Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 566/10
POSTANOWIENIE
Dnia 24 sierpnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący)
SSN Hubert Wrzeszcz
SSN Anna Kozłowska (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Anity O.
przy uczestnictwie Macieja K.
o stwierdzenie wykonalności orzeczenia zagranicznego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 sierpnia 2011 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Apelacyjnego
z dnia 22 czerwca 2010 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie w punktach drugim
i trzecim i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 4 grudnia 2009 r. Sąd Okręgowy stwierdził
wykonalność na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej orzeczenia Sądu Rejonowego
w Ennis Rejon nr 12 (Republika Irlandii) z dnia 15 września 2009 r., na podstawie
którego wyłączne prawo do opieki nad małoletnią córką stron, Aniką K. ur. W 2000
r., przyznano matce, Anicie O. Sąd I instancji wskazał, że w postępowaniu o
wykonanie orzeczenia sądu zagranicznego bada się jedynie, bez przeprowadzania
postępowania dowodowego, czy zostały spełnione przesłanki określone w art. 1150
k.p.c. i czy nie zachodzą przeszkody wyszczególnione w art. 1146 k.p.c.
Uczestnik postępowania, ojciec małoletniej, Maciej K., był zawiadomiony
o postępowaniu toczącym się przed sądem irlandzkim, wiedział o możliwości
zajęcia stanowiska, jednakże tego nie uczynił. W konsekwencji nie było przeszkód
do uwzględnienia wniosku.
Na skutek zażalenia Macieja K., Sąd Apelacyjny postanowieniem z dnia 22
czerwca 2010 r. zmienił zaskarżone postanowienie w ten sposób, że wniosek
oddalił. W uzasadnieniu Sąd Apelacyjny wskazał, że przedmiotem żądania było
stwierdzenie wykonalności orzeczenia sądu zagranicznego w trybie przepisów
Rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczącego
jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach dotyczących
odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000
(Dz.Urz.UE.L.03.338.1 ze zm.). Podstawą rozstrzygnięcia winny być zatem
przepisy tego Rozporządzenia, ponadto mają one zastosowanie przed przepisami
kodeksu postępowania cywilnego, przy czym przepisy k.p.c. znajdują zastosowanie
w zakresie nieuregulowanym w Rozporządzeniu. Wyprzedzające zastosowanie
mają również przepisy Konwencji haskiej z dnia 25 października 1980 r. dotyczącej
cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę (Dz. U. Nr 108/1995 r., poz.
528). Odnosząc się do przedmiotu objętego rozstrzygnięciem sądu irlandzkiego,
Sąd Apelacyjny wskazał, że dotyczy ono odpowiedzialności rodzicielskiej; pojęcie
to zostało zdefiniowane w art. 2 pkt 7 Rozporządzenia. Oznacza ogół praw
3
i obowiązków, które zostały przyznane osobie fizycznej lub prawnej orzeczeniem,
z mocy prawa lub przez prawnie wiążące porozumienie, dotyczące osoby lub
majątku dziecka i w jego zakres wchodzi piecza nad dzieckiem. Elementem pieczy
nad dzieckiem jest zaś prawo do określania miejsca pobytu dziecka (art. 2 pkt 9).
Zgodnie z art. 28 ust. 1 Rozporządzenia, orzeczenia tego rodzaju wydane
w jednym państwie, jeśli są w tym państwie wykonalne i zostały doręczone,
są wykonywane w innym państwie członkowskim, jeżeli ich wykonalność w tym
państwie została stwierdzona na wniosek którejkolwiek zainteresowanej strony.
Przepisy Rozporządzenia zawierają również samodzielny i wyczerpujący katalog
merytorycznych podstaw odmowy stwierdzenia wykonalności, przy czym,
w odniesieniu do będącego przedmiotem wniosku orzeczenia, negatywnych
przesłanek stwierdzenia wykonalności poszukiwać należało w art. 23
Rozporządzenia. Zgodnie z punktem e) tego artykułu, orzeczenie nie podlega
wykonaniu, jeżeli nie da się go pogodzić z późniejszym orzeczeniem dotyczącym
odpowiedzialności rodzicielskiej, wydanym w państwie członkowskim, w którym
wystąpiono o uznanie (stwierdzenie wykonalności). Odwołując się do tego przepisu
Sąd Apelacyjny wskazał, że prawomocnym postanowieniem z dnia 18 grudnia
2009 r., Sąd Rejonowy, oddalił, złożony w trybie Konwencji haskiej, wniosek Anity
O. o wydanie małoletniej Aniki K., z powodu istnienia poważnego ryzyka, że powrót
dziecka naraziłby je na szkodę psychiczną (art. 13 lit. b Konwencji). W ocenie Sądu
Apelacyjnego, skoro podstawą oddalenia wniosku o wydanie było ustalenie,
że z punktu widzenia dobra dziecka, właściwe jest, aby małoletnia pozostała przy
ojcu, to orzeczeniem tym Sąd ten w istocie legitymizował stan, w którym córka stron
pozostaje pod opieką uczestnika, a zatem pośrednio rozstrzygnął o przysługującym
mu, w okolicznościach sprawy, prawie do opieki nad córką. Wystarcza to do
uznania tego rozstrzygnięcie za dotyczące odpowiedzialności rodzicielskiej
w rozumieniu art. 23 lit. e) Rozporządzenia. Obu orzeczeń nie da się pogodzić, a to
oznacza, że zachodzi określona w tym artykule przyczyna uzasadniająca odmowę
stwierdzenia wykonalności orzeczenia sądu irlandzkiego.
W skardze kasacyjnej od postanowienia Sądu Apelacyjnego uczestnik
zarzucił naruszenie art. 23 lit. e) Rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia
27 listopada 2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania
4
orzeczeń w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego
rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 (Dz.Urz.UE.L.03.338.1ze zm.) przez jego
błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że postanowienie w sprawie 369/09
Sądu Rejonowego jest orzeczeniem dotyczącym odpowiedzialności rodzicielskiej i
w związku z tym domagał się uchylenia zaskarżonego postanowienia i przekazania
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Art. 91 ust. 3 Konstytucji stanowi, że jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez
Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo
przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo
w przypadku kolizji z ustawami. Z kolei z art. 288 Traktatu o funkcjonowaniu Unii
Europejskiej (w brzmieniu i numeracji ustalonej przez art. 2 pkt 235 i art. 5 ust. 1
Traktatu z Lizbony zmieniającego Traktat o Unii Europejskiej i Traktat
ustanawiający Wspólnotę Europejską (Dz. U.UE C07.306.1) wynika, że „w celu
wykonania kompetencji Unii instytucje przyjmują rozporządzenia, dyrektywy,
decyzje, zalecenia i opinie. Rozporządzenie ma zasięg ogólny. Wiąże w całości
i jest bezpośrednio stosowane we wszystkich Państwach Członkowskich".
Uwzględniając powołane uregulowania oraz art. 2 Aktu z dnia 16 kwietnia 2003 r.
dotyczącego warunków przystąpienia Republiki Czeskiej, Republiki Estońskiej,
Republiki Cypryjskiej, Republiki Łotewskiej, Republiki Litewskiej, Republiki
Węgierskiej, Republiki Malty, Rzeczypospolitej Polskiej, Republiki Słowenii
i Republiki Słowackiej oraz dostosowań w traktatach stanowiących podstawę Unii
Europejskiej (Dz. U. Nr 90, poz. 864, Dz. U. UE L 03.236.33 ze zm.) stwierdzić
należy, że Rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r.
dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach
dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylające rozporządzenie (WE) nr
1347/2000 (Dz.Urz.UE.L.03.338.1ze zm.) stanowi element porządku prawnego
Rzeczypospolitej Polskiej. Zarzucając naruszenie art. 23 Rozporządzenia, skarżący
zarzut ten usytuował w podstawie kasacyjnej z art. 398 § 1 pkt 2 k.p.c.
Tak w orzecznictwie (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów SN z dnia
31 stycznia 2008 r. III CZP 49/07, OSNC 2008/6/55) jak i w literaturze przedmiotu
naruszenie przez sąd przepisów prawa wspólnotowego uważane jest za naruszenie
5
prawa materialnego. Potraktowanie przez skarżącego naruszenia art. 23
Rozporządzenia jako naruszenia prawa procesowego jest, jak się wydaje, nadto
następstwem próby zakwalifikowania go jako przepisu o charakterze
proceduralnym zważywszy, że Rozporządzenie zawiera, w rozumieniu krajowego
porządku prawnego, niewątpliwie przepisy o takim charakterze. Art. 23
Rozporządzenia wyszczególnia warunki, których spełnienie wyklucza możliwość
respektowania w państwie, w którym wystąpiono o uznanie lub stwierdzenie
wykonalności, zagranicznego orzeczenia. Celem tego uregulowania jest
zapewnienie kontroli orzeczenia z punktu widzenia czy spełnia ono oczekiwane
przez ustawodawcę unijnego standardy prawne pozwalające zaakceptować skutki
orzeczenia jednego państwa w innym państwie członkowskim. Tak rozumiany cel
ustanowienia tych warunków wskazuje na ich materialny charakter. Z tej też przeto
przyczyny, nawet przy uwzględnieniu, że konstrukcje prawne Rozporządzenia
cechuje autonomiczność, art. 23 postrzegać należałoby tak jak przepis prawa
materialnego. Wskazanie w skardze kasacyjnej, że jest ona oparta na podstawie
z art. 398 § 1 pkt 2 k.p.c., a więc na zarzucie naruszenia przepisów postępowania,
nie jest więc, w świetle powyższego, prawidłowe. Błędna kwalifikacja przepisu
prawa wspólnotowego nie stanowi jednak przeszkody w rozpoznaniu skargi
zważywszy, że zawiera ona wszystkie niezbędne cechy konstrukcyjne z art. 3984
§ 1 k.p.c., w tym sprecyzowanie zarzutu ze wskazaniem przepisu, który, zdaniem
skarżącego, został przez błędną wykładnię naruszony, nadto zawiera trafne
uzasadnienie. Skarżący słusznie bowiem zarzuca, że orzeczenie wydane na
podstawie art. 13 lit. b) Konwencji dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia
dziecka za granicę (Dz. U. Nr 108/1995 r., poz. 528), oddalające wniosek
o wydanie dziecka, nie jest orzeczeniem dotyczącym odpowiedzialności
rodzicielskiej, o jakim mowa w art. 23 lit. e) Rozporządzenia.
Art. 23 lit. e) Rozporządzenia stanowi, że orzeczenia dotyczącego
odpowiedzialności rodzicielskiej nie uznaje się (nie stwierdza się jego wykonalności
- art. 31 ust. 2), jeżeli orzeczenia tego nie da się pogodzić z późniejszym
orzeczeniem dotyczącym odpowiedzialności rodzicielskiej wydanym
w państwie członkowskim, w którym wystąpiono o uznanie (stwierdzenie
wykonalności). Za takie orzeczenie, dotyczące odpowiedzialności rodzicielskiej,
6
Sąd Apelacyjny poczytał postanowienie Sądu Rejonowego w sprawie sygn. 396/09
oddalające, na podstawie art. 13 lit.b) Konwencji dotyczącej cywilnych aspektów
uprowadzenia dziecka za granicę sporządzonej w Hadze dnia 25 października
1980 r. (Dz. U. Nr 108/1995 r., poz. 528), wniosek o wydanie dziecka.
Oba akty prawne, tak Rozporządzenie jak i Konwencja, posługują się
zbieżnym aparatem pojęciowym, co pozwala na analogiczne rozumienie
używanych w tych aktach terminów. Jakkolwiek Konwencja nie posługuje się
pojęciem „odpowiedzialności rodzicielskiej", ale pojęciami „prawa do opieki"
i „prawa do odwiedzin", to sprecyzowany w przepisach (art. 5 Konwencji) ich zakres
pozwala stwierdzić, że mieszczą się one w szerszym pojęciu „odpowiedzialności
rodzicielskiej", zdefiniowanym w art. 2 ust. 7 (w związku z ust. 9 i ust. 10)
Rozporządzenia; przepisy Konwencji dotyczą tylko pewnych przejawów
„odpowiedzialności rodzicielskiej". Ta zbieżność zakresów pojęć nie jest jednak
wystarczająca dla stwierdzenia, że orzeczenie wydane na podstawie przepisów
Konwencji jest orzeczeniem dotyczącym odpowiedzialności rodzicielskiej.
Dla prawidłowego odczytania charakteru orzeczeń wydanych na podstawie
Konwencji niezbędne jest odwołanie się do przedmiotu Konwencji i w związku z tym
funkcji, jaką jej przepisy pełnią w wypadku uprowadzenia lub zatrzymania dziecka.
Te aspekty wyznaczają też kognicję sądu rozstrzygającego sprawę wydania
dziecka i ona też determinuje treść zapadłego w takim postępowaniu orzeczenia.
Art. 1 Konwencji stanowi, że jej przedmiotem jest zapewnienie niezwłocznego
powrotu dzieci bezprawnie uprowadzonych lub zatrzymanych w jednym
z umawiających się Państw oraz zapewnienie poszanowania praw do opieki
i odwiedzin określonych przez ustawodawstwo jednego Umawiającego się Państwa
w innych Umawiających się Państwach. Za bezprawne uprowadzenie lub
zatrzymanie uważa się naruszenie prawa do opieki przyznanego i wykonywanego
na mocy ustawodawstwa Państwa, w którym dziecko miało miejsce pobytu
bezpośrednio przed uprowadzeniem lub zatrzymaniem (art. 3). Zapewnienie
powrotu dzieci ma nastąpić przez stosowanie wszelkich środków (art. 2 Konwencji).
Celem działań podejmowanych na podstawie Konwencji jest więc przywrócenie
stanu sprzed uprowadzenia lub zatrzymania. W ramach środków podejmowanych
przez Umawiające się Państwa, w granicach ich terytoriów, w celu zapewnienia
7
realizacji celów Konwencji, pozostaje też postępowanie sądowe. Rola sądu
sprowadza się do zarządzenia powrotu dziecka w drodze nakazu jego wydania
skierowanego do osoby, która dziecko uprowadziła i zatrzymała, po sprawdzeniu,
czy spełnione zostały wszystkie przewidziane w Konwencji przesłanki
dopuszczające wszczęcie przed sądem postępowania oraz czy osoba składająca
wniosek jest uprawniona do wystąpienia na drogę wskazaną przez Konwencję i czy
doszło do uprowadzenia dziecka w rozumieniu art. 1 (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 4 lutego 1998 r. I CKN 921/97, lex nr 78422). Wydane zatem
na podstawie przepisów Konwencji rozstrzygnięcie uwzględniające wniosek,
zmierza do usunięcia bezprawia czyli udzielenia ochrony prawu do opieki -
przyznanemu i wykonywanemu na mocy ustawodawstwa państwa, w którym
dziecko miało miejsce pobytu bezpośrednio przed uprowadzeniem lub
zatrzymaniem - i ma doprowadzić do przywrócenia stanu istniejącego przed
uprowadzeniem lub zatrzymaniem. Wykonawczy (w odniesieniu do prawa
przyznanego i wykonywanego na mocy ustawodawstwa jednego Państwa) cel
Konwencji i sposób jego realizacji powodują, że wydane na podstawie jej przepisów
orzeczenie o zwrocie dziecka nie dotyczy, nie rozstrzyga o prawie do opieki.
Tym samym prawa tego dotyczyć nie mogą, i nie dotyczą, orzeczenia odmawiające
zwrotu dziecka wydane na podstawie art. 12, 13, 20 Konwencji. Odmowa zwrotu
dziecka nie uchyla bezprawności, uprowadzenie lub zatrzymanie pozostaje
bezprawne, nastąpiło bowiem naruszenie prawa do opieki przyznanej
i wykonywanej na mocy ustawodawstwa państwa, w którym dziecko miało miejsce
pobytu bezpośrednio przed uprowadzeniem lub zatrzymaniem, a jedynie opisane
w Konwencji okoliczności natury faktycznej, uwzględniane z punktu widzenia
interesu dziecka, powodują że sąd państwa wezwanego może odmówić wydania
dziecka. W sytuacji wskazanej w art. 13 zd. 2 lit. b) odmowa wydania następuje,
gdy istnieje poważne ryzyko, że powrót dziecka narazi je na szkodę fizyczną lub
psychiczną albo w jakikolwiek inny sposób postawi w niekorzystnej sytuacji.
Powołany przepis jednoznacznie wskazuje, że u podstaw decyzji sądu
oddalającego wniosek o wydanie dziecka leżą okoliczności faktyczne, niezależne
od samego prawa do opieki. W literaturze przedmiotu trafnie dostrzeżono
podobieństwo pomiędzy konstrukcją postępowania o wydanie dziecka,
8
a postępowaniem o ochronę posiadania. W sprawie o ochronę posiadania chodzi
o ochronę faktycznie wykonywanego władztwa nad rzeczą a w postępowaniu
konwencyjnym - o ochronę faktycznie wykonywanego prawa do opieki. W obu
wypadkach odmowa udzielenia ochrony nie oznacza przyznania prawa. Nie można
też pomijać art. 10 Konwencji, który stanowi, że orzeczenie dotyczące zwrotu
dziecka (tak pozytywne jak i negatywne ), wydane zgodnie z jej przepisami, nie
narusza istoty prawa do opieki oraz art. 16 przewidującego w jednym tylko
przypadku orzekanie o prawie do opieki przez sąd Państwa, do którego dziecko
zostało uprowadzone lub w którym zostało zatrzymane, mianowicie sąd tego
państwa, w granicach jego jurysdykcji, na ogólnych zasadach i na podstawie
właściwych przepisów może orzec o prawie do opieki dopiero po stwierdzeniu,
że określone w Konwencji prawne wymagania co do zwrotu dziecka nie zostały
spełnione (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1 grudnia 1999 r. I CKN
992/99. OSNC 2000/6/111).
Przyczyny, dla których, z powołaniem się na art. 13 lit. b) Konwencji, Sąd
Rejonowy w sprawie /…/ oddalił prawomocnie wniosek o wydania dziecka, były
wyłącznie natury faktycznej. Fakty te ani nie uchyliły bezprawności działania ojca
ani nie wpłynęły na prawo matki do opieki wynikające z orzeczenia objętego
wnioskiem. Potraktowanie przeto orzeczenia oddalającego wniosek o wydanie
dziecka (wobec prawidłowego wykonywania przez ojca bieżącej pieczy i w związku
z tym korzystnej sytuacji emocjonalnej dziecka) jako orzeczenia rozstrzygającego o
prawie ojca do opieki, a więc jako orzeczenia dotyczącego jego odpowiedzialności
rodzicielskiej, jest oczywiście nieprawidłowe. Art. 23 lit. e) Rozporządzenia dla
oddalenia wniosku wymaga, aby orzeczeniu przedstawionemu do uznania
(stwierdzenia wykonalności) przeciwstawić inne, późniejsze, orzeczenie dotyczące
odpowiedzialności rodzicielskiej takiej treści, która powoduje, że orzeczeń tych nie
da się pogodzić. Orzeczeniem takim nie jest orzeczenie wydane na podstawie art.
13 lit. b) Konwencji oddalające wniosek o wydanie dziecka.
Odmienny, nietrafny pogląd Sądu Apelacyjnego powoduje, że konieczne
stało się uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy temu Sądowi do
ponownego rozpoznania, z pozostawieniem temu Sądowi rozstrzygnięcia
9
o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 39815
§1 k.p.c. i art. 108 § 2 w związku
z art. 39821
i art. 391 § 1 k.p.c.).
jw