o możliwość prowadzenia egzekucji
na podstawie tego wyroku wobec osoby trzeciej z przedmiotów majątkowych, które
wskutek czynności prawnej uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika
albo do niego nie weszły (art. 532 k.c.).
Nie można przyjmować de lege lata, że prawomocny wyrok, zaopatrzony w
klauzulę wykonalności, może stanowić podstawę skutecznej egzekucji przeciwko
osobie trzeciej, oczywiście po uzyskaniu także tytułu wykonawczego przeciwko
małżonkowi–dłużnikowi, skoro przedmiot zaskarżonej darowizny znajduje się już w
majątku pozwanej osoby trzeciej. Wymaga rozstrzygnięcia, jaką korzyść majątkową
w rozumieniu art. 527 § 1 k.c. nabyła osoba trzecia, ponieważ egzekucja
wierzyciela może być skierowana jedynie do tej korzyści (art. 532 k.c.). Wzgląd na
ochronę małżonka niebędącego dłużnikiem pozwala przyjąć, że egzekucja taka nie
może być jednak kierowana do całego przedmiotu czynności prawnej. Odmienne
stanowisko stanowiłoby naruszenie przyjętego de lege lata rozwiązania prawnego,
zgodnie z którym małżonek niebędący dłużnikiem nie odpowiada w ogóle – nawet
majątkiem wspólnym – jeżeli wcześniej nie wyraził zgody na zaciągnięcie
zobowiązania przez drugiego małżonka wobec wierzyciela (art. 41 § 1 k.r.o.). Jeżeli
w konsekwencji uzyskania wyroku przeciwko osobie trzeciej egzekucja z majątku tej
osoby mogłaby odnosić się tylko do przedmiotów majątkowych, które wyszły z
majątku wspólnego lub do niego nie weszły (art. 532 k.c.), to wspomniane
ograniczenie ustawowe, eksponujące potrzebę ochrony małżonka niebędącego
dłużnikiem i niewyrażającego zgody na zaciągniecie zobowiązania przez
współmałżonka, powinno pojawić się właśnie w tym stadium realizacji ochrony
pauliańskiej wierzyciela. Oznacza to, że wierzyciel nie mógłby jednak prowadzić
egzekucji z przedmiotu majątkowego objętego czynnością prawną uznaną za
bezskuteczną, skoro wyłączona została odpowiedzialność małżonka niebędącego
dłużnikiem z majątku wspólnego, a trwa jeszcze taka wspólność po wygraniu przez
wierzyciela sprawy wszczętej skargą pauliańską. Chcąc uzyskać zaspokojenie
chronionej wierzytelności na podstawie wyroku pauliańskiego, wierzyciel powinien
zastosować środki prawne, które doprowadzą do ustania ustroju majątku
wspólnego między małżonkami (art. 52 § 1a k.r.o.), jeżeli takie ustanie nie nastąpiło
wcześniej z określonej przyczyny (por. np. art. 52 § 1, art. 47 i 54 k.r.o.). Powołując
się na art. 52 § 1a k.r.o., wierzyciel zatem może uprawdopodobnić, że zaspokojenie
wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału
majątku wspólnego małżonków. Jeżeli legitymuje się już tytułem wykonawczym
przeciwko osobie trzeciej i tytułem wykonawczym przeciwko małżonkowi–
dłużnikowi, to zniesienie na jego wniosek wspólności majątkowej małżeńskiej
miałoby swoje uzasadnienie właśnie w tym, że istnieje potrzeba zaspokojenia
wierzytelności w wyniku egzekucji z przedmiotu majątkowego, który wszedł do
majątku osoby trzeciej w rozumieniu art. 527 k.c., i to w takim zakresie, w jakim
można określić udział małżonków w poszczególnych składnikach ich byłego
majątku wspólnego.
W wyniku ustania wspólności majątkowej małżonków do składników tego
majątku mają zastosowanie przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych.
Udział taki określa możliwy zakres zaspokojenia wierzyciela z przedmiotu czynności
prawnej uznanej za bezskuteczną, co oznaczałoby konieczność odpowiedniego
oszacowania takiego przedmiotu. W konsekwencji udział taki wyznaczałby zakres
ochrony pauliańskiej udzielonej wierzycielowi jednego z małżonków uwzględniającej
także interes prawny pozwanej osoby trzeciej, gdy korzyść majątkowa takiej osoby,
określona za pomocą udziału małżonka niebędącego dłużnikiem w majątku
wspólnym, uzyskana na podstawie zaskarżonej umowy darowizny, nie została
uzyskana in fraudem creditoris w rozumieniu art. 527 k.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.