Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 85/11
POSTANOWIENIE
Dnia 1 grudnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
SSN Bogumiła Ustjanicz
w sprawie z wniosku Powszechnej Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo-
Kredytowej w K.
przy uczestnictwie M. W.
o stwierdzenie nabycia spadku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 1 grudnia 2011 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 18 czerwca 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 16 listopada 2009 r. Sąd Rejonowy w postępowaniu
o stwierdzenie nabycia spadku wszczętym z wniosku Powszechnej Spółdzielczej
Kasy Oszczędnościowo Kredytowej w K. (wymieniana dalej jako PSKOK w K.)
zatwierdził uchylenie się M. W. od skutków prawnych niezachowania terminu do
złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku po W. W.
Jak ustalił Sąd Rejonowy, W. W. zmarł 27 października 2007 r. M. W. jest
jego synem. Z ojcem i jego rodziną nie utrzymywał kontaktów. Rodzice M. W.
rozwiedli się, kiedy był jeszcze dzieckiem. Kontakty z ojcem ograniczały się do
przypadkowych spotkań na ulicy. M. W. nie złożył oświadczenia o odrzuceniu
spadku po swoim ojcu, gdyż nie posiadał wiedzy dotyczącej spadku, nie wiedział
też o długach swojego ojca.
Sąd Rejonowy wskazał, że podstawą uchylenia się przez spadkobiercę od
skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu
spadku może być błąd prawnie doniosły (art. 1019 § 2 k.c. w zw. z art. 84 § 1 k.c.).
Podzielił jednocześnie pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w postanowieniu
z dnia 30 czerwca 2005 r., IV CK 799/09, OSNC 2006/5/94), że takim błędem nie
jest nieznajomość przedmiotu spadku pozostająca w związku przyczynowym
z niedołożeniem przez spadkobiercę należytej staranności w ustalaniu
rzeczywistego stanu majątku spadkowego. Przyczyną niezachowania przez
spadkobiercę terminu był brak świadomości na temat długów ojca oraz brak wiedzy
na temat spadku w ogólności. Sąd Rejonowy uznał, że brak kontaktów z ojcem
uzasadnia przypuszczenie, że M. W. nie posiadał żadnej wiedzy na temat sytuacji
materialnej spadkodawcy a ten brak wiedzy nie pozostaje w związku
przyczynowym z niedołożeniem przez niego należytej staranności w ustaleniu
rzeczywistego stanu majątku spadkowego.
Postanowieniem z dnia 18 czerwca 2010 r. Sąd Okręgowy oddalił apelację
jaką wniosła PSKOK w K. od wymienionego na wstępie postanowienia Sądu
Rejonowego. Sąd Okręgowy podzielił w całości dotychczasowe ustalenia.
Podkreślił, że M. W. przez niemal dwadzieścia lat nie utrzymywał kontaktów z
ojcem. Byli oni dla siebie ludźmi faktycznie obcymi. Dlatego M. W. nie miał pojęcia
3
o sytuacji majątkowej ojca, zarówno o jego długach jak i aktywach. Zdaniem Sądu
Okręgowego, sąd pierwszej instancji słusznie przyjął, że bierność uczestnika nie
była spowodowana niedołożeniem przez niego należytej staranności. Podkreślił, że
uczestnik dowiedział się o śmierci ojca tydzień po tym fakcie, z rodziną zmarłego
nie utrzymywał kontaktów.
W skardze kasacyjnej złożonej od postanowienia sądu drugiej instancji,
wnioskodawczyni zarzuciła jedynie naruszenie prawa materialnego przez
niewłaściwe zastosowanie art. 1019 § 2 k.c. w zw. z art. 84 § 1 k.c. przez jego
niewłaściwą subsumcję, prowadzącą do przyjęcia, że uczestnik M. W. może
skutecznie uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenia
oświadczenia o odrzuceniu spadku po W. W., a w konsekwencji prowadzącą do
zatwierdzenia przez sąd takiego oświadczenia i niezastosowania art. 1015 k.c. Na
tej podstawie wnioskodawczyni wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia
oraz poprzedzającego go postanowienia sądu pierwszej instancji i oddalenie
wniosku uczestnika M. W. o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych
niezachowania terminu do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku po W. W.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarówno oświadczenie o przyjęciu jak i o odrzuceniu spadku jest
jednostronnym oświadczeniem woli i podobnie jak każde oświadczenie woli może
być dotknięte wadami. Konsekwencje wadliwości oświadczeń woli dotyczących
oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku złożonych pod wpływem błędu lub
groźby nie zostały uregulowane w samoistny sposób w art. 1019 k.c. Pomijając
podnoszone w doktrynie wątpliwość dotyczące zakresu zastosowania innych
ogólnych postanowień kodeksu cywilnego dotyczących wad oświadczeń woli do
oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku wystarczy wskazać, że zgodnie
z art. 1019 § 1 k.c., do wad oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku
złożonych pod wpływem błędu lub groźby stosuje się przepisy ogólne o wadach
oświadczenia woli z dwiema tylko modyfikacjami. Pierwsza z nich (art. 1019 § 1 pkt
1, § 3 k.c.) polega na tym, że uchylenie się od skutków oświadczenia woli
w sprawie przyjęcia spadku zostało objęte sądową kontrolą, co oznacza nie tylko
konieczność złożenia oświadczenia przed sądem, ale także wymaganie
zatwierdzenia przez sąd uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia
4
w sprawie przyjęcia spadku. Według drugiej modyfikacji w stosunku do ogólnych
zasad (art. 1019 § 1 pkt 2 k.c.) spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć,
czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca.
Konstrukcję błędu jako wady oświadczenia woli stosuje się od wielu lat
w prawie polskim. Przewidywał ją kodeks zobowiązań (art. 33 – 38 rozporządzenia
Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r. Dz. U. Nr 82, poz. 598
ze zm.). Przepisy o błędzie zawarte były też w art. 72 – 76 ustawy z dnia 18 lipca
1950 r. Przepisy ogólne prawa cywilnego (Dz. U. Nr 34, poz. 311). W odróżnieniu
od błędu uregulowanego w kodeksie zobowiązań, który wyróżniał błąd co do
pobudki oraz błąd co do treści oświadczenia woli, w kodeksie cywilnym jedynym
kryterium warunkującym możliwość wzruszenia czynności prawnej jest błąd co do
treści czynności prawnej. Podobnie jak w art. 72 § 2 Przepisów ogólnych prawa
cywilnego, możliwość powołania się na błąd co do treści czynności prawnych
ograniczona jest w art. 84 § 2 k.c. do błędu istotnego, tj. uzasadniającego
przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem
błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści.
W piśmiennictwie zwraca się uwagę, że to dodatkowe wymaganie służy
wyeliminowaniu możliwości wzruszenia czynności prawnych z błahych powodów.
Słusznie też zarówno w piśmiennictwie jak i judykaturze uznaje się, że o możliwości
uchylenia się od skutków o świadczenia woli decydują obiektywne kryteria (zob.
m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 2011 r., IV CSK 533/10, nie publ.).
Już w art. 37 § 2 kodeksu zobowiązań a później w art. 72 § 2 Przepisów ogólnych
prawa cywilnego wymagało się od składającego oświadczenie woli „rozsądnej”
oceny, którą trudno pogodzić z rażącym niedbalstwem lub lekkomyślnością
błądzącego.
Błąd co do treści oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być
błędem co do przedmiotu, składu spadku. Może także dotyczyć tytułu dziedziczenia
lub osoby spadkodawcy. W odniesieniu do konstrukcji błędu prawnie istotnego, Sąd
Najwyższy w postanowieniu z dnia 30 czerwca 2005 r. (sygn. akt IV CK 799/04,
OSNC 2006/5/94 ) przyjął, że nie jest błędem istotnym - w rozumieniu art. 1019 § 2
k.c. w związku z art. 84 § 1 i 2 k.c. - nieznajomość przedmiotu spadku pozostająca
w związku z przyczynowym z niedołożeniem przez spadkobiercę należytej
5
staranności w ustalaniu rzeczywistego stanu majątku spadkowego. Sąd Najwyższy
podzielił wyrażane w literaturze przedmiotu stanowisko, że o błędzie co do
przedmiotu spadku można mówić wtedy, gdy brak wiedzy o rzeczywistym stanie
majątku spadkowego nie jest wynikiem braku staranności po stronie spadkobiercy,
czy też inaczej, gdy "błąd jest usprawiedliwiony okolicznościami sprawy". Wskazuje
się przy tym, że poprzestanie na pozbawionym jakichkolwiek konkretnych podstaw
przypuszczeniu dotyczącym stanu majątku spadkowego nie może być uznane za
błąd istotny, lecz za lekkomyślność, która nie stanowi podstawy uchylenia się od
skutków prawnych oświadczenia (niezłożenia oświadczenia) woli na podstawie
przepisów o wadach oświadczenia woli. Podobny pogląd, który podziela Sąd
Najwyższy w składzie rozpoznającym skargę kasacyjną wnioskodawcy, wyraził Sąd
Najwyższy w postanowieniu z dnia 18 marca 2010 r. w sprawie sygn. akt V 337/09
(nie publ.). Stanowisko to, pomimo wyrażanych sporadycznie odmiennych ocen,
jest konsekwentnie podtrzymywane w komentarzach do kodeksu cywilnego.
Stosownie do treści art. 1019 § 2 k.c. konstrukcja uchylenia się od skutków
prawnych złożonego pod wpływem błędu oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu
spadku odnosi się także do sytuacji, kiedy spadkobierca pod wpływem błędu nie
złożył żadnego oświadczenia w terminie określonym w art. 1015 § 2 k.c. Jak trafnie
podniósł Sąd Najwyższy w wymienionym postanowieniu z dnia 30 czerwca 2005 r.
w istocie spadkobierca uchyla się nie od skutków prawnych swego oświadczenia,
lecz od skutków biernego zachowania się (niezłożenia oświadczenia). W tych
wypadkach skuteczne uchylenie się od skutków niezłożenia oświadczenia
w terminie powoduje wyłączenie działania fikcji prostego przyjęcia spadku,
wynikającej z art. 1015 § 2 zdanie pierwsze k.c. lub, w konkretnych
okolicznościach, z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1015 § 2 zdanie drugie k.c.).
Do tak rozumianej na tle art. 1019 k.c. konstrukcji błędu prawnie doniosłego,
korzystnej dla wierzycieli spadkodawcy, nawiązuje się aprobująco w skardze
kasacyjnej zarzucając jedynie niewłaściwą subsumcję tak rozumianej podstawy
uchylenia się od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenia
oświadczenia w prawie przyjęcia spadku.
Wbrew temu zarzutowi okoliczności faktyczne sprawy uprawniały do
zatwierdzenia uchylenia się od skutków prawnych niezachowania terminu do
6
złożenia oświadczenia o odrzucenia spadku. Wieloletni brak bliższych kontaktów
syna z ojcem, konflikt z innymi krewnymi spadkodawcy, o czym świadczy chociażby
niepoinformowanie przez nich syna o śmierci ojca, zorganizowanie pogrzebu bez
udziału syna spadkodawcy sprawia, że nie można postawić uczestnikowi zarzutu
braku wiedzy o stanie spadku będącego wynikiem braku z jego strony należytej
staranności, zwłaszcza, że nic nie wskazywało, że spadkodawca dysponował
znacznym majątkiem i mógł zaciągać wysokie zobowiązania, co potwierdza
charakter i wysokość zadłużenia wobec wnioskodawczyni.
Z tych względów, wobec braku podstaw do przyjęcia, że zarzut naruszenia
art. 1019 § 2 k.c. w zw. z art. 84 § 1 k.c. stanowi uzasadnioną podstawę skargi
kasacyjnej wnioskodawczyni, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. w zw.
z art. 13 § 2 k.p.c. oddalił tę skargę.