Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 343/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 maja 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
w sprawie z powództwa Syndyka masy upadłości Barbary W.
przeciwko Mieczysławowi P.
o ustalenie ewentualnie o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną oraz o
zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 13 maja 2011 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 23 kwietnia 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Syndyk masy upadłości Barbary W. wniósł o stwierdzenie, że umowa
sprzedaży samochodu marki Renault Midlum 180.12/C, nr nadwozia [...], zawarta w
dniu 12 kwietnia 2007 r. pomiędzy Barbarą W. a pozwanym Mieczysławem P., jest
bezskuteczna wobec powoda, ewentualnie o uznanie tej umowy za bezskuteczną w
stosunku do powoda, a także o zasądzenie na swoją rzecz od pozwanego kwoty
98.500 zł z ustawowymi odsetkami do dnia doręczenia pozwu oraz kosztów
procesu.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 29 grudnia 2009 r. uznał zaskarżoną umowę
za bezskuteczną wobec powoda, zasądził na jego rzecz od pozwanego kwotę
83.500 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 10 lutego 2009 r., oddalił powództwo w
pozostałej części i orzekł o kosztach procesu, przyjmując za podstawę
rozstrzygnięcia następujące ustalenia faktyczne i ich ocenę prawną.
W dniu 28 marca 2007 r. Barbara W. prowadząca Zakład Przetwórstwa
Mięsnego w P. złożyła wniosek o ogłoszenie upadłości. Sąd Rejonowy w B.
postanowieniem z dnia 3 kwietnia 2007 r. ustanowił nadzorcę sądowego, a
postanowieniem z dnia 4 kwietnia 2008 r. ogłosił upadłość przedsiębiorcy Barbary
W. w celu likwidacji majątku. W dniu 12 kwietnia 2007 r. Barbara W. sprzedała
pozwanemu samochód ciężarowy marki Renault Midlum 180.12/C, nr nadwozia
[...], za cenę 15.006 zł Na poczet ceny została zaliczona kwota 15.000 zł, którą
pozwany wcześniej pożyczył Barbarze W. Wartość rynkowa samochodu w dacie
zawarcia umowy wynosiła 98.500 zł.
Pozwany w dniu 20 sierpnia 2007 r. sprzedał przedmiotowy samochód
Grzegorzowi D. za cenę 69.000 zł, a ten w dniu 2 września 2008 r. – Piotrkowi B.
za 70.000 zł.
Oceniając tak ustalony stan faktyczny, Sąd Okręgowy uznał umowę
sprzedaży samochodu zawartą w dniu 12 kwietnia 2007 r. miedzy Barbarą W. a
pozwanym za bezskuteczną w stosunku do powoda na podstawie art. 127 ust. 1
ustawy z 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. Nr 60, poz.
535 ze zm.: dalej: „u.p.u.n.”). Wskazał przy tym, że cena samochodu ustalona w
3
zaskarżonej umowie była rażąco zaniżona w stosunku do jego rzeczywistej
wartości. W konsekwencji, uwzględniając fakt dalszego zbycia pojazdu - na
podstawie art. 134 ust. 1 u.p.u.n. - zasądził od pozwanego na rzecz powoda
równowartość zbytego pojazdu (98.500 zł), pomniejszoną o kwotę pożyczki
udzielonej Barbarze W. (15.000 zł), zaś w pozostałej części powództwo oddalił.
Sąd Apelacyjny, po rozpoznaniu apelacji pozwanego, wyrokiem
zaskarżonym skargą kasacyjną zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że
oddalił powództwo o ustalenie, ewentualnie o uznanie czynności prawnej za
bezskuteczną, obniżył koszty procesu zasądzone od pozwanego na rzecz powoda
za pierwszą instancję do kwoty 7.247 zł, oddalił apelację w pozostałej części i
orzekł o kosztach postępowania apelacyjnego.
Sąd Apelacyjny, aprobując ustalenia faktyczne przyjęte za podstawę
zaskarżonego wyroku, uznał - odmiennie niż Sąd Okręgowy - że w okolicznościach
rozpoznawanej sprawy nie zostały spełnione przesłanki uzasadniające
zastosowanie art. 127 ust. 1 u.p.u.n. Stwierdził, że skoro umowa sprzedaży
samochodu została zawarta po złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości, a nawet
po wydaniu postanowienia o ogłoszeniu upadłości, to jest ona - z mocy art. 77 ust.
1 u.p.u.n. - nieważna, co wyklucza możliwość uwzględnienia powództwa w zakresie
żądania ustalenia, ewentualnie uznania czynności prawnej za bezskuteczną.
Przyjął, że pozwany w chwili zawarcia umowy wiedział o ogłoszeniu upadłości
Barbary W. i ustanowieniu syndyka masy upadłości, zaś w takiej sytuacji powinien
liczyć się z obowiązkiem zwrotu uzyskanej korzyści lub jej równowartości. W
konsekwencji stanął na stanowisku, że żądanie zapłaty uzasadnia art. 409 zdanie
drugie k.c.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach określonych w art. 3983
§ 1 k.p.c pozwany zarzucił naruszenie:
- art. 382 i art. 391 § 1 w związku z art. 233 § 1 k.p.c., art. 252, art. 244 § 1
k.p.c. w związku z art. 52 u.p.u.n. oraz art. 328 § 2 k.p.c., art. 2 i art. 7
Konstytucji przez dokonanie ustalenia daty ogłoszenia upadłości Barbary W.
oraz świadomości tego faktu po stronie pozwanego w sposób dowolny,
wbrew treści postanowienia Sądu Rejonowego w B. z dnia 4 kwietnia 2008
4
r., co doprowadziło do bezzasadnego zastosowania art. 77 ust. 1 u.p.u.n. i
art. 409 zdanie drugie k.c.,
- art. 382 i art. 391 § 1 w związku z art. 233§ 1, art. 245, art. 278 i art. 328 § 2
k.p.c. przez dokonanie niepełnej oceny materiału dowodowego i niepełne jej
uzasadnienie pod kątem przesłanek przewidzianych w art. 127 ust. 1
u.p.u.n., nieustosunkowanie się do wyceny samochodu sporządzonej - na
zlecenie powoda - przez rzeczoznawcę Jacka P. i nadanie tej wycenie
waloru opinii biegłego,
- art. 77 ust. 1 u.p.u.n., art. 410 § 1 i 2 w związku z art. 405 i art. 409 k.c.
przez niewłaściwe zastosowanie,
- art. 406 w związku z art. 410 § 1 i k.c. przez błędną wykładnię,
- art. 6 k.c. w związku z art. 134 ust. 1 u.p.u.n. przez wadliwe przyjęcie,
że powód wykazał wysokość żądanego świadczenia.
Powołując się na tak ujęte podstawy kasacyjne pozwany wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy Sadowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że jeżeli sąd drugiej
instancji czyni nowe lub odmienne ustalenia opierając się na materiale dowodowym
zebranym w pierwszej instancji, to może to uczynić w wyniku odmiennej oceny
dowodów. W takiej sytuacji sąd odwoławczy winien w pierwszej kolejności wskazać
wadliwości w ocenie dowodów i ustaleniach sądu pierwszej instancji, a następnie
przeprowadzić własną, pełną ocenę dowodów zebranych w postępowaniu
pierwszoinstancyjnym i na niej oprzeć zmienione (nowe) ustalenia faktyczne
(zob. wyrok z dnia 24 września 2010 r., IV CSK 72/10, niepubl.). Powinien przy
tym swoje stanowisko uzasadnić w taki sposób, aby możliwa była ocena, czy
zmiana ta była usprawiedliwiona, a więc dokonać własnych ustaleń i własnej oceny
wszystkich zgromadzonych w sprawie dowodów. W takim przypadku
nieuprawnione jest z jednej strony akceptowanie w całości poczynionych
w pierwszej instancji ustaleń i jednoczesne ich kwestionowanie w związku z oceną
tylko niektórych przeprowadzonych dowodów. Pierwsze z tych uchybień stanowi
5
naruszenie art. 328 § 2 k.p.c., drugie - uchybienie treści art. 382 k.p.c. (zob. wyrok
z dnia 18 czerwca 2010 r., V CSK 422/09, niepubl.). Wskazuje się również,
że wydanie przez sąd drugiej instancji orzeczenia merytorycznego, w szczególności
orzeczenia reformatoryjnego, z pominięciem części materiału dowodowego
stanowiącego podstawę rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji, stanowi
naruszenie art. 382 k.p.c. (zob. wyrok z dnia 22 lipca 2010 r., I CSK 511/09
nie publ. i z dnia 7 października 2010 r., IV CSK 149/10 niepubl.).
W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd Apelacyjny stwierdził,
że akceptuje ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd pierwszej instancji
i przyjmuje je za własne. Z ustaleń tych wynika jednoznacznie, że Barbara W.
złożyła wniosek o ogłoszenie upadłości w dniu 28 marca 2007 r., zaś samochód
sprzedała pozwanemu w dniu 12 kwietnia 2007 r., tj. przed wydaniem przez Sąd
Rejonowy w B. postanowienia o ogłoszeniu upadłości (4 kwietnia 2008 r.).
Tymczasem Sąd Apelacyjny, aprobując te ustalenia, jednocześnie przyjął, że
zbycie pojazdu przez Barbarę W. nastąpiło po ogłoszeniu upadłości, co wyłącza
zastosowanie w sprawie art. 127 u.p.u.n., gdyż w takiej sytuacji czynność ta jest
nieważna z mocy art. 77 ust. 1 u.p.u.n. W istocie zatem Sąd ten dokonał ustalenia
istotnej w sprawie okoliczności faktycznej odmiennego od przyjętego w wyroku
Sądu pierwszej instancji. Brak w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku przesłanek
dokonania takiego odmiennego ustalenia usprawiedliwia – ze wskazanych wyżej
przyczyn –zarzuty naruszenia art. 382 i art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1
k.p.c. oraz nie pozwala skutecznie odeprzeć zarzutów obrazy wskazanych w
skardze przepisów prawa materialnego.
Uznanie przez Sąd Apelacyjny - w sposób nieuprawniony - że zaskarżona
umowa jest nieważna z mocy art. 77 ust. 1 u.p.u.n., nie mogło zatem stanowić
podstawy do zmiany zaskarżonego wyroku i oddalenia powództwa w zakresie
żądań ustalenia, ewentualnie uznania tej czynności prawnej za bezskuteczną
w stosunku do masy upadłości, jak również oddalenia apelacji co do rozstrzygnięcia
uwzględniającego żądanie zasądzenia równowartości tego, co wskutek tej
czynności ubyło z majątku upadłego albo do niego nie weszło. Zastosowanie
wymienionego przepisu, a konsekwencji również art. 409 k.c., wchodziłoby
w rachubę w przypadku jednoznacznego, prawidłowego ustalenia, że sprzedaż
6
samochodu dokonana została po ogłoszeniu upadłości dłużnika. Gdyby okazało
się, że umowa sprzedaży samochodu została dokonana przed tą datą, rozważenia
wymaga kwestia dopuszczalności powiązania żądania ustalenia bezskuteczności
tej umowy z żądaniem zasądzenia świadczenia pieniężnego wyrównującego
uszczerbek w masie upadłości, wynikły z dokonania tej czynności, w płaszczyźnie
art. 189 k.p.c., w szczególności przesłanki interesu prawnego w żądaniu takiego
ustalenia (zob. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 2010 r.,
IV CSK 424/09, niepubl.). W razie zaś uznania, że kwestionowana umowa nie jest
z mocy prawa nieważna (art. 77 ust. 1 u.p.u.n.), ani bezskuteczna (art. 127 ust.
1 u.p.u.n.), zastosowanie znajdzie art. 527 i nast. k.c. w związku z art. 132 u.p.u.n.
Zgodnie z art. 127. ust. 1 u.p.u.n., bezskuteczne w stosunku do masy
upadłości są czynności prawne dokonane przez upadłego w ciągu roku przed
dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, którymi rozporządził on swoim
majątkiem, jeżeli dokonane zostały nieodpłatnie albo odpłatnie, ale wartość
świadczenia upadłego przewyższa w rażącym stopniu wartość świadczenia
otrzymanego przez upadłego lub zastrzeżonego dla upadłego lub dla osoby
trzeciej. Oczywiste jest jednak, że bezskuteczność czynności odnosi się nie tylko
do czynności dokonanych w okresie rocznym przed dniem złożenia wniosku
o ogłoszenie upadłości, ale również do czynności dokonanych między datą złożenia
wniosku o ogłoszenie upadłości a datą upadłości. Zwrócenie uwagi na taki
sens unormowania zawartego w przytoczonym przepisie jest istotne dlatego,
że w przypadku uznania niedopuszczalności jednoczesnego wytoczenie
powództwa o ustalenie, że czynność prawna jest bezskuteczna z mocy samego
prawa (art. 127 ust. 1 u.p.u.n.) i o zasądzenie równowartości tego, co wskutek tej
czynności ubyło z majątku upadłego albo do niego nie weszło, ocena zasadności
tego drugiego roszczenia musi być dokonana z uwzględnieniem przesłanek
bezskuteczności ex lege (art. 134 u.p.u.n.).
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł, jak
w sentencji.