Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 6 lipca 2011 r.
II UZP 5/11
Przewodniczący SSN Roman Kuczyński, Sędziowie SN: Zbigniew
Korzeniowski, Romualda Spyt (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 6 lipca 2011 r., sprawy z wniosku Katarzyny
S. reprezentowanej przez opiekuna prawnego Ewę M. przeciwko Zakładowi Ubez-
pieczeń Społecznych-Oddziałowi w T. o rentę socjalną, na skutek zagadnienia praw-
nego przekazanego postanowieniem Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 12
kwietnia 2011 r. [...]
„Czy ustalając prawo ubezpieczonego do renty socjalnej sąd ma obowiązek
orzec w przedmiocie odpowiedzialności organu rentowego za nieustalenie ostatniej
okoliczności niezbędnej do wydania decyzji - na zasadzie art. 118 ust. 1a ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r.
roku, Nr 153, poz. 1227 ze zm.)?”
p o d j ą ł uchwałę:
Przepis art. 118 ust. 1a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r.
Nr 153, poz. 1227 ze zm.) ma zastosowanie w sprawach o rentę socjalną.
U z a s a d n i e n i e
Postanowieniem z dnia 12 kwietnia 2011 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych, po rozpoznaniu sprawy Katarzyny S. reprezentowanej przez
opiekuna prawnego Ewę M. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działowi w T. o rentę socjalną, na skutek apelacji organu rentowego od wyroku Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Toruniu z dnia 28 paździer-
nika 2010 r., postanowił w trybie art. 390 § 1 k.p.c. przedstawić Sądowi Najwyższe-
2
mu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości o nastę-
pującej treści: „czy ustalając prawo ubezpieczonego do renty socjalnej sąd ma obo-
wiązek orzec w przedmiocie odpowiedzialności organu rentowego za nieustalenie
ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji - na zasadzie art. 118 ust. 1 a
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z
2009 roku, Nr 153, poz. 1227 ze zm.)”.
Przedstawione Sądowi Najwyższemu pytanie prawne powstało na tle
następującej sprawy. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w
Toruniu wyrokiem z dnia 28 dnia października 2010 r. zmienił zaskarżoną decyzję
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w T. z dnia 14 kwietnia 2010 r. i
przyznał Katarzynie S., działającej przez opiekuna prawnego Ewę M., prawo do renty
socjalnej poczynając od 1 lutego 2010 r. na stałe, stwierdzając jednocześnie
odpowiedzialność organu rentowego za nieustalenie ostatniej okoliczności
niezbędnej do wydania decyzji.
Rozpoznając sprawę, Sąd pierwszej instancji ustalił, że Katarzyna S. urodziła
się 9 marca 1965 r. Ukończyła kilka klas szkoły specjalnej, nie zdobyła zawodu i
nigdy dotychczas nie pracowała. W dniu 1 lutego 2010 r. do organu rentowego
wpłynął wniosek o rentę socjalną dla ubezpieczonej. Lekarz orzecznik w orzeczeniu
z dnia 25 lutego 2010 r. uznał, że wnioskodawczyni nie jest całkowicie niezdolna do
pracy. Lekarz orzecznik ustalił, że ubezpieczona nie potrafi czytać ani pisać, co
wynika jedynie z zaniedbań środowiskowych. Rozpoznał u niej lekkie upośledzenie
umysłowe. Komisja lekarska w dniu 8 kwietnia 2010 r. podtrzymała stanowisko
lekarza orzecznika, uznając, że poziom upośledzenia umysłowego wnioskodawczyni
upośledza sprawność organizmu, lecz nie w stopniu całkowitej niezdolności do
pracy. Powołani przez Sąd Okręgowy biegli stwierdzili, że stan psychiczny i upośle-
dzenie umysłowe powoduje trwałą całkowitą niezdolność wnioskodawczyni do pracy,
poczynając od dnia 8 stycznia 2010 r., przy czym w ocenie biegłych całkowita nie-
zdolność do pracy powstała już przed 16 rokiem życia.
Z uwagi na powyższe Sąd Okręgowy na podstawie art. 4 ust. 1 i art. 15
ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej (Dz.U. Nr 135, poz. 1268 ze zm.)
zmienił zaskarżoną decyzję i przyznał wnioskodawczyni prawo do stałej renty socjal-
nej, poczynając od 1 lutego 2010 r. - stosownie do art. 129 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity
tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm., zwaną dalej ustawą o emeryturach i
3
rentach z FUS lub ustawą emerytalną). Jednocześnie - na podstawie art. 118 ust. 1a
ustawy emerytalnej w związku z art. 15 ustawy o rencie socjalnej - Sąd stwierdził
odpowiedzialność organu rentowego za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbęd-
nej do wydania decyzji.
Apelację od wyroku wywiódł pozwany. Zaskarżył go w części dotyczącej
orzeczenia o odpowiedzialności organu rentowego za nieustalenie ostatniej
okoliczności niezbędnej do wydania decyzji i zarzucił mu naruszenie przepisów
prawa materialnego, tj. art. 118 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z FUS w
związku z art. 15 ust. 2 ustawy o rencie socjalnej, poprzez przyjęcie, że odsyłają one
do art. 85 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm., zwanej dalej ustawą sys-
temową) i tym samym możliwa jest wypłata wnioskodawczyni odsetek od
przyznanego świadczenia.
Sąd Apelacyjny w Gdańsku przy rozpoznawaniu apelacji organu rentowego
uznał, że powstało zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości Sądu i w try-
bie art. 390 k.p.c. przedstawił to zagadnienie do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższe-
mu. Sąd Apelacyjny powziął wątpliwość co do tego, czy w sprawie o rentę socjalną
dopuszczalne jest orzekanie o odpowiedzialności organu rentowego za nieustalenie
ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji w przedmiocie przyznania
prawa do tego świadczenia. Nawiązując do orzecznictwa Sądu Najwyższego, wska-
zał, że skoro zaskarżona w sprawie decyzja pozwanego z 14 kwietnia 2010 r. zawie-
rała rozstrzygnięcie w przedmiocie prawa wnioskodawczyni do renty socjalnej, Sąd
Okręgowy nie mógł wyjść poza treść tej decyzji i orzec o odsetkach na podstawie art.
85 ustawy systemowej. Powołując się na treść tego ostatniego przepisu, Sąd Apela-
cyjny wskazał, że stanowi on podstawę normatywną ewentualnego zasądzenia na
rzecz ubezpieczonego odsetek w przypadku nieustalenia prawa do świadczenia lub
niewypłacenia świadczenia. Dotyczy on nie tylko świadczeń z ubezpieczenia spo-
łecznego, ale także zleconych do wypłaty na mocy odrębnych przepisów, dlatego
odnosić się też może do renty socjalnej, która nie jest świadczeniem z ubezpieczenia
społecznego (zleconym do wypłaty organowi rentowemu). Dla oceny, czy art. 85 ust.
1 ustawy systemowej ma zastosowanie do rent socjalnych, konieczne jest sięgnięcie
do przepisu art. 15 ust. 1 ustawy o rencie socjalnej, który odsyła do art. 118 ust. 1-5
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Uzupełnienie
tych przepisów stanowił wprowadzony z dniem 1 lipca 2004 r. (na mocy art. 1 pkt 27
4
ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r.) ust. 1a, zgodnie z którym w razie ustalenia prawa
do świadczenia lub jego wysokości orzeczeniem organu odwoławczego za dzień
wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji uważa się również
dzień wpływu prawomocnego orzeczenia organu odwoławczego, jeżeli organ rento-
wy nie ponosi odpowiedzialności za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do
wydania decyzji. Organ odwoławczy, wydając orzeczenie, stwierdza odpowiedzial-
ność organu rentowego. Stwierdzenie tej odpowiedzialności w orzeczeniu organu
odwoławczego stanowi obowiązek tego organu, co potwierdza orzecznictwo Sądu
Najwyższego. Jednakże Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę, że art. 15 ust. 2 ustawy o
rencie socjalnej nie zawiera odesłania do przepisu art. 85 ustawy systemowej. Nie
ulega też wątpliwości, że w dacie wejścia w życie ustawy o rencie socjalnej nie obo-
wiązywał jeszcze ust. 1a art. 118 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych. Nadto podkreślił, że mimo trzykrotnej nowelizacji art. 15
ustawy o rencie socjalnej ustawodawca nie dokonał zmiany tego przepisu i nie wyłą-
czył stosowania art. 118 ust. 1a, ani też nie dodał regulacji, która odsyłałaby do art.
85 ustawy systemowej.
Nawiązując do orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego oraz Sądu Najwyż-
szego dotyczącego art. 118 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych, Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę na ścisłą korelację tych przepisów,
wyrażająca się w tym, że art. 118 ustawy emerytalnej - w tym też jego ust. 1a - okre-
śla szczegółowo termin do wydania decyzji pierwszorazowej w przedmiocie prawa do
świadczenia, podczas gdy art. 85 ustawy systemowej stanowi podstawę prawną do-
magania się od organu rentowego odsetek w razie przekroczenia tego terminu przy
wydawaniu powyższych decyzji. Skoro ponadto zmiana art. 118 ust. 1a, wprowa-
dzająca obowiązek orzekania o odpowiedzialności organu rentowego za nieustalenie
ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji, miała na celu wykonanie obo-
wiązku dostosowania systemu prawa do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia
11 września 2007 r., P 11/07 (OTK-A 2007 nr 8, poz. 97), zdawać by się mogło, iż
obowiązek orzekania o tej odpowiedzialności dotyczy jedynie takich sytuacji, w któ-
rych organ rentowy na skutek niedochowania terminów do wydania decyzji pierwszo-
razowych popada w zwłokę, co rodzi po jego stronie obowiązek uiszczenia odsetek.
Sąd zauważył też, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego prezentowany jest pogląd,
iż w stosunkach opartych na prawie ubezpieczeń społecznych odsetki od opóźnione-
go świadczenia regulowane są - dla potrzeb tego prawa - wyczerpująco, bez możli-
5
wości odwoływania się do przepisów prawa cywilnego. Świadczenia z ubezpieczenia
społecznego nie mają charakteru obligacyjnego, więc obowiązek zapłaty odsetek
może wynikać tylko z ustawy. Jeśli więc art. 15 ust. 1 ustawy o rencie socjalnej nie
odsyła do art. 85 ustawy systemowej, brak jest podstawy prawnej do orzekania o
odsetkach od organu rentowego w razie przekroczenia terminów z art. 118 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W konsekwencji, bez-
przedmiotowe jest orzekanie, na podstawie art. 118 ust. 1a ustawy emerytalnej w
związku z art. 15 pkt 1 ustawy o rencie socjalnej, o odpowiedzialności organu rento-
wego za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji. Konsta-
tacja ta nie pozostaje przy tym w sprzeczności z dyspozycją art. 15 pkt 1 ustawy o
rencie socjalnej, który w sprawach nieuregulowanych w tym akcie prawnym nakazuje
jedynie stosować odpowiednio (a nie wprost) przepisy ustawy emerytalnej, co ozna-
cza, iż część z nich będzie stosowana wprost, inne z modyfikacją, zaś niektórych nie
będzie się stosowało w ogóle.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, równie uprawnione jest jednak także stanowi-
sko odmienne, zgodnie z którym brak nowelizacji przepisu art. 15 ustawy o rencie
socjalnej w kierunku wyeliminowania z treści tego przepisu odesłania do art. 118 ust.
1a ustawy emerytalnej rodzi po stronie sądu obowiązek zamieszczenia w sentencji
orzeczenia rozstrzygnięcia co do odpowiedzialności organu rentowego. Skoro
ustawą nowelizującą z 12 lutego 2010 r. o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 40, poz. 229), która obowiązuje od 31 marca 2010
r. - a zatem już po wejściu w życie ustawy zmieniającej z dnia 23 stycznia 2009 r. -
nie wyeliminowano z treści art. 15 pkt 1 ustawy o rencie socjalnej przepisu nakłada-
jącego na sąd powinność orzeczenia o odpowiedzialności organu rentowego, zdaje
się, iż wolą ustawodawcy było „przeniesienie” powyższego obowiązku również w
przypadku orzekania o prawie do renty socjalnej. „Odpowiednie” stosowanie art. 118
ust. 1a należałoby rozumieć przy tym jako obowiązek orzekania o każdej odpowie-
dzialności organu rentowego, a nie tylko takiej, która skorelowana jest z możliwością
dochodzenia przez ubezpieczonych odsetek. Otwierałoby to tym podmiotom możli-
wość dochodzenia w trybie procesu cywilnego odszkodowania od organu rentowego
za szkodę, którą ponieśli na skutek przyznania prawa do świadczenia z opóźnieniem.
Sąd Apelacyjny zwrócił przy tym uwagę na fakt, że prawo do renty socjalnej
powstaje z dniem spełnienia warunków wymaganych do nabycia tego prawa. Organ
rentowy, odmawiając wnioskodawczyni wypłaty renty socjalnej, pozbawił ją tym sa-
6
mym świadczenia, które jej się słusznie należało i którego ubezpieczona nie otrzyma
aż do zakończenia odwoławczego postępowania sądowego. W ocenie Sądu Apela-
cyjnego, ewentualna szkoda, jaką na skutek wadliwego działania organu rentowego
poniesie ubezpieczona, może być przez nią dochodzona w postępowaniu cywilnym,
przy czym podstawę roszczenia wnioskodawczyni stanowić będzie art. 417 § 1 k.c.,
w myśl którego za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub za-
niechanie przy wykonywaniu władzy publicznej ponosi odpowiedzialność Skarb Pań-
stwa lub jednostka samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna wykonująca tę
władzę z mocy prawa. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, wadliwe działanie organu ren-
towego przejawiające się w odmowie prawa do świadczenia, pomimo spełnienia
przez ubezpieczoną warunków do tego świadczenia, może być zakwalifikowane jako
niezgodne z prawem działanie władzy publicznej. Możliwe to będzie jednak tylko
wówczas, gdy Sąd rozpoznający odwołanie wnioskodawczyni od decyzji organu
rentowego, na zasadzie art. 118 ust. 1a w związku z art. 15 pkt 1 ustawy o rencie
socjalnej, orzeknie o odpowiedzialności Zakładu Ubezpieczeń Społecznych za nie-
ustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji. Skoro bowiem postę-
powanie sądowe w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych jest postępowa-
niem kontrolnym względem postępowania administracyjnego przed organem rento-
wym, stwierdzenie bezprawności działania tego organu jest powinnością sądu rozpo-
znającego odwołanie od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.
Dodatkowo Sąd Apelacyjny postawił pytanie, czy o odpowiedzialności organu
rentowego władny jest rozstrzygać jedynie Sąd pierwszej instancji, czy również
orzekający reformatoryjnie Sąd drugiej instancji. Wskazał jednak, że w tym ostatnim
wypadku organ rentowy zostałby pozbawiony możliwości zaskarżenia rozstrzygnięcia
o jego odpowiedzialności za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do
wydania decyzji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wątpliwości w przedstawionym zagadnieniu prawnym uzasadnione zostały
argumentacją odwołującą się do racji natury historycznej i celowościowej. Dokonując
wykładni historycznej, Sąd Apelacyjny zasugerował, że odesłanie do art. 118 ust. 1 -
5 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, ujęte w art.
15 pkt 1 ustawy o rencie socjalnej, nie mogło objąć ust. 1a (dodanego z dniem 1
7
lipca 2004 r.), skoro ten pojawił się po wejściu w życie ustawy o rencie socjalnej.
Wątpliwość sprowadza się więc do tego, że jeśli przepis ten nie obowiązywał w dniu
wejścia w życie ustawy o rencie socjalnej, nie wiadomo, czy objęty jest odesłaniem.
Zaaprobowanie tak ujmowanych argumentów historycznych oznaczałoby, że w każ-
dym przypadku, w którym ustawodawca odsyła do określonej regulacji, należy brać
pod uwagę jej stan na dzień, w którym wchodzi w życie norma odsyłająca. W takiej
zaś sytuacji wszelkie późniejsze zmiany, tak liczba jednostek redakcyjnych, ich nu-
meracji, jak wreszcie merytorycznej treści przepisów, nie mogłyby być uwzględniane i
stosowane w zakresie odesłania. Właściwsze jest przyjęcie, że ustawodawca, odsy-
łając do innej grupy przepisów, pragnie regulować określoną grupę stosunków praw-
nych tak samo, jak to następuje w przepisach, do których decyduje się odsyłać. Musi
zatem godzić się z tym, że normy w odesłaniu podlegają zmianom. W piśmiennictwie
dotyczącym problematyki przepisów odsyłających (S. Wronkowska, M. Zieliński,
Zasady techniki prawodawczej. Komentarz, Warszawa 1997, str. 177 oraz M. Hau-
ser, Przepisy odsyłające. Zagadnienia ogólne, Przegląd Legislacyjny 2003 nr 4, s. 81
- 82) wskazuje się, że odesłanie może mieć charakter statyczny lub dynamiczny. W
ujęciu dynamicznym odesłanie uwzględnia wszelkie zmiany, jakich dokonano w
przepisie odesłanym, ujęcie statyczne obejmuje jedynie jego pierwotne znaczenie.
Rozważania te, podnoszone na kanwie zasad techniki prawodawczej (§ 156 i nast.
załącznika do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w
sprawie zasad techniki prawodawczej, Dz.U. Nr 100, poz. 908), powołują się na do-
mniemanie dynamicznego charakteru odesłania. Zgodnie z § 159 rozporządzenia z
20 czerwca 2002 r. odesłanie ma charakter dynamiczny. Odesłanie statyczne (§ 160)
wymaga doprecyzowania przez wskazanie, że określone regulacje stosuje się w
brzmieniu z określonej daty, ustalonym określonym aktem normatywnym. Tego ro-
dzaju statycznego odesłania nie zawarto w art. 15 pkt 1 ustawy o rencie socjalnej, co
pozwala twierdzić, że obejmuje ono zaktualizowaną treść przepisów ustawy o eme-
ryturach i rentach z Fundusz Ubezpieczeń Społecznych.
Podkreślenia też wymaga to, że w omawianym przypadku mamy do czynienia
ze stosowaniem przepisów „z odesłania” nie wprost, ale odpowiednio. W takiej zaś
sytuacji, jeśli dokonane zmiany legislacyjne sięgają tak daleko, że stosowanie prze-
pisów „z odesłania” zaczyna budzić zasadnicze wątpliwości, których do tej pory nie
było, to właśnie odpowiednie ich zastosowanie może polegać także na niezastoso-
waniu regulacji w wersji znowelizowanej w takiej części, w której nie ma ona „odpo-
8
wiedniego zastosowania”. W takim przypadku to nie tyle względy historyczne, ale
celowościowe bądź systemowe przemawiają za przyjęciem stanowiska, że „odpo-
wiednie zastosowanie” oznacza pominięcie określonej treści normatywnej.
Korzystając z metody systemowej i rozważając stosunek ust. 1a do pozosta-
łych jednostek redakcyjnych art. 118 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, nie sposób nie dostrzec, że uszczegóławia on jedynie
ust. 1 tego przepisu. Artykuł 118 ust. 1 (in principio) stanowi, że organ rentowy wy-
daje decyzję w sprawie prawa do świadczenia lub ustalenia jego wysokości po raz
pierwszy w ciągu 30 dni od wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania
tej decyzji. Ustęp 1a doprecyzowuje jedynie, że w razie ustalenia określonej okolicz-
ności dopiero w orzeczeniu organu odwoławczego, to dzień wpływu prawomocnego
orzeczenia organu odwoławczego uważa się za początek biegu terminu do wydania
decyzji. Na tak korzystne traktowanie zasługuje jednak organ jedynie wówczas, gdy
nie ponosi odpowiedzialności za ustalenie tej okoliczności dopiero w postępowaniu
odwoławczym. Takie obecne brzmienie uzyskał art. 118 ust. 1a ustawy emerytalnej
wskutek nowelizacji w wykonaniu orzeczenia interpretacyjnego Trybunału Konstytu-
cyjnego z dnia 11 września 2007 r., P 11/07. Jak widać, systemowo ust. 1a pozostaje
związany z ust. 1 artykułu 118 ustawy emerytalnej. Przemawia to za przyjęciem, że
odesłanie z art. 15 pkt 1 ustawy o rencie socjalnej obejmuje także tę jednostkę re-
dakcyjną.
Natomiast z punktu widzenia celowościowego należy dostrzec powody, dla
których zastosowanie do renty socjalnej miałby znaleźć art. 118 ustawy emerytalnej z
pominięciem ust. 1a tego przepisu. Jedynym argumentem przemawiającym przeciw-
ko jego stosowaniu byłoby twierdzenie, które zaprezentował także Sąd Apelacyjny,
że organ rentowy nie ponosi odpowiedzialności na podstawie art. 85 ustawy syste-
mowej (albo innej odpowiedzialności). W takim wypadku rzeczywiście nie byłoby po-
wodu dla zamieszczania w wyroku klauzuli stwierdzającej odpowiedzialność organu
rentowego. Zgodnie z art. 85 ust. 1 ustawy systemowej, jeżeli Zakład Ubezpieczeń
Społecznych - w terminach przewidzianych w przepisach określających zasady przy-
znawania i wypłacania świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń społecznych lub świad-
czeń zleconych do wypłaty na mocy odrębnych przepisów albo umów międzynaro-
dowych - nie ustalił prawa do świadczenia lub nie wypłacił tego świadczenia, jest
obowiązany do wypłaty odsetek od tego świadczenia w wysokości odsetek ustawo-
wych określonych przepisami prawa cywilnego. Nie dotyczy to przypadku, gdy opóź-
9
nienie w przyznaniu lub wypłaceniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za
które Zakład nie ponosi odpowiedzialności. Za stanowiskiem, że nie dotyczy on wy-
łącznie świadczeń z ubezpieczeń społecznych: emerytalnego, rentowych, w razie
choroby i macierzyństwa, z tytułu wypadku przy pracy (art. 1 ustawy systemowej), ale
obejmują także inne świadczenia realizowane przez organ rentowy, przemawiają
następujące argumenty.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych realizuje zadanie własne, należące z mocy
ustawy systemowej do zakresu jego działania (art. 68, 69 ustawy systemowej) oraz
inne zadania powierzone na podstawie innych ustaw (art. 71 ust. 1). Zakład może
wykonywać inne zlecone zadania z dziedziny ubezpieczeń lub zabezpieczenia spo-
łecznego (art. 71 ust. 2). Zadania, o których mowa w ust. 1 i 2, Zakład wykonuje od-
płatnie, na zasadach określonych w przepisach lub w umowach albo w porozumie-
niach zawartych z jednostką zlecającą (art. 71 ust. 3). Powierzone zadania - w za-
kresie świadczeń spoza zakresu ubezpieczeń społecznych - mogą sprowadzać się
do przyznawania prawa do świadczenia i jego wypłaty, jak to ma miejsce np. w art.
162 ust. 2, art. 170 ust. 3, art. 206 ust. 3 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o po-
wszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (jednolity tekst: Dz.U. z
2004 r. Nr 241, poz. 2416 ze zm.) oraz właśnie w art. 12 ust. 1 ustawy o rencie so-
cjalnej (decyzję w sprawie przyznania renty socjalnej wydaje i świadczenie to wypła-
ca jednostka organizacyjna Zakładu właściwa ze względu na miejsce zamieszkania
lub pobytu osoby ubiegającej się o rentę socjalną). Na podstawie tego przepisu po-
wierzono Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych także wypłatę rent socjalnych. W
normatywnym ujęciu w zakresie „zadań powierzonych” mieści się także zobowiąza-
nie Zakładu do wypłaty określonych świadczeń finansowanych z innego źródła niż
Fundusz Ubezpieczeń Społecznych (zlecenie ich wypłaty). Przepis art. 85 ust. 1
ustawy systemowej stanowi o zwłoce w przyznaniu świadczenia, nie definiując go
jako świadczenia z ubezpieczenia społecznego, tak jak to na miejsce w przypadku
art. 84 (osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych,
jest obowiązana do jego zwrotu). Zwrócić też należy uwagę, że pośrednio, poprzez
odwołanie się do terminów „przewidzianych w przepisach określających zasady
przyznawania i wypłacania świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń społecznych lub
świadczeń zleconych do wypłaty na mocy odrębnych przepisów albo umów między-
narodowych”, ustawodawca wyraźnie wskazał, że zakres przedmiotowy tej normy
wykracza poza świadczenia z ubezpieczenia społecznego i odnosi się też do świad-
10
czeń innych - zleconych do wypłaty. Ich wypłatę „zlecają” - w ramach zadań powie-
rzonych - odrębne przepisy (ustawy), w tym przepisy ustawy o rencie socjalnej.
Wydane na podstawie art. 85 ust. 2 ustawy systemowej rozporządzenie Mini-
stra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 lutego 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad
wypłacania odsetek za opóźnienie w ustaleniu lub wypłacie świadczeń z ubezpie-
czeń społecznych (Dz.U. Nr 12, poz. 104) wyraźnie stanowi, że akt ten określa
szczegółowe zasady wypłacania odsetek za opóźnienie w ustaleniu prawa do świad-
czeń pieniężnych z ubezpieczeń społecznych lub w wypłaceniu świadczeń, do któ-
rych przyznawania i wypłacania są zobowiązani Zakład Ubezpieczeń Społecznych
oraz płatnicy składek (§ 1 ust. 1) oraz że określone w rozporządzeniu zasady wypła-
cania odsetek za opóźnienie w wypłaceniu świadczeń z ubezpieczeń społecznych
stosuje się również do obliczania i wypłacania odsetek za opóźnienie w wypłaceniu
przez Zakład świadczeń zleconych mu do wypłaty na mocy odrębnych przepisów lub
umów międzynarodowych (§ 1 ust. 2), co również potwierdza przedstawiony kierunek
wykładni. Poza tym podkreślenia wymaga, że zakreślenie w art. 85 ust. 1 ustawy
systemowej przedmiotowych granic odpowiedzialności za zwłokę i objęcie nią także
decyzji w przedmiocie renty socjalnej, nie wymaga dodatkowego potwierdzenia w
ustawie o rencie socjalnej - poprzez zwrotne odesłanie do tego przepisu ustawy
systemowej. Podwójna regulacja tej samej kwestii jest zbędna. Nie jest zatem trafny
argument Sądu Apelacyjnego, że przeciwko odpowiedzialności na zasadzie art. 85
ustawy systemowej ma przemawiać brak odesłania do tego przepisu w ustawie o
rencie socjalnej.
Z przedstawionych wyżej względów nie ma potrzeby poszukiwania ratio legis
dla odpowiedniego stosowania art. 118 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w odniesieniu do rent socjalnych w przepisach
Kodeksu cywilnego dotyczących odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Pań-
stwa za niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy
publicznej (art. 417 § 1 k.c.), do czego nawiązał Sąd Apelacyjny w swojej argumen-
tacji.
Z pewnością nie pozostaje w związku ze sprawą ostatnia z przytoczonych w
uzasadnieniu Sądu Apelacyjnego wątpliwości, a mianowicie pytanie, czy orzeczenie
o odpowiedzialności organu rentowego może zostać ujęte w orzeczeniu drugoinstan-
cyjnym, jeśli orzeka on reformatoryjnie. W okolicznościach sprawy to wyrok Sądu
Okręgowego w Toruniu z dnia 28 października 2010 r. zawierał stwierdzenie o odpo-
11
wiedzialności organu rentowego w rozumieniu art. 118 ust. 1a ustawy o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Nie ma zatem powodu dla rozstrzy-
gania tej wątpliwości w trybie art. 390 § 1 k.p.c. w niniejszym postępowaniu. Jedynie
wskazać można, że orzeczenie organu odwoławczego - sądu pierwszej instancji od-
dalające odwołanie od decyzji odmawiającej przyznania świadczenia stanowi impli-
cite rozstrzygnięcie o braku podstawy materialnoprawnej z 118 ust. 1a ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Podobnie rzecz się
ma w sprawie cywilnej, kiedy sąd pierwszej instancji, oddala powództwo o zapłatę,
tym samym przesądzając kwestię braku prawa do odsetek na podstawie art. 481 § 1
k.c., zaś sąd drugiej instancji, orzekając reformatoryjnie, zasądza określoną kwotę z
odsetkami, rozstrzygając przy tej okazji kwestie związane chociażby z datą wymagal-
ności roszczenia, które nie były poddane ocenie faktycznej i prawnej przez sąd
pierwszej instancji. Przepis art. 118 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z Fundu-
szu Ubezpieczeń Społecznych jest przepisem postępowania - szczególnym w sto-
sunku do art. 321 § 1 k.p.c. - nakazującym obejmować wyrokiem także i to, co nie
było przedmiotem odwołania od decyzji. Sprawa o świadczenie, w której sąd obowią-
zany jest rozstrzygnąć o odpowiedzialności Zakładu Ubezpieczeń Społecznych za
nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji, jest więc od sa-
mego początku (od wniesienia odwołania do sądu) również sprawą o ustalenie tej
odpowiedzialności. Jeśli konieczność ustaleń faktycznych w tej kwestii powstaje do-
piero na etapie postępowania drugoinstancyjnego, nie oznacza to, że doszło do zła-
mania zasady dwuinstancyjności postępowania sądowego (art. 176 ust. 1 Konstytucji
RP). Apelacja - jak podkreśla się w doktrynie - stanowi podstawowy środek odwoław-
czy, którego celem jest ponowne rozpoznanie sprawy w tych samych granicach, w
jakich upoważniony był ją rozpatrzyć sąd pierwszej instancji. Postępowanie apelacyj-
ne ma naprawić błędy stron oraz błędy sądu pierwszej instancji i w tym znaczeniu
jest przedłużeniem postępowania pierwszoinstancyjnego, ale można w nim również
zbadać ponownie całokształt sprawy, ponad to co zostało ustalone przed sądem niż-
szej instancji. Sąd apelacyjny rozpoznaje więc sprawę merytorycznie (art. 382 k.p.c.)
i taki charakter mają jego orzeczenia. W judykaturze wyraźnie akcentuje się, że sąd
drugiej instancji, prowadząc postępowanie wywołane wniesieniem apelacji, rozpo-
znaje sprawę, nie apelację. Postępowanie apelacyjne stanowi bowiem - mimo kon-
trolnego charakteru - kontynuację merytorycznego rozpoznania sprawy, a sąd od-
woławczy jest przede wszystkim instancją merytoryczną, która rozpoznaje sprawę
12
samodzielnie, bez związania zarzutami apelacyjnymi, z ograniczeniem wynikającym
tylko z granic zaskarżenia (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2000 r.,
III CKN 812/98, OSNC 2000 nr 10, poz. 193, oraz postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 4 października 2002 r., III CZP 62/02, OSNC 2004 nr 1, poz. 7). Zwrócić też
należy uwagę, że zgodnie z art. 386 § 4 k.p.c., sąd drugiej instancji może uchylić za-
skarżony wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania tylko w razie nieroz-
poznania przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy albo gdy wydanie wyroku wy-
maga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości. Podkreślenia wyma-
ga, że w razie zaistnienia przesłanek uchylenia wyroku wymienionych w tym przepi-
sie (nierozpoznania przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy albo konieczności
przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości) sąd drugiej instancji może
albo uchylić zaskarżony wyrok („może uchylić”, czyli nie ma takiego obowiązku), albo
przeprowadzić we własnym zakresie konieczne dowody i rozpoznać istotę sprawy.
Decyzja co do uchylenia wyroku sądu pierwszej instancji albo co do przeprowadze-
nia uzupełniającego postępowania dowodowego we własnym zakresie i rozpoznania
istoty sprawy należy do sądu drugiej instancji.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę o treści wynikającej
z jej sentencji.
========================================