Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 65/11
POSTANOWIENIE
Dnia 2 grudnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Wojciech Katner
SSN Anna Kozłowska
w sprawie z wniosku Kajetana K.
przy uczestnictwie Magdaleny K.
o przysposobienie pełne małoletniej Michaliny C. reprezentowanej
przez kuratora Danutę W.,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 2 grudnia 2011 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki Magdaleny K.
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 13 lipca 2010 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie oraz postanowienie Sądu
Rejonowego z dnia 29 marca 2010 r., i przekazuje sprawę
Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania,
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 29 marca 2010 r. Sąd Rejonowy orzekł pełne
przysposobienie małoletniej Michaliny C. przez wnioskodawcę Kajetana K. Orzekł
też, że przysposobiona będzie nosić nazwisko przysposabiającego i nakazał
Urzędowi Stanu Cywilnego sporządzenie nowego aktu urodzenia przysposobionej z
wpisem wnioskodawcy jako ojca.
Sąd ustalił, że Michalina C., urodzona 1 sierpnia 2000 r., jest córką
uczestniczki postępowania Magdaleny K. i jej zmarłego w dniu 27 stycznia 2003 r.
męża Mirosława C. Wnioskodawca i Magdalena K., po siedmiu latach znajomości,
w dnu 11 września 2009 r. zawarli związek małżeński. Małżonkowie mieszkają
razem z małoletnią Michaliną. Ich związek małżeński jest oparty na stabilnej i silnej
więzi uczuciowej i gospodarczej. Oboje wspierają się w sprawowaniu opieki i
wychowywaniu małoletniej, opartych na wspólnym systemie wartości i przekonań
wychowawczych.
Wnioskodawca i Magdalena K. pracują zawodowo, są osobami bez nałogów,
niekaranymi. Małoletnia M. jest uczennicą III klasy Szkoły Podstawowej.
Wnioskodawca jest silnie emocjonalnie związany z małoletnią, traktuje ją jak córkę.
Michalina akceptuje go, mówi do niego wujku. Szuka wsparcia wnioskodawcy,
okazuje mu uczucia, liczy się z możliwością zaakceptowania go jako ojca.
Opierając się na dokonanych w sprawie ustaleniach, Sąd Rejonowy uznał,
że pełne przysposobienie leży w interesie małoletniej M., jest dla jej dobra (art. 114
§ 1 i art. 121 k.r.o.). O zmianie nazwiska małoletniej Sąd orzekł na podstawie art.
122 § 1 k.r.o. Podstawę prawną sporządzenia nowego aktu urodzenia małoletniej
stanowi art. 49 ustawy z dnia 29 września 1986 r. – Prawo o aktach stanu
cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 161, poz. 1688 ze zm., dalej: „p.a.s.c.”).
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy oddalił apelację
wnioskodawcy i uczestniczek postępowania, podzielając ustalenia faktyczne
i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji. Sąd odwoławczy nie znalazł podstaw,
aby orzec – na skutek zmiany w apelacji wniosku co do rodzaju przysposobienia –
zamiast przysposobienia pełnego przysposobienie niepełne małoletniej Michaliny
C. Zdaniem Sądu takie żądanie stanowi w rozumieniu art. 383 k.p.c.
niedopuszczalną zmianę wniosku w postępowaniu apelacyjnym. Sąd nie znalazł
3
także podstaw do zmiany orzeczenia o nazwisku i nadania przysposabianej
nazwiska składającego się z jej dotychczasowego nazwiska i nazwiska
przysposabiającego (art. 122 § 2 k.r.o.), ponieważ w sprawie nie zostało zgłoszone
takie żądanie przez osobę, która ma być przysposobiona.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pełnomocnik
wnioskodawcy i uczestniczki postępowania zarzucił naruszenie art. 3 ust. 1, art. 12
i art. 21a Konwencji o prawach dziecka, przyjętej przez Zgromadzenie Ogóle
Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku dnia 20 listopada 1989 r. (Dz. U.
z 1991 r. Nr 120, poz. 526 ze zm.; dalej: „Konwencja o prawach dziecka”), art. 8
ust. 1 i 2 Europejskiej konwencji o przysposobieniu dzieci sporządzonej
w Strasburgu dnia 24 kwietnia 1967 r. (Dz. U. z 1999 Nr 99, poz. 1157; dalej:
„Europejska konwencja o przysposobieniu”), art. 114 § 1, art. 117 § 1, art. 118 § 2
i 3, art. 121, art. 122 k.r.o, art. 47 i 49 p.a.s.c. oraz obrazę art. 2161
, 576, art. 383
k.p.c. Powołując się na te podstawy wniósł o uchylenie postanowień Sądów obu
instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania albo o uchylenie
postanowień Sądów obu instancji i orzeczenie zgodnie z żądaniem apelacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Dla oceny zasadności skargi kasacyjnej rozstrzygające znaczenie ma zarzut
wydania zaskarżonego postanowienia z naruszeniem art. 576 k.p.c. i art. 118 § 3
k.r.o., polegającym - zdaniem skarżącej - na zaniechaniu obowiązku wysłuchania
przysposabianej.
Z art. 576 § 2 k.p.c. wynika, że w sprawie o przysposobienie sąd ma
obowiązek wysłuchać – poza salą posiedzeń sądowych – przysposabianego, jeżeli
jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala i uwzględnić
w miarę możliwości jego rozsądne życzenia. Przewidziana w tym
przepisie powinność wysłuchania stanowi realizację postanowień Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej i Konwencji o prawach dziecka. Art. 72 ust. 3 Konstytucji
nakłada na organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko
obowiązek wysłuchania dziecka i w miarę możliwości uwzględnienia jego zdania.
Art. 12 Konwencji o prawach dziecka stanowi natomiast, że Państwa-Strony
zapewniają dziecku, które jest zdolne do kształtowania swych własnych poglądów,
4
prawo do swobodnego wyrażania własnych poglądów we wszystkich sprawach
dotyczących dziecka, przyjmując je z należytą wagą, stosownie do wieku oraz
dojrzałości dziecka.
Celem wspomnianego wysłuchania jest – jak trafnie podkreśla się
w piśmiennictwie – uzyskanie od dziecka informacji dotyczących np. jego
stosunków z przysposabiającym, ich wzajemnego zrozumienia, stopnia
przywiązania i in. Wysłuchanie może więc dostarczyć sądowi informacji istotnych
dla oceny, czy przysposobienie i jego rodzaj będą zgodne z dobrem dziecka,
mającym rozstrzygające znaczenie dla ustalenia, czy przysposobienie może być
orzeczone (art. 114 § 1 k.r.o.),
Podkreśleniem stanowiącego zasadę obowiązku wysłuchania
przysposabianego, który nie ukończył 13 lat, ale może pojąć znaczenie
przysposobienia, jest regulacja zawarta w art. 118 § 3 k.r.o., przewidująca
wyjątkowo możliwość orzeczenia przysposobienia bez wysłuchania
przysposabianego. Zgodnie z tym przepisem sąd opiekuńczy może odstąpić od
wysłuchania przysposabianego, jeżeli z oceny stosunku między przysposabiającym
i przysposabianym wynika, że uważa się on za dziecko przysposabiającego,
a wysłuchanie byłoby sprzeczne z dobrem dziecka.
Ze względu na powyższe nie można odmówić racji skarżącej, że zaskarżone
postanowienie zostało wydane z naruszeniem przepisów nakładających na sąd
obowiązek wysłuchania przysposabianego. Odstępując od wysłuchania Michaliny
C., będącej w chwili orzekania uczennicą trzeciej klasy szkoły podstawowej, Sąd
nie wykazał, aby zachodziły ustawowo określone podstawy zaniechania tej
czynności. Z podstawy faktycznej zaskarżonego postanowienia, a zwłaszcza
z ustalenia, że małoletnia zwraca się do wnioskodawcy per wujku, wynika, że nie
uważa się ona za dziecko przysposabiającego. Argumentu uzasadniającego
niewysłuchanie przysposabianej - z powodu obowiązku wysłuchania jej poza salą
posiedzeń sądowych - nie stanowi podniesiona przez Sąd odwoławczy okoliczność,
że na skutek zaniechania wysłuchania przysposabiana uniknęła „konieczności
stawiennictwa przed Sądem, z którym zawsze wiąże się pewien dyskomfort
psychiczny”. Warto też przypomnieć, że w wypadku odstąpienia od wysłuchania
5
przysposabianego na podstawie art. 118 § 3 k.r.o. sąd – czego nie ma w sprawie –
czyni o tym stosowną wzmiankę w protokole posiedzenia (§ 222 rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2007 r. – Regulamin urzędowania sądów
powszechnych (Dz. U. Nr 38, poz. 249 ze zm.).
Reasumując, zarzut naruszenia art. 376 § 2 k.p.c. i art. 118 § 3 k.r.o.
należało uznać za uzasadniony. Sąd nie naruszył natomiast dotyczącego procesu
art. 2161
k.p.c., podlegającego wyłączeniu w sprawie o przysposobienie ze względu
na szczególne przepisy regulujące tę kwestię.
Przepis art. 576 § 1 k.p.c. stanowi, że przed wydaniem orzeczenia co do
istoty sprawy sąd opiekuńczy - poza wysłuchaniem przedstawiciela ustawowego
osoby, której postępowanie dotyczy - w wypadkach ważniejszych powinien ponadto
w miarę możności wysłuchać osoby bliskie tej osoby. Przyjmuje się, że przytoczony
przepis posługuje się pojęciem „osoba bliska” w szerokim znaczeniu, a ocena
w rozumieniu tego przepisu „wypadków ważniejszych” należy do sądu i zależy od
okoliczności sprawy. Sąd powinien więc w każdym wypadku rozważyć, czy
w sprawie – oprócz wysłuchania przedstawiciela ustawowego osoby, której
postępowanie dotyczy – nie zachodzą przewidziane w art. 576 k.p.c. przesłanki
wysłuchania innych osób, pozwalającego uzyskać lepszy obraz stanu faktycznego
i większe możliwości prawidłowego załatwienia sprawy.
Przewidziane w art. 576 § 1 k.p.c. unormowanie, nie pozwala odeprzeć
zarzutu skarżącej, że Sąd powinien, ze względu na stanowiące zasadniczą
przesłankę rozstrzygnięcia dobro przysposabianej, rozważyć wysłuchanie
w sprawie babci małoletniej, Bożeny S. Michalina C. jest – jak twierdzi skarżąca –
jedyną wnuczką Bożeny S., córką jej zmarłego jedynego dziecka i łączą ją z babcią
silne więzi uczuciowe. Wyjaśnienie relacji między wnuczką i babcią jest niezbędne
zarówno dla oceny zasadności orzeczonej adopcji pełnej, jak i pominięcia
zastosowania w sprawie art. 1211
§ 2 k.r.o.
Przewidziana w art. 383 k.p.c. niedopuszczalność zmiany powództwa przed
sądem drugiej instancji obejmuje niedopuszczalność „rozszerzenia żądania pozwu”,
czyli żądania czegoś więcej w granicach tego samego roszczenia, jak i zmiany
powództwa w postaci wystąpienia z całkowicie nowymi roszczeniami.
6
Należy podzielić zarzut skarżącej, że przytoczony przepis nie stanowił przeszkody
do orzeczenia przez Sąd odwoławczy – na skutek zgłoszonej w apelacji zmiany
wniosku co do rodzaju przysposobienia - zamiast przysposobienia pełnego
przysposobienia niepełnego Michaliny C., ponieważ taka zmiana wniosku nie
stanowiła w rozumieniu art. 383 k.p.c. ani rozszerzenia żądania wniosku, ani
zgłoszenia całkowicie nowego roszczenia. Podstawę wniosku zarówno
o przysposobienie pełne, jak i niepełne stanowią te same przesłanki. Przy ocenie
dopuszczalności zmiany żądania wniosku co do rodzaju przysposobienia nie
można pomijać również tego, że wniosek o przysposobienie ma nie tylko formalne,
lecz także materialnoprawne znaczenie (art. 117 § 1 k.r.o.), co oznacza, że sąd nie
może – do czego doszło w sprawie na skutek nieuwzględnienia wspomnianej
zmiany wniosku – wbrew woli osoby uprawnionej ukształtować stosunku prawnego.
Skuteczne podważenie, na skutek uznania drugiej podstawy kasacyjnej
za uzasadnioną, podstawy faktycznej zaskarżonego postanowienia powoduje,
że ocena zrzutów prawa materialnego byłaby przedwczesna. Skuteczność
zgłoszenia zarzutu kasacyjnego dotyczącego naruszenia prawa materialnego
wchodzi bowiem zasadniczo w rachubę tylko wtedy, gdy ustalony w postępowaniu
apelacyjnym stan faktyczny, stanowiący podstawę zaskarżonego orzeczenia,
nie budzi zastrzeżeń (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1997 r., II CKN
60/97, OSNC 1997, nr 9, poz. 128).
Z przestawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji
postanowienia (art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w związku z art. 39821
i art.
391 § 1 k.p.c.).
jw