Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 727/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 września 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
SSA Marek Machnij
w sprawie z powództwa Ewy P. i Mirosława S.
przeciwko Powszechnemu Zakładowi Ubezpieczeń S.A. z siedzibą w Warszawie
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 21 września 2011 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 6 maja 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w zakresie oddalającym apelację
powodów (punkt 1) i orzekającym o kosztach procesu za drugą
instancję (punkt 2) i w tej części przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelacje powodów Ewy P. i
Mirosława S. oraz pozwanego Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Spółki
Akcyjnej w Warszawie od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 26 maja 2009 r., którym
zasądzono na rzecz każdego z powodów kwoty po 310 932,42 zł z ustawowymi
odsetkami od dnia 25 lipca 2005 r., oddalono powództwa w pozostałej części oraz
zniesiono wzajemnie koszty procesu.
Rozstrzygnięcie to oparte zostało na następujących ustaleniach i wnioskach:
Strony łączyła w okresie od 1 stycznia do 31 grudnia 2003 r. umowa
ubezpieczenia budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia
i innych zdarzeń losowych, w której suma ubezpieczenia określona została na
1 161 900 zł. W dniu 29 grudnia 2003 r. spaleniu uległ kurnik fermowy, oddany do
użytku w 1999 r. wraz z urządzeniami oraz pozostałe budynki. Przyczyną pożaru
było zerwanie się mocowania urządzenia grzewczego. Z uwagi na to, że
powodowie scedowali wierzytelność wynikającą z umowy ubezpieczenia na rzecz
PKO Spółki Akcyjnej, pozwany poinformował Bank o tym zdarzeniu i przewidywanej
wysokości odszkodowania, a następnie w dniu 15 marca 2004 r. wypłacił mu
200 000 zł, kwotę 260 000zł w dniu 16 czerwca 2004 r. oraz do rąk powodów kwotę
57 744 zł w dniu 16 lipca 2004 r. Powodowie pismami z dnia 20 kwietnia 2004 r.
poinformowali pozwanego, że zamierzają odbudować zniszczony budynek
i przedłożyli w dniu 20 grudnia 2004 r. kosztorys, wniosek o uzgodnienie projektu
oraz o zatwierdzenie projektu inwestycji, polegającej na odbudowie budynku do
tuczu drobiu rzeźnego. Ponadto złożona kopia fragmentu dziennika budowy
z wpisem kierownika budowy i stwierdzeniem rozpoczęcia rozbiórki spalonego
budynku wskazywała na realność zadeklarowanego zamiaru. Po wykonaniu
rozbiórki i opracowaniu kosztorysu przez następnego kierownika budowy
powodowie przystąpili do gromadzenia materiałów budowlanych. Biegli
z Politechniki Krakowskiej stwierdzili, że nie istnieje możliwość wykorzystania
pozostałości po pożarze kurnika do jego odbudowy, które powinny być rozebrane,
określili także koszt odbudowy na 1 443 000 zł według cen z 2004 r. Nie było
3
możliwe zabezpieczenie budynku oraz osuszenie go, z uwagi na bardzo niskie
temperatury, co wskazywało na bezzasadność zarzutu przyczynienia się do
zwiększenia rozmiaru szkody. Sąd Apelacyjny uznał, że pozwany zobowiązany jest
do wypłacenia odszkodowania w wysokości sumy ubezpieczenia objętej umową,
stosownie do § 22 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 3 kwietnia
1997 r. w sprawie ogólnych warunków umów obowiązkowego ubezpieczenia
budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń
losowych (Dz. U. Nr 36, poz.220, dalej – o.w.u.), ponieważ powodowie wykazali, że
podjęli czynności zmierzające do odbudowy. Żądanie przewyższające sumę
ubezpieczenia nie zasługiwało na uwzględnienie. Podwyższenie stawki podatku od
towarów i usług (VAT) dokonane zostało po powstaniu wymagalności świadczenia
pozwanego, skoro zdarzenie ubezpieczeniowe miało miejsce w dniu 29 grudnia
2003 r., a część odszkodowania w wysokości 200 000 zł wypłacona została
przed zmianą stawki tego podatku. Opieszałość powodów w podjęciu działań
zmierzających do odbudowy nie może obciążać pozwanego. Zastosowaniu
art. 3571
k.c. sprzeciwiają się zasady współżycia społecznego. Powodowie nie
wykazali, czy i w jaki sposób zmiana stawki podatku wpłynęła na wysokość kosztów
odbudowy.
W skardze kasacyjnej powodowie powołali podstawę przewidzianą art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. Naruszenia prawa materialnego upatrują w błędnej wykładni:
art. 3571
k.c., polegającej na przyjęciu, że zasady współżycia społecznego
sprzeciwiają się zastosowaniu klauzuli rebus sic stantibus mimo zachwiania
ekwiwalentności świadczeń stron w dacie spełnienia świadczenia przez
pozwanego; art. 817 k.c. w związku z § 24 o.w.u. przez niezastosowanie ich
i przyjęcie, że powodowie opieszałym działaniem przyczynili się do wypłaty
odszkodowania po zmianie stawki podatku, mimo uchybienia przez pozwanego
terminowi spełnienia świadczenia. Niezastosowanie art. 41 i art. 175 ustawy z dnia
11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz. U. Nr 54, poz. 535 ze zm.)
w związku z art. 3 ust. 8 ustawy z dnia 29 sierpnia 2005 r. o zwrocie osobom
fizycznym niektórych wydatków związanych z budownictwem mieszkaniowym
(Dz. U. Nr 177, poz. 1468) oraz uznanie, że powodowie nie wykazali w jaki sposób
zmiana podatku wpłynęła na wysokość kosztów odbudowy, doprowadziły do
4
nietrafnego oddalenia powództwa, chociaż określenie tego było możliwe przez
porównanie kosztorysów i zastosowanie wymienionych przepisów. Skarżący
domagali się uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Strony stosunku zobowiązaniowego przyjmują na siebie obowiązek
wykonania umówionych świadczeń zgodnie z treścią umowy. Oznacza to,
stosownie do zasady pacta sunt servanda, że zmiana stosunków w okresie
pomiędzy powstaniem zobowiązania a jego wykonaniem nie ma wpływu na
wykonanie zobowiązania, jeśli nie przewidują tego szczególne przepisy Kodeksu
cywilnego, regulujące konkretny stosunek prawny (np. art. 623, art. 629 do 632,
art. 634, art. 635, art. 700). Związanie stron postanowieniami umowy dotyczy
stanów zwyczajnych i przewidywalnych, dlatego nakaz dotrzymywania ich
uzupełniony został przepisem art. 3571
k.c., przewidującym możliwość zmiany
umowy w razie zaistnienia nadzwyczajnych, szczególnych i nieprzewidywanych
okoliczności. Odpowiednio do jego treści w wypadku nadzwyczajnej zmiany
stosunków można dochodzić dostosowania zobowiązania do nowych, zmienionych
warunków, a gdyby to nie było możliwe – rozwiązania umowy. Ingerencja w treść
wiążącego strony stosunku umownego dopuszczalna jest po łącznym spełnieniu
objętych art. 3571
k.c. przesłanek: nadzwyczajnej zmiany stosunków, spełnienie
świadczenia zgodnie z treścią umowy byłoby połączone z nadmiernymi
trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, związek pomiędzy tymi
przesłankami, przy zawieraniu umowy strony nie przewidziały ryzyka związanego
ze zmianą stosunków. Przez nadzwyczajną zmianę stosunków rozumieć należy
stan rzeczy, na który składają się okoliczności nieobjęte typowym ryzykiem
umownym, mające obiektywny charakter, a zatem niezależne od stron, czego one
nie przewidywały przy zawieraniu umowy i nie miały podstaw do przewidzenia.
Przyjęte zostało, podzielane w rozpoznawanej sprawie, zapatrywanie, że do
nadzwyczajnej zmiany stosunków o powszechnym charakterze, niezależnym od
stron i niemieszczącym się w typowym ryzyku kontraktowym należy także zmiana
stanu prawnego w zakresie stawek podatkowych (por. wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 17 stycznia 2008 r., III CSK 202/07, niepubl.; z dnia 22 listopada 2007 r.,
5
III CSK 11/07, niepubl.; z dnia 16 maja 2007 r., III CSK 452/06, niepubl.), która
może być w konkretnych okolicznościach uznana za przesłankę modyfikacji lub
rozwiązania umowy. Wymagane jest wykazanie, że spełnienie umówionego
świadczenia w zmienionych warunkach groziłoby stronie rażącą stratą oraz związku
przyczynowego między taką stratą a nadzwyczajną zamianą warunków. „Rażąca
strata” oznacza stratę ponad przeciętną, nieobjętą ryzykiem gospodarczym
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 2006 r., IV CSK 290/06, niepubl.).
Przesłankę nieprzewidywalności wiąże art. 3571
k.c. z przewidywaniem następstw
zdarzeń powodujących dla jednej ze stron nadmierną trudność lub rażącą stratę.
Nieprzewidywalność wpływu zmiany okoliczności na określone zobowiązanie
stanowi obok kryterium nadzwyczajnej zmiany stosunków, podstawę odróżnienia
przypadków zwykłego ryzyka kontraktowego, z którym należy się zawsze liczyć
przy zawieraniu umowy od przypadków ryzyka wykraczającego poza ten zakres
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2005 r., III CSK 305/05, niepubl.).
Ugruntowany został, akceptowany w rozpoznawanej sprawie, pogląd, że art. 3571
k.c. nie wyłącza spod swego zakresu stosowania jakiegokolwiek rodzaju umowy,
a zatem także umowy ubezpieczenia (por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia
26 listopada 1991 r., III CZP 122/91, OSP 1992/7-8/170, z dnia 29 grudnia 1994 r.,
III CZP 120/94, OSNC 1995/4/55; postanowienie z dnia 30 stycznia 2008r., III CZP
140/07, niepubl.). Podkreślone zostało również, że rozważanie istnienia przesłanek
określonych tym przepisem uwzględniać powinno fakultatywny charakter tego
unormowania, specyfikę umów ubezpieczenia, zwłaszcza tych, w których
zastrzeżono górną granicę odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń, który z reguły
będąc związany z góry ustalonymi warunkami (ogólne lub standardowe),
określającymi prawa i obowiązki stron ma nieznaczny jedynie wpływ na ich kształt,
niemożność zmiany wysokości zapłaconej przez ubezpieczonego składki oraz to,
że zmiana świadczenia ma wyjątkowy charakter. W odniesieniu do umowy
ubezpieczenia czynnik ryzyka ma postać kwalifikowaną, ponieważ zdarzenie
ubezpieczeniowe (ryzyko) jest istotnym jej warunkiem. Natomiast nadzwyczajna
zmiana stosunków dotyczy ryzyka wtórnego, które nie dość że nie było objęte umową,
to nie było również do przewidzenia przez umawiające się strony. Pojawienie się
takiego zdarzenia może skutkować zachwianiem relacji pomiędzy stronami,
6
prowadzącym do nieusprawiedliwionego pokrzywdzenia jednego z kontrahentów,
który uzyska świadczenie wyczerpujące znamiona „rażącej straty”.
W rozpoznawanej sprawie zmiana wysokości stawki podatku od towarów
i usług wprowadzona ustawą z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług
(Dz. U. Nr 54, poz. 535) była zdarzeniem, które ocenić należało jako nadzwyczajną
zmianę stosunków. Mogła ona mieć wpływ na sytuację stron zawartej umowy
ubezpieczenia, która nie została wykonana w całości do czasu jej wejścia w życie
(1 maja 2004 r.). Ta zmiana stanu prawnego nie była znana stronom w dacie
zawierania umowy, nie było podstaw do przyjęcia, że były one w stanie przewidzieć
jej wprowadzenie. Za zasadny uznać należało zarzut skarżących naruszenia
art. 3571
k.c. i art. 817 w związku z § 24 o.w.u. Nieuzasadnione było przyjęcie, że
działania powodów, zmierzające do wypłaty świadczenia były opieszałe. Nie
uwzględnia bowiem treści wiążących strony ogólnych warunków obowiązkowego
ubezpieczenia, które przewidywały zasady ustalania szkody (§ 22), w tym również
12 miesięcznego terminu do złożenia kosztorysu odzwierciedlającego koszty
związane z odbudową lub remontem uszkodzonych budynków. Przedmiotem sporu
był również zakres uszkodzeń, a w jego ramach niesłuszny zarzut przyczynienia się
powodów do powiększenia rozmiaru szkody i dopuszczalność wykorzystania w celu
odbudowy pozostałości zniszczonych budynków, co było przyczyną opracowywania
ekspertyz na zlecenia stron oraz prowadzenia obszernego postępowania
dowodowego. W celu przystąpienia do odbudowy powodowie musieli uzyskać
przekonujące stwierdzenie, że pozostałości nie mogą być wykorzystane, pozyskać
wymagane decyzje administracyjne, zlecić wykonanie robót rozbiórkowych
i opracowanie kosztorysu. W ramach oceny wymaganej staranności powodów nie
można było poprzestać na zestawieniu jedynie dat pisma z informacją o podjęciu
działań w celu odbudowy i złożenia kosztorysu, bez określenia i oceny ich działań
oraz niezbędnej czasochłonności w powiązaniu z zakresem spornych pomiędzy
stronami kwestii, jak też oceną staranności dłużnika przy wykonywaniu
zobowiązania. Nie zasługuje na podzielenie stanowisko Sądu Apelacyjnego, że
zasady współżycia społecznego sprzeciwiają się zastosowaniu art. 3571
k.c. oraz
przytoczona na jego poparcie argumentacja.
7
Zgłoszone powództwo obejmuje przewidziane art. 3571
k.c. roszczenie
o oznaczenie wysokości przysługującego powodom świadczenia, wynikającego
z łączącej strony umowy ubezpieczenia, które powinno być zmodyfikowane,
z uwagi na skutki nadzwyczajnej zmiany stosunków, których nie były one w stanie
przewidzieć w dacie jej zawierania. Przyjęcie, że do takiej zmiany doszło obligowało
Sąd do rozważenia jej wpływu na sytuację prawną stron tego stosunku
zobowiązaniowego, przy uwzględnieniu wskazówek interpretacyjnych zawartych
w przytoczonych orzeczeniach. Zmiana wysokości podatku od towarów i usług
wpływa na rozmiar wydatków, jakie powodowie musieliby ponieść w celu odbudowy
zniszczonych zabudowań. Zgodnie z treścią art. 3571
k.c. ustalenia wymagało, czy
spełnienie przez pozwanego (powodowie wykonali już obowiązek zapłaty składki)
uzgodnionego zobowiązania groziłoby stronie powodowej rażącą stratą oraz czy
taka strata jest następstwem wskazanej nadzwyczajnej zmiany stosunków.
Podkreślenia wymaga, że wpływ innych czynników na rozmiar kosztów odbudowy,
który nie należy do zakresu skutków wzrostu wymienionego podatku i nie ma
znaczenia dla oznaczenia rozmiaru świadczenia pozwanego. Dopiero określenie
konsekwencji zaistnienia tego zdarzenia zezwala na rozważenie interesów stron
w zgodzie z zasadami współżycia społecznego. Do czasu wejścia w życie zmian
podatkowych pozwany spełnił jedynie część zobowiązania w wysokości 200 000 zł.
W tym zakresie przyjąć należy, że zobowiązanie zostało spełnione, zgodnie z wolą
powodów na rzecz Banku, który dzielił im kredytu. Nie ma znaczenia fakt, że nie
mogli oni dysponować tą kwotą, ponieważ pozwanego nie mogą obciążać skutki
niespłacenia przez powodów zobowiązania wobec Banku. Określenie rozmiaru
świadczenia należnego powodom powinno być dokonane przy przyjęciu stosunku
w jakim pozostaje suma ubezpieczenia do zapłaconej jej części, a zatem
stwierdzenie, czy spełnienie świadczenia zgodnie z umową byłoby połączone
z rażącą stratą powodów, powinno być odnoszone do tej części świadczenia, która
nie została spełniona do czasu wejścia w życie zmiany stawek podatku. Pozostałe
wpłaty pomniejszać powinny świadczenie po oznaczeniu jego wysokości, stosownie
do warunków z art. 3571
k.c. Sąd Apelacyjny nie dokonał analizy przedstawionego
przez powodów kosztorysu, co uniemożliwia ocenę, czy stanowił on wraz z treścią
powołanej ustawy podstawę do określenia skutków nadzwyczajnej zmiany
8
stosunków, czy też należało zwrócić im uwagę na potrzebę dalszych wniosków
w tym kierunku. Rozważanie interesów stron zgodnie z zasadami współżycia
społecznego należało prowadzić na bazie rozmiaru świadczenia pozwanego,
uwzględniającego skutki podwyższenia podatku, celu zawarcia umowy
obowiązkowego ubezpieczenia, którym było uzyskanie sumy ubezpieczenia
ustalonej w oparciu o reguły z § 12 i § 13 o.w.u., odnoszące się do wartości
budynków, pomniejszonej o stopień ich zużycia oraz wartości składki,
niepodlegającej zmianie, określonej także w odniesieniu do sumy ubezpieczenia.
Skutki zmiany wysokości podatku obciążają obie strony, z tym że w znacznie
większej mierze powodów, którzy uzyskają składnik majątkowy wyższej wartości,
a nadto nie będą obciążeni wyższą składką. Dążenie do przerzucenia na
pozwanego wszystkich konsekwencji zmiany przewidzianej art. 3571
k.c. nie jest
zgodne z zasadami współżycia społecznego. Nie ma podstaw do przyjęcia, że
w rozpoznawanej sprawie należało się kierować zasadami przewidzianymi
w ustawie z dnia 29 sierpnia 2005 r. o zwrocie osobom fizycznym niektórych
wydatków związanych z budownictwem mieszkaniowym (Dz. U. Nr 177, poz. 1468).
Stanowi ona szczególny akt prawny, przewidujący refundację z funduszy Skarbu
Państwa w objętych nią wypadkach i nie może być przenoszona na relacje
pomiędzy stronami stosunku zobowiązaniowego, przewidzianego art. 3571
k.c. Nie
mniej jednak stanowi ona istotne wsparcie twierdzenia, że podwyższenie podatku
znacznie wpływało na wydatki związane z odbudową zniszczonych budynków.
Z powyższych względów zaskarżony wyrok podlegał uchyleniu w oparciu
o art. 39815
§ 1 k.p.c., a sprawa przekazaniu do ponownego rozpoznania. Na
podstawie art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c. rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego pozostawione zostało orzeczeniu końcowemu.
md