Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 13 września 2011 r.
I UK 417/10
Do osoby zatrudnionej przez jednego pracodawcę, który prowadzi dzia-
łalność na terytorium więcej niż jednego państwa członkowskiego Unii Euro-
pejskiej, wykonującej pracę w tych państwach i zamieszkującej na terytorium
jednego z nich, nie ma zastosowania art. 14 ust. 2 lit. b (ii) rozporządzenia Rady
(EWG) Nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów
zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących
działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających
się we Wspólnocie (Dz.U.UE Polskie wydanie specjalne Tom 01, Rozdział 05, s.
35 ze zm.), dotyczący określania właściwego ustawodawstwa według siedziby
lub miejsca prowadzenia działalności przez pracodawcę.
Przewodniczący SSN Jerzy Kwaśniewski, Sędziowie SN: Romualda Spyt,
Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 13 września 2011 r.
sprawy z odwołania Mirosława S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziałowi w W. z udziałem zainteresowanej: F. Urządzenia i Montaże Przemysłowe
Spółka z o. o. w W. o wydanie zaświadczenia o podleganiu ustawodawstwu polskie-
mu w zakresie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego dla pracowników
najemnych i ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie, na skutek skargi ka-
sacyjnej ubezpieczonego i zainteresowanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białym-
stoku z dnia 4 sierpnia 2010 r. […]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w W. decyzją z dnia 11 marca 2008
r., wydaną na podstawie art. 219 k.p.a. w związku z art. 83b ust. 1 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2
2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm. - zwanej dalej ustawą systemową) oraz art. 14 ust.
2 lit. b rozporządzenia Rady EWG nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie
stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników, osób pracują-
cych na własny rachunek i członków ich rodzin przemieszczających się w obrębie
Wspólnoty (Dz.U.UE.L.71.149.2; Dz.U.UE-sp.05-1-35m - zwanego dalej rozporzą-
dzeniem 1408/71 albo rozporządzeniem) odmówił Mirosławowi S. oraz płatnikowi
składek F. Urządzenia i Montaże Przemysłowe Spółce z o.o. w W. (dalej nazywanej
F.) wydania zaświadczenia dotyczącego ustawodawstwa właściwego na formularzu
E-101 potwierdzającego, że w okresie od 1 stycznia 2008 r. do 28 lutego 2009 r. Mi-
rosław S. podlega polskiemu systemowi zabezpieczenia społecznego z tytułu pracy
wykonywanej na terytorium innych niż Polska państw członkowskich Unii Europej-
skiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego.
Sąd Okręgowy ustalił, że Mirosław S. jest zatrudniony przez F. od dnia 14
września 2006 r. na podstawie umowy o pracę zawartej na czas określony, począt-
kowo na okres do 31 grudnia 2007 r., a na mocy aneksów do umowy do dnia 28 lu-
tego 2009 r. W okresie od 14 września 2006 r. do dnia 31 grudnia 2007 r. posiadał
zaświadczenie dotyczące ustawodawstwa właściwego E-101. W treści umowy o
pracę w § 2 pkt 2 wskazane jest jako miejsce świadczenia pracy: zakłady i budowy w
Polsce i na terytorium Unii Europejskiej (Irlandia, Francja, Wielka Brytania, Niemcy,
Finlandia). Sąd ustalił także, że skarżący w ramach umowy o pracę z F. pracował
poza Polską na budowach w Niemczech (od 14 września 2006 r. do 3 grudnia 2006
r.), w Finlandii (od 4 grudnia 2006 r. do 22 lipca 2007 r.), we Francji (od 23 lipca 2007
r. do 1 lipca 2008 r.) oraz ponownie w Finlandii (od 2 lipca 2008 r. do chwili obecnej).
Jeśli chodzi o roboty budowlane na terenie Polski, to F. realizuje je za pośrednictwem
Spółki L. SA z siedzibą w Ł., w której F. ma większość udziałów. Sąd ustalił zarazem,
że Mirosław S. w ramach zatrudnienia w F. nie wykonywał żadnej pracy na terenie
Polski, ani w spółce L.
Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego i jego prawną
kwalifikację, wskazując że zgodnie z art. 13 ust. 1 rozporządzenia 1408/71, z za-
strzeżeniem art. 14c i 14f, osoby, do których stosuje się to rozporządzenie, podlegają
ustawodawstwu tylko jednego państwa członkowskiego. W myśl jego art. 13 ust. 2 lit.
a pracownik najemny zatrudniony na terytorium jednego państwa członkowskiego
podlega ustawodawstwu tego państwa, nawet jeśli zamieszkuje na terytorium innego
państwa członkowskiego lub jeżeli przedsiębiorstwo lub pracodawca, który go za-
3
trudnia, ma swoją zarejestrowaną siedzibę lub miejsce prowadzenia działalności na
terytorium innego państwa członkowskiego.
Szczególne zasady wskazania właściwego prawa ubezpieczeń społecznych,
które należy rozważyć, zostały określone w art. 14 rozporządzenia 1408/71. Zgodnie
z jego ust. 1 lit. a pracownik najemny zatrudniony na terytorium państwa członkow-
skiego przez przedsiębiorstwo, w którym jest zwykle zatrudniony i przez które został
skierowany do wykonywania pracy na terytorium innego państwa członkowskiego
podlega nadal ustawodawstwu pierwszego państwa członkowskiego, pod warun-
kiem, że przewidywany okres wykonywania tej pracy nie przekracza 12 miesięcy i że
nie został on skierowany w miejsce innej osoby, której okres skierowania upłynął.
Według art. 14 ust. 1 lit. b rozporządzenia 1408/71, jeżeli praca przedłuża się poza
początkowo zakładany okres, z powodu niedających się przewidzieć okoliczności i
przekracza dwanaście miesięcy, ustawodawstwo pierwszego państwa członkowskie-
go stosuje się nadal, aż do zakończenia pracy, pod warunkiem, że wyrazi na to
zgodę właściwa władza państwa członkowskiego, na którego terytorium zaintereso-
wany jest skierowany lub organ przez tę władzę wyznaczony; o zgodę należy wystą-
pić przed upływem początkowego okresu 12 miesięcy. Jednakże zgody tej nie można
udzielić na okres dłuższy niż 12 miesięcy.
Decyzja nr 181 z dnia 13 grudnia 2000 r. Komisji Administracyjnej Wspólnot
Europejskich ds. zabezpieczenia społecznego pracowników migrujących
(2001/891/WE) dotycząca interpretacji, między innymi, art. 14 ust. 1 rozporządzenia
1408/71, określa niezbędne warunki zastosowania tego przepisu. Zgodnie z punktem
8 tej decyzji pierwszy z nich dotyczy konieczności bezpośredniego związku pomiędzy
przedsiębiorstwem oraz zatrudnianym pracownikiem. W okolicznościach faktycznych
sprawy związek taki przejawia się przez fakt zawarcia powoływanej na wstępie
umowy o pracę oraz aneksów do niej.
Zgodnie z pkt 10 decyzji nr 181 drugim istotnym warunkiem stosowania art. 14
ust. 1 rozporządzenia 1408/71 jest istnienie więzi pomiędzy przedsiębiorstwem oraz
państwem członkowskim, w którym ma siedzibę. Jak podkreśla Komisja Administra-
cyjna WE możliwość oddelegowania powinna ograniczać się jedynie do przedsię-
biorstw zwykle prowadzących działalność na terytorium państwa członkowskiego,
którego ustawodawstwo ma zastosowanie do pracownika oddelegowanego, przyj-
mując tym samym, że wyżej wymieniony przepis ma zastosowanie do przedsię-
biorstw, które zwykle w głównej mierze prowadzą działalność na terytorium państwa
4
członkowskiego, w którym mają siedzibę. Firma F. zatrudniająca skarżącego nie
spełniła tego warunku związku z państwem członkowskim, w którym ma ona siedzi-
bę, bowiem nie prowadzi ona w głównej mierze działalności na terytorium Polski.
Według orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, art. 14 ust. 1
lit. a rozporządzenia 1408/71 powinien być interpretowany w takim znaczeniu, że w
celu skorzystania z możliwości zawartych w tym przepisie, przedsiębiorstwo zajmują-
ce się pośrednictwem w zatrudnianiu pracowników tymczasowych, które działając z
jednego państwa członkowskiego udostępnia tymczasowo pracowników przedsię-
biorstwom mającym siedzibę w innym państwie członkowskim, musi prowadzić zwy-
kłą działalność w pierwszym państwie. Przedsiębiorstwo zajmujące się pośrednic-
twem w zatrudnianiu pracowników tymczasowych prowadzi normalną działalność w
państwie członkowskim, w którym ma siedzibę, jeżeli zwyczajowo prowadzi działal-
ność na znaczną skalę w tym państwie (C-202/97). Jak wykazuje materiał dowodowy
sprawy w siedzibie spółki F. generalnie zajmowano się doborem kadr, tam zapadały
też decyzje odnośnie do zawarcia umowy o pracę oraz tam regulowane były kwestie
kadrowe. Spółka F. rekrutowała obywateli polskich do pracy na budowach w pań-
stwach członkowskich przez ogłoszenia w prasie. Obywatele polscy podpisywali
umowy o pracę w siedzibie spółki w Polsce i byli od razu kierowani do pracy w kon-
kretnym państwie członkowskim. Wynagrodzenie za pracę otrzymywali i ich doku-
mentacja płacowa znajdowała się w owym jednym państwie członkowskim, w którym
wykonywali swoje obowiązki.
Według stanowiska Komisji Administracyjnej przedsiębiorstwo, które ma sie-
dzibę na terytorium jednego państwa członkowskiego i które oddelegowuje pracow-
ników do innego państwa członkowskiego, a w pierwszym państwie członkowskim
prowadzi działalność czysto zarządczą, nie może stosować postanowień art. 14 ust.
1 lit. a rozporządzenia 1408/71. Komisja ustanowiła, że przedmiotowy przepis stosuje
się do pracowników podlegających ustawodawstwu państwa członkowskiego z tytułu
wykonywania pracy na rachunek przedsiębiorstwa, którzy są oddelegowani przez to
przedsiębiorstwo do innego państwa członkowskiego (państwo zatrudnienia) w celu
wykonywania tam pracy na rzecz tego przedsiębiorstwa. Zdaniem Komisji, praca jest
wykonywana na rachunek przedsiębiorstwa kraju wysyłającego, jeśli ustalono, że jest
wykonywana na rachunek tego przedsiębiorstwa oraz że istnieje bezpośredni zwią-
zek pomiędzy pracownikiem oraz przedsiębiorstwem, które go oddelegowało. W
Krajowym Rejestrze Sądowym nie ma wpisów co do żadnych zagranicznych oddzia-
5
łów spółki F., tym samym nie można przyjąć możliwości funkcjonowania jej biur na
terytorium innego państwa niż Polska i wykonywania przez Mirosława S. pracy na
rachunek polskiego przedsiębiorstwa w innym państwie członkowskim, a jedynie na
rzecz zagranicznego inwestora, obecnie w Finlandii przy budowie elektrowni atomo-
wej w O.
Mając na względzie powyższe, Sąd Apelacyjny uznał, że nie mógł zostać za-
stosowany art. 14 ust. 1 lit. a rozporządzenia 1408/71. Nie istniała również zasad-
ność stosowania wyjątku, o którym mowa w jego art. 14 ust. 2 lit. b. Mirosław S. nie
był bowiem osobą zwykle zatrudnioną na terytorium dwóch lub więcej państw człon-
kowskich. Przepis ten dotyczy sytuacji przemieszczania się pracownika we Wspólno-
cie przy wykonywaniu pracy w ramach zatrudnienia jako pracownik najemny, a zatem
osoby, która w ramach jednego polecenia służbowego lub jednej umowy o pracę -
wykonuje pracę na terenie co najmniej dwóch państw unijnych w stosunkowo krótkim
okresie rozliczeniowym, miesięcznym, maksymalnie kwartalnym, często przekracza-
jąc granice państw. Celem art. 14 ust. 2 lit. b rozporządzenia 1408/71 było objęcie
wszystkich innych, niewymienionych w ust. 1 zawodów, których domeną jest, podob-
nie jak w ust. 1, częste przemieszczanie się pracowników między terytoriami państw
członkowskich. Tymczasem materiał dowodowy wykazuje, że praca wykonywana
przez Mirosława S. charakteryzowała się stałością i była wykonywana przez dłuższe
okresy na terytorium jednego państwa członkowskiego. Nie był on „zwykle” zatrud-
niony na terytorium dwóch lub więcej państw członkowskich, pracę bowiem wykony-
wał w następujących po sobie okresach na terytorium tylko jednego Państwa. Z tych
względów wyrokiem z dnia 6 lutego 2009 r. oddalił obie apelacje od wyroku Sądu
Okręgowego.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu skargi kasacyjnej ubezpieczonego i płatnika,
wyrokiem z dnia 25 listopada 2009 r. uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego i przekazał
sprawę temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
W uzasadnieniu orzeczenia Sąd Najwyższy wskazał, że spór w niniejszej
sprawie dotyczy ustalenia ustawodawstwa właściwego w rozumieniu przepisów roz-
porządzenia 1408/71. Zgodnie z generalną regułą wspólnotowej koordynacji ustala-
nie ustawodawstwa właściwego odbywa się według zasad: miejsca wykonywania
pracy (lex loci laboris) oraz podlegania jednemu ustawodawstwu. Z art. 13 ust. 1 roz-
porządzenia wynika bowiem, że osoby, do których znajduje ono zastosowanie, pod-
legają ustawodawstwu tylko jednego państwa członkowskiego, które to ustawodaw-
6
stwo określa się zgodnie z przepisami zawartymi w art. 13 - 17 rozporządzenia. Pod-
stawowym łącznikiem do określenia ustawodawstwa właściwego jest miejsce wyko-
nywania pracy, co w stosunku do pracowników znalazło wyraz w art. 13 ust. 2 lit. a
rozporządzenia 1408/71, według którego z zastrzeżeniem przepisów art. 14 - 17 pra-
cownik najemny zatrudniony na terytorium jednego państwa członkowskiego podlega
ustawodawstwu tego państwa, nawet jeśli zamieszkuje na terytorium innego państwa
członkowskiego lub jeżeli przedsiębiorstwo lub pracodawca, który go zatrudnia ma
swoją zarejestrowaną siedzibę lub miejsce prowadzenia działalności na terytorium
innego państwa członkowskiego. Od tej zasady przewidziane zostały wyjątki, które
dotyczą: 1) skierowania do wykonywania pracy na terytorium innego państwa człon-
kowskiego (art. 14 ust. 1 lit. a rozporządzenia); 2) wielości stosunków zatrudnienia
bądź aktywności zawodowej, jak i wykonywania działalności gospodarczej przy jed-
noczesnym pozostawaniu w zatrudnieniu (art. 14 ust. 2 lit. b, art. 14a ust. 2, art. 14c
rozporządzenia); 3) dobrowolnego i fakultatywnego ubezpieczenia kontynuowanego
(art. 15 rozporządzenia); 4) zatrudnionych w placówkach dyplomatycznych i konsu-
larnych (art. 16 rozporządzenia); 5) możliwości uregulowania wyjątków na mocy po-
rozumienia (art. 17 rozporządzenia).
W niniejszej sprawie spór dotyczy zastosowania wyjątku przewidzianego w art.
14 ust. 2 lit. b pkt (ii) rozporządzenia, zgodnie z którym osoba zwykle zatrudniona na
terytorium dwóch lub więcej państw członkowskich podlega ustawodawstwu państwa
członkowskiego, na terytorium którego przedsiębiorstwo lub pracodawca, który ją
zatrudnia, ma zarejestrowaną siedzibę lub miejsce prowadzenia działalności, jeżeli
nie zamieszkuje na terytorium jednego z państw członkowskich, gdzie wykonuje
swoją działalność. Według łącznika siedziby lub miejsca prowadzenia działalności
przez pracodawcę określa się zatem właściwe ustawodawstwo w przypadku, gdy
osoba zatrudniona jest przez jednego pracodawcę, który prowadzi działalność na
terytorium więcej niż jednego państwa członkowskiego i w tych państwach wykony-
wana jest praca, przy czym warunkiem koniecznym jest, aby miejsce zamieszkania
pracownika nie „pokrywało się” z miejscem wykonywania przez niego pracy. Hipotezą
tego przepisu objęte są osoby „zwykle zatrudnione” na terytorium dwóch lub więcej
państw członkowskich, wobec czego możliwość jego zastosowania w określonych
okolicznościach faktycznych uzależniona jest od sposobu rozumienia tego pojęcia.
Do przesądzających rezultatów nie może doprowadzić wykładnia językowa
omawianego przepisu, albowiem określenie „zwykle zatrudniona” nie jest jedno-
7
znaczne i może oznaczać zarówno pracownika wykonującego w ramach jednego
stosunku pracy obowiązki w kilku państwach członkowskich w tym samym czasie
(jednocześnie), jak i osobę, która na podstawie umowy o pracę zawartej z jednym
pracodawcą wykonuje pracę w wielu państwach członkowskich w następujących po
sobie okresach, tak jak w niniejszej sprawie Mirosław S. Odwołując się natomiast do
dyrektywy metodologicznej, nakazującej zastosowanie kolejno wszystkich typów in-
terpretacji, poczynając od językowej, poprzez systemową i kończąc na funkcjonalnej,
odnaleźć można argumenty przemawiające za każdą z tych interpretacji.
Można bowiem przyjąć, że z normy prawnej wyrażonej w art. 14 ust. 2 rozpo-
rządzenia wynika, iż mowa jest w nim o osobie zwykle zatrudnionej w kilku pań-
stwach członkowskich w kontekście osób mobilnych (stanowiących część personelu
drogowego lub latającego - pkt a) oraz innych osób, niż w pkt a, ale wykonujących
obowiązki w podobny sposób co pracownicy mobilni, tzn. jednocześnie (w krótkich
odstępach czasu) w kilku krajach członkowskich. W takich sytuacjach zastosowanie
zasady miejsca zatrudnienia i podlegania jednemu ustawodawstwu byłoby bowiem
praktycznie niemożliwe. Określeniu właściwego ustawodawstwa służą wówczas inne
łączniki wynikające z norm kolizyjnych, w tym z art. 14 ust. 2 rozporządzenia. Inaczej
rzecz ujmując, normy kolizyjne znajdują zastosowanie wówczas, gdy nie jest możliwe
na podstawie generalnej zasady miejsca wykonywania pracy jednoznaczne określe-
nie ustawodawstwa właściwego, bądź też, gdyby z uwagi na uwarunkowania zwią-
zane z wykonywaną pracą ubezpieczony miał podlegać wielu ustawodawstwom.
Taka sytuacja nie zachodzi, gdy pracownik w ramach jednego stosunku pracy wyko-
nuje swoje obowiązki w kilku krajach członkowskich w następujących po sobie okre-
sach, albowiem określenie jednego ustawodawstwa właściwego przy zastosowaniu
reguł wynikających z art. 13 ust. 1 i ust. 2 lit. a rozporządzenia nie nastręcza żadnych
trudności - pracownik podlega ustawodawstwu tego państwa, w którym wykonuje
pracę w danym okresie. Przy takiej interpretacji za osobę zwykle zatrudnioną w kilku
państwach członkowskich w rozumieniu art. 14 ust. 2 lit. b pkt (ii) rozporządzenia na-
leżałoby uznać osobę zatrudnioną przez jednego pracodawcę i z uwagi na charakter
zatrudnienia wykonującą pracę w różnych państwach członkowskich w tym samym
czasie (jednocześnie), oczywiście nie dosłownie, ale jak przyjął Sąd Apelacyjny w
stosunkowo krótkim okresie, i w związku z tym często przekraczającą granice pań-
stw.
Powyższa interpretacja opiera się na założeniu, że zasada stosowania jedne-
8
go ustawodawstwa polega wyłącznie na tym, iż w tym samym okresie pracownik nie
może podlegać kilku ustawodawstwom. W ocenie Sądu Najwyższego, zasada ta
może być jednak rozumiana także szerzej jako preferująca przynależność do jedne-
go sytemu zabezpieczenia społecznego, w którym są nie tylko spełniane zobowiąza-
nia składkowe, ale i nabywane uprawnienia. Nie budzi wątpliwości, że częste zmiany
kraju ubezpieczenia mogą powodować trudności w ubieganiu się o świadczenia
ubezpieczeniowe, choćby z powodu konieczności wykazania okresów ubezpiecze-
nia, jak również różnorodne kłopoty natury formalnej i administracyjnej. Biorąc pod
uwagę art. 14 ust. 1 lit. a rozporządzenia, zgodnie z którym pracownik najemny za-
trudniony na terytorium państwa członkowskiego przez przedsiębiorstwo, w którym
jest zwykle zatrudniony i przez które został skierowany do wykonywania pracy na
terytorium innego państwa członkowskiego, podlega nadal ustawodawstwu pierwsze-
go państwa członkowskiego, pod warunkiem że przewidywany okres wykonywania
tej pracy nie przekracza 12 miesięcy, należy uznać, iż funkcją rozporządzenia jest
również usuwanie problemów wiążących się z częstymi zmianami ustawodawstwa
właściwego. Podkreśla się bowiem, że uregulowanie art. 14 ust. 1 rozporządzenia
ma na celu usuwanie trudności administracyjno-technicznych, jakie wynikałyby z ko-
nieczności stosowania przy zatrudnieniu przejściowym zasady lex loci laboris oraz
przeciwdziałanie ograniczaniu swobody przepływu pracowników. Trudno nie do-
strzec, iż podobne zagrożenia niesie przyjęcie, iż pracownik zatrudniony przez jed-
nego pracodawcę i wykonujący w następujących po sobie okresach pracę w różnych
krajach członkowskich podlega kolejno ustawodawstwu każdego z tych państw.
Można by zatem postawić tezę, iż taka interpretacja art. 14 ust. 2 lit. b pkt (ii) rozpo-
rządzenia stoi w sprzeczności z celem tego aktu prawnego, który ma wspierać, a nie
ograniczać, swobodę przepływu pracowników. Uniknąć takiego rezultatu można
przez uznanie, iż zasada jednego ustawodawstwa polega nie tylko na wyeliminowa-
niu takich sytuacji, w których pracownik miałby podlegać równocześnie kilku syste-
mom zabezpieczenia społecznego, ale i na zachowaniu przynależności do jednego z
tych systemów i z tego punktu widzenia interpretować wyjątki przewidziane w art. 14
rozporządzenia, którego ratio legis wyrażałoby się wówczas w umożliwieniu zacho-
wania przez pracownika ciągłości ubezpieczenia. Przemawia za tym taki dobór łącz-
ników, który jak się wydaje, istotnie pozwala na kontynuowanie przez osobę wykonu-
jącą pracę w różnych krajach członkowskich dotychczasowego ubezpieczenia bez
konieczności częstych zmian ustawodawstwa właściwego.
9
Kryterium miejsca siedziby (rejestracji) przedsiębiorstwa wyznacza bowiem
ustawodawstwo właściwe w odniesieniu do: 1) pracowników delegowanych - art. 14
ust. 1 lit. a i b; 2) osób zatrudnionych w przedsiębiorstwach transportowych - art. 14
ust. 2 lit. a, ale z wyłączeniem pracowników określonych w pkt (i) oraz w pkt (ii); 3)
osób zatrudnionych w innych przedsiębiorstwach, które wykonują pracę na rzecz jed-
nego pracodawcy na terytorium dwóch lub więcej państw członkowskich i nie miesz-
kają na terytorium żadnego z państw, w których praca jest wykonywana - art. 14 ust.
2 lit. b pkt (ii).
Miejsce zamieszkania pracownika jako kryterium ustalania ustawodawstwa
właściwego stosowane jest natomiast do (art. 14 ust. 2 lit. b pkt (i) rozporządzenia):
1) osób zatrudnionych na terytorium więcej niż jednego państwa członkowskiego i
wykonujących pracę na rzecz jednego z kilku pracodawców, gdy w jednym z państw
mają miejsce zamieszkania; 2) osób wykonujących pracę na terytorium dwóch lub
więcej państw członkowskich na rzecz kilku pracodawców mających zarejestrowaną
siedzibę lub miejsce prowadzenia działalności w różnych państwach.
Przy takiej interpretacji przepisów rozporządzenia należałoby stwierdzić, że za
osobę „zwykle zatrudnioną” na terytorium kilku państw członkowskich w rozumieniu
art. 14 ust. 2 lit. b pkt (ii) rozporządzenia można uznać pracownika zobowiązanego w
ramach jednego stosunku pracy do stałego (zwykłego) wykonywania pracy w kilku
innych państwach członkowskich, niż państwo zamieszkania pracownika.
Rozstrzyganiu wątpliwości co do wykładni przepisów prawa wspólnotowego,
które nie zostały uprzednio wyjaśnione w orzecznictwie Europejskiego Trybunału
Sprawiedliwości, służą pytania prejudycjalne, które jednakże mogą być zadane pod
warunkiem, że odpowiedź na pytanie jest niezbędna do wydania wyroku (art. 267
Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz.U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/2).
Oznacza to, jak wyjaśniał ETS w swoim orzecznictwie, że potrzeba dokonania inter-
pretacji prawa wspólnotowego, która będzie użyteczna dla sądu krajowego, wymaga,
by sąd krajowy określił kontekst faktyczny i prawny kierowanych przez siebie pytań
lub przynajmniej wyjaśnił okoliczności faktyczne, na których pytania te są oparte (por.
wyrok z 21 września 1999 r., C-67/96, Albany International BV przeciwko Stichting
Bedrijfspensioenfonds Textielindustrie; LEX nr 110961), albowiem w ramach postępo-
wania odnoszącego się do pytań prejudycjalnych opartego na całkowitym rozdziale
zadań sądów krajowych i Trybunału, ocena stanu faktycznego sprawy należy w pełni
do sądu krajowego. Zatem Trybunał może jedynie orzekać o wykładni lub ważności
10
aktów prawa wspólnotowego w oparciu o fakty przedstawione mu przez sąd krajowy
(por. wyrok z dnia 11 września 2008 r., C-11/07, Hans Eckelkamp i inni przeciwko
Państwo Belgijskie; LEX nr 435985). Wynika z tego, iż choć w ramach współpracy
między Trybunałem Sprawiedliwości a sądami krajowymi jedynie do sądu krajowego,
przed którym toczy się postępowanie i który bierze odpowiedzialność za późniejsze
orzeczenie, należy stwierdzenie, w świetle konkretnych okoliczności sprawy istnieje
potrzeba zwrócenia się o orzeczenie wstępne w celu umożliwienia mu wydania wy-
roku, to Trybunał może w wyjątkowych okolicznościach zbadać warunki, w jakich py-
tanie zostało do niego skierowane przez sąd krajowy w celu stwierdzenia swej wła-
ściwości. Trybunał może odmówić udzielenia odpowiedzi na pytanie zadane przez
sąd krajowy w trybie prejudycjalnym w takim przypadku, gdy jasnym jest, iż wykład-
nia prawa wspólnotowego, o którą zwraca się ten sąd, nie ma związku ze stanem
faktycznym lub celem głównego postępowania (por. wyrok z 13 marca 2001 r., C-
379/98, PreussenElektra AG przeciwko Schleswag AG; LEX nr 83264).
Wystąpienie z pytaniem prejudycjalnym do ETS musi być zatem poprzedzone
ustaleniem wszystkich okoliczności faktycznych umożliwiających zastosowanie prze-
pisu prawa wspólnotowego, którego wykładnia budzi wątpliwości. Warunkiem zasto-
sowania art. 14 ust. 2 lit. b pkt (ii) rozporządzenia 1408/71 jest, aby pracownik nie
zamieszkiwał na terytorium jednego z państw członkowskich, w których wykonuje
swoją pracę. W aktualnym stanie niniejszej sprawy stwierdzenie Sądu Apelacyjnego,
iż ubezpieczony spełniał ten warunek, nosi cechy dowolności, albowiem nie zostało
oparte na żadnym materiale dowodowym. Pojęcie miejsca zamieszkania zostało zde-
finiowane w art. 1 lit. h rozporządzenia, z którego wynika, iż miejsce zamieszkania
oznacza miejsce zwykłego pobytu. Zgodnie z orzecznictwem ETS, przyjęcie, że
osoba zatrudniona w jednym państwie członkowskim zamieszkuje w innym państwie
wymaga ustalenia, że pracownik w tym państwie zwykle mieszka i tam znajduje się
główny ośrodek jego spraw życiowych i interesów (por. wyroki ETS w sprawach: Di
Paolo, z dnia 17 lutego 1977 r., 76/76, ECR 1977/1/00315; Aubin, z dnia 27 maja
1982 r., 227/81, ECR 1982/5/01991; Reibold, z dnia 13 listopada 1990 r., C-216/89,
ECR 1990/10/I - 04163; Knoch, z dnia 8 lipca 1992 r., C-216/89, ECR 1992/7/I -
04341). Miarodajne dla ustalenia miejsca zamieszkania są zaś: długość oraz ciągłość
zamieszkania przed podjęciem zatrudnienia, długość i uwarunkowania nieobecności,
rodzaj zatrudnienia wykonywanego w innym państwie członkowskim oraz zamiar pra-
cownika powrotu po czasie wykonywania pracy, wobec czego dla stwierdzenia, iż
11
ubezpieczony istotnie nie zamieszkiwał na terytorium żadnego z państw, w których
wykonywał pracę, konieczne jest uprzednie poczynienie ustaleń co do tych okolicz-
ności.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Apelacyjny, na podstawie uzupełnio-
nego o zeznania ubezpieczonego materiału dowodowego ustalił, że Mirosław S. nie
posiada w Polsce majątku, nie lokuje tu oszczędności, nie ma konkretnych planów co
do powrotu do kraju, nie mieszka w Polsce i nie ma tu głównego ośrodka spraw ży-
ciowych. Obecnie centrum jego spraw życiowych znajduje się za granicą w aktual-
nym miejscu zatrudnienia, z czego wynika, że art. 14 ust. 2 lit. b pkt (ii) nie ma do
jego sytuacji zastosowania. Niezależnie od powyższego Sąd odwoławczy wyraził
pogląd, że Mirosław S. nie był „zwykle” zatrudniony na terytorium kilku państw człon-
kowskich w rozumieniu art. 14 ust. 2 lit. b rozporządzenia, bo nie był zatrudniony jed-
nocześnie w dwóch państwach członkowskich, lecz wykonywał pracę kolejno - naj-
pierw w jednym państwie, a potem w drugim państwie, po dłuższych następujących
po sobie okresach. Z tych względów wyrokiem z dnia 4 sierpnia 2010 r. Sąd Apela-
cyjny ponownie oddalił obie apelacje od wyroku Sądu Okręgowego.
W skardze kasacyjnej od tego wyroku, wniesionej przez ubezpieczonego i
płatnika, zarzucono naruszenie prawa materialnego: 1) art. 6 ust. 1 pkt 1 w związku z
art. 8 ust. 1 i ust. 14, art. 11 ust. 1, art. 12 ust. 1 i art. 13 pkt 1 ustawy z dnia 13 paź-
dziernika 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych; 2) art. 1 lit. h i art. 14 ust. 2 lit.
b (ii) rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie
stosowania systemów zabezpieczenia społecznego dla pracowników najemnych i ich
rodzin przemieszczających się we Wspólnocie oraz art. 12a (5) ust. 4 rozporządzenia
Rady (EWG) nr 574/72 z dnia 21 marca 1972 r. w sprawie wykonywania rozporzą-
dzenia Rady (EWG) w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego
dla pracowników najemnych i ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie -
przez ich niezastosowanie i błąd subsumpcji.
Skarżący zarzucili także naruszenie przepisów postępowania: 1) art. 39820
k.p.c., przez niezastosowanie się Sądu do wykładni prawa dokonanej przez Sąd Naj-
wyższy w wyroku z dnia 25 listopada 2009 r., I UK 107/09 i wydanie orzeczenia z
całkowitym pominięciem stanowiska wyrażonego w orzeczeniu kasatoryjnym; 2) art.
382 w związku z art. 328 § 2 k.p.c. i w związku z art. 391 § 1 k.p.c., przez niewzięcie
pod uwagę materiału sprawy istotnego dla rozstrzygnięcia i nieomówienie tego w
uzasadnieniu wyroku; 3) art. 385 k.p.c. i art. 386 § 1 k.p.c., przez oddalenie apelacji
12
zamiast orzeczenia zmieniającego wyrok Sądu Okręgowego.
W podstawach skargi wskazano także na naruszenie art. 267 Traktatu o Unii
Europejskiej i Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej przez niezwrócenie się do
Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z wnioskiem o rozpatrzenie pytania pre-
judycjalnego.
Skarżący wnieśli o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego i przekazanie sprawy
temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Organ rentowy wniósł o oddalenie skargi.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Spór w niniejszej sprawie dotyczy ustalenia ustawodawstwa właściwego w
rozumieniu przepisów rozporządzenia 1408/71. Zgodnie z generalną regułą wspólno-
towej koordynacji ustalanie ustawodawstwa właściwego odbywa się według zasad:
miejsca wykonywania pracy (lex loci laboris) oraz podlegania jednemu ustawodaw-
stwu. Z art. 13 ust. 1 rozporządzenia wynika bowiem, że osoby, do których znajduje
ono zastosowanie, podlegają ustawodawstwu tylko jednego państwa członkowskie-
go, które to ustawodawstwo określa się zgodnie z przepisami zawartymi w art. 13 -
17 rozporządzenia. Podstawowym łącznikiem do określenia ustawodawstwa właści-
wego jest miejsce wykonywania pracy, co w stosunku do pracowników znalazło wy-
raz w art. 13 ust. 2 lit. a rozporządzenia 1408/71, według którego z zastrzeżeniem
przepisów art. 14 - 17 pracownik najemny zatrudniony na terytorium jednego pań-
stwa członkowskiego podlega ustawodawstwu tego państwa, nawet jeśli zamieszkuje
na terytorium innego państwa członkowskiego lub jeżeli przedsiębiorstwo lub praco-
dawca, który go zatrudnia ma swoją zarejestrowaną siedzibę lub miejsce prowadze-
nia działalności na terytorium innego państwa członkowskiego. Od tej zasady przewi-
dziane zostały wyjątki, które dotyczą: 1. skierowania do wykonywania pracy na tery-
torium innego państwa członkowskiego (art. 14 ust. 1 lit. a rozporządzenia); 2. wielo-
ści stosunków zatrudnienia bądź aktywności zawodowej, jak i wykonywania działal-
ności gospodarczej przy jednoczesnym pozostawaniu w zatrudnieniu (art. 14 ust. 2
lit. b, art. 14a ust. 2, art. 14c rozporządzenia); 3. dobrowolnego i fakultatywnego
ubezpieczenia kontynuowanego (art. 15 rozporządzenia); 4. zatrudnionych w placów-
kach dyplomatycznych i konsularnych (art. 16 rozporządzenia); 5. możliwości uregu-
lowania wyjątków na mocy porozumienia (art. 17 rozporządzenia).
13
W niniejszej sprawie spór dotyczy zastosowania wyjątku przewidzianego w art.
14 ust. 2 lit. b pkt (ii) rozporządzenia, zgodnie z którym osoba zwykle zatrudniona na
terytorium dwóch lub więcej państw członkowskich podlega ustawodawstwu państwa
członkowskiego, na terytorium którego przedsiębiorstwo lub pracodawca, który ją
zatrudnia, ma zarejestrowaną siedzibę lub miejsce prowadzenia działalności, jeżeli
nie zamieszkuje na terytorium jednego z państw członkowskich, gdzie wykonuje
swoją działalność. Według łącznika siedziby lub miejsca prowadzenia działalności
przez pracodawcę określa się zatem właściwe ustawodawstwo w przypadku, gdy
osoba zatrudniona jest przez jednego pracodawcę, który prowadzi działalność na
terytorium więcej niż jednego państwa członkowskiego i w tych państwach wykony-
wana jest praca, przy czym warunkiem koniecznym jest, aby miejsce zamieszkania
pracownika nie „pokrywało się” z miejscem wykonywania przez niego pracy.
Pojęcie miejsca zamieszkania zostało zdefiniowane w art. 1 lit. h rozporządze-
nia, z którego wynika, iż miejsce zamieszkania oznacza miejsce zwykłego pobytu.
Zgodnie z orzecznictwem ETS, przyjęcie, że osoba zatrudniona w jednym państwie
członkowskim zamieszkuje w innym państwie wymaga ustalenia, że pracownik w tym
państwie zwykle mieszka i tam znajduje się główny ośrodek jego spraw życiowych i
interesów (por. wyroki ETS w sprawach: Di Paolo, z dnia 17 lutego 1977 r., 76/76,
ECR 1977/1/00315; Aubin, z dnia 27 maja 1982 r., 227/81, ECR 1982/5/01991; Rei-
bold, z dnia 13 listopada 1990 r., C - 216/89, ECR 1990/10/I - 04163; Knoch, z dnia 8
lipca 1992 r., C - 216/89, ECR 1992/7/I - 04341). Miarodajne dla ustalenia miejsca
zamieszkania są zaś: długość oraz ciągłość zamieszkania przed podjęciem zatrud-
nienia, długość i uwarunkowania nieobecności, rodzaj zatrudnienia wykonywanego w
innym państwie członkowskim oraz zamiar pracownika powrotu po czasie wykonywa-
nia pracy.
Uwzględniając stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w wyroku z 25 listo-
pada 2009 r. co do konieczności ustalenia tak rozumianego miejsca zamieszkania
ubezpieczonego w okresie jego zatrudnienia za granicą, Sąd Apelacyjny przy ponow-
nym rozpoznaniu sprawy, na podstawie uzupełnionego o zeznania ubezpieczonego
materiału dowodowego przyjął, że Mirosław S. nie posiada w Polsce majątku, nie
lokuje tu oszczędności, nie ma konkretnych planów co do powrotu do kraju, nie
mieszka w Polsce i nie ma tu głównego ośrodka spraw życiowych. Obecnie centrum
jego spraw życiowych znajduje się za granicą w aktualnym miejscu zatrudnienia.
Brak jest zatem podstaw do stwierdzenia, że Sąd odwoławczy nie zastosował się do
14
wykładni dokonanej przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 listopada 2009 r., I UK
107/09 (OSNP 2011 nr 11-12, poz. 165), wobec czego zarzut naruszenia art. 39820
k.p.c. jest nietrafny.
Brak też jest podstaw do uwzględnienia zarzutu naruszenia art. 382 w związku
z art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c., skoro większa część motywów
zaskarżonego wyroku odzwierciedla przebieg postępowania dowodowego i sposób
rozumowania Sądu właśnie w odniesieniu do tej podstawowej dla rozstrzygnięcia
sprawy okoliczności, jaką było ustalenie miejsca zamieszkania ubezpieczonego w
okresie jego zatrudnienia za granicą.
Nieusprawiedliwione są również zarzuty naruszenia art. 385 k.p.c. i art. 386 §
1 k.p.c. Przytoczone przepisy - jak wskazywał już na to Sąd Najwyższy - są adreso-
wane do sądu drugiej instancji i przesądzają o tym, w jaki sposób ma on rozstrzy-
gnąć sprawę, jeżeli stwierdzi, że apelacja jest bezzasadna, bądź że powinna być
uwzględniona. O ich naruszeniu mogłaby być zatem mowa jedynie wtedy, gdyby Sąd
Apelacyjny stwierdził, że apelacja jest zasadna, a jej nie uwzględnił, czego skarżący
nie zarzucają. Natomiast sąd drugiej instancji nie narusza art. 385 k.p.c. i art. 386 § 1
k.p.c., jeżeli oddali apelację na podstawie oceny, że jest ona bezzasadna, niezależ-
nie od twierdzenia strony, iż była zasadna (por. np. postanowienie Sądu Najwyższe-
go z dnia 2 grudnia 1997 r., I PKN 403/97, OSNAPiUS 1998 nr 20, poz. 602, czy wy-
rok Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 2000 r., I PKN 711/99, OSNAPiUS 2002 nr 1,
poz. 13).
W judykaturze Sądu Najwyższego stwierdza się, że zarzut naruszenia prawa
materialnego nie może być skutecznie uzasadniany próbą zwalczania ustaleń fak-
tycznych, gdyż mogłaby ona ewentualnie odnieść zamierzony skutek wyłącznie w
ramach drugiej podstawy kasacyjnej. Z tego punktu widzenia każdy zarzut skargi ka-
sacyjnej, który ma na celu polemikę z ustaleniami faktycznymi sądu drugiej instancji,
chociażby pod pozorem błędnej wykładni lub niewłaściwego zastosowania określo-
nych przepisów prawa materialnego, z uwagi na jego sprzeczność z art. 3983
§ 3
k.p.c., jest a limine niedopuszczalny, co w rozpoznawanej skardze kasacyjnej doty-
czy zarzutu naruszenia art. 1 lit. h rozporządzenia przez błąd subsumpcji, którym
skarżący usiłuje zwalczyć ustalenia faktyczne Sądu Apelacyjnego co do miejsca za-
mieszkania ubezpieczonego w spornym okresie.
W takiej sytuacji ocena zarzutów sformułowanych w ramach pierwszej podsta-
wy kasacyjnej musi być dokonana z uwzględnieniem ustaleń faktycznych poczynio-
15
nych przez Sąd Apelacyjny, którymi Sąd Najwyższy jest związany (art. 39813
§ 2
k.p.c.). Dla rozstrzygnięcia sprawy najistotniejszym ustaleniem było zaś nie to, że
ubezpieczony w okresach zatrudnienia za granicą nie miał miejsca zamieszkania w
Polsce, na czym koncentrują się skarżący, lecz to, że w tych okresach miał miejsce
zamieszkania w tym kraju, w którym wykonywał pracę, co Sąd Apelacyjny stanowczo
wyraził stwierdzeniami „obecnie stale mieszka za granicą”, „obecnie centrum jego
spraw życiowych znajduje się za granicą w aktualnym miejscu zatrudnienia”. Przy
takim ustaleniu nie ma podstaw, by twierdzić, że Sąd drugiej instancji nieprawidłowo
odmówił zastosowania 14 ust. 2 lit. b pkt (ii) rozporządzenia i art. 12a (5) ust. 4 roz-
porządzenia nr 574/72, skoro jak już wskazywano, tego wyłączenia od podlegania
ustawodawstwu tego państwa, w którym pracownik jest zatrudniony, nie stosuje się,
jeżeli pracownik ma miejsce zamieszkania w kraju, w którym pracę wykonuje, na co
bez żadnego wpływu pozostaje, czy można go uznać za osobę „zwykle” zatrudnioną
w kilku krajach członkowskich. Z tej przyczyny nie można też uznać, że doszło do
naruszenia art. 267 Traktatu o Unii Europejskiej, albowiem ustalony w sprawie stan
faktyczny, wyłączający zastosowanie w sprawie wyjątku przewidzianego w art. 14
ust. 2 lit. b pkt (ii) rozporządzenia, wykluczał też możliwość wystąpienia do Trybunału
Sprawiedliwości Unii Europejskiej z pytaniem prejudycjalnym dotyczącym wykładni
tego przepisu.
Odmowa zastosowania art. 14 ust. 2 lit. b pkt (ii) rozporządzenia ma zaś ten
skutek, że Mirosław S. nie może być uznany za osobę podlegającą w spornym okre-
sie polskiemu systemowi ubezpieczeń społecznych, co czyni bezprzedmiotowymi
podniesione w skardze zarzuty naruszenia wymienionych tam przepisów ustawy z
dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych.
Biorąc to pod uwagę Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł jak
w sentencji.
========================================