Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 82/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 stycznia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Roman Kuczyński
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Stefanii C.
przeciwko Fabryce Urządzeń Mechanicznych C. Spółce Akcyjnej o przywrócenie do
pracy i odszkodowanie za czas pozostawania bez pracy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 9 stycznia 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w L.
z dnia 10 listopada 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w L. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w L. wyrokiem z
dnia 10 listopada 2010 r. zmienił wyrok Sądu Rejonowego – Sądu Pracy w L. z dnia
21 lipca 2010 r. w ten sposób, że przywrócił powódkę Stefanię C. do pracy w
pozwanej Fabryce Urządzeń Mechanicznych C. SA na poprzednich warunkach
pracy i płacy oraz zasądził od strony pozwanej na rzecz powódki kwotę 2.245 zł
tytułem wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy pod warunkiem podjęcia
pracy.
Sąd odwoławczy przyjął za własne ustalenia Sądu pierwszej instancji,
zgodnie z którymi powódka, zatrudniona u strony pozwanej na podstawie umowy o
pracę zawartej na czas określony z klauzulą przewidującą możliwość jej
wypowiedzenia, ma 58 lat i legitymuje się 29 – letnim stażem pracy, a we wrześniu
2012 r. osiągnie wiek 60 lat, który jest dla niej wiekiem emerytalnym. Sąd
Okręgowy za trafne uznał też stanowisko Sądu pierwszej instancji, że w takiej
sytuacji powódce przysługiwała ochrona przed wypowiedzeniem umowy o pracę
przewidziana przez art. 39 k.p. ustanawiający zakaz wypowiedzenia umowy o
pracę pracownikowi w wieku przedemerytalnym i nieuzależniający tej ochrony od
rodzaju zawartej przez strony umowy o pracę. Wypowiadając powódce umowę o
pracę, pozwana naruszyła zatem niewątpliwie ten przepis, a kontrowersyjne było
jedynie to, jakie roszczenia w związku z tym powódce przysługują. W ocenie Sądu
odwoławczego, Sąd Rejonowy nietrafnie przyjął, że jest to wyłącznie roszczenie
odszkodowawcze, przewidziane w art. 50 § 3 k.p., bo z uwagi na to, że powódka
podlegała ochronie przed wypowiedzeniem umowy o pracę „w zakresie możliwości
rozwiązania umowy o pracę z powódką jej pracodawca pozostawał w takiej samej
sytuacji jak pracodawca, który zawarł terminową umowę o pracę z pracownikiem, w
której to umowie nie przewidziano możliwości jej rozwiązania za wypowiedzeniem
(art. 33 k.p.). I w jednej i w drugiej sytuacji brak jest prawnej możliwości
wypowiedzenia umowy o pracę. Jeżeli mimo tego pracodawca dokonuje
wypowiedzenia, to tego naruszenia przepisów prawa nie należy utożsamiać z
naruszeniem przepisów o wypowiadaniu umów o pracę zawartych na czas
określony”, którym to pojęciem posługuje się art. 50 § 3 k.p. Sąd Okręgowy powołał
3
się na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 listopada 1998 r., I PKN 414/98, zgodnie
z którym sformułowanie „przepisy o wypowiadaniu” należy językowo rozumieć jako
przepisy o sposobie, formie, itp. wypowiadania, a nie jako przepisy o samej
możliwości dokonania wypowiedzenia. Złamanie zakazu wypowiadania, bądź
wypowiedzenie w sytuacji braku takiej możliwości w zakresie ewentualnych
skutków należy traktować, zdaniem Sądu drugiej instancji, w taki sam sposób.
Prawny zakaz wypowiadania oznacza bowiem dla pracodawcy brak możliwości
wypowiedzenia. Sąd Okręgowy podniósł, że „zakaz wypowiedzenia przewidziany w
art. 39 k.p. służy zabezpieczeniu możliwości „dopracowania” przez pracownika
będącego w wieku, w którym znalezienie nowego zatrudnienia jest utrudnione, do
wieku, w którym nabywa uprawnienia emerytalne (wieku emerytalnego), tak aby nie
pozostał bez środków do życia, a w przypadku umowy terminowej, której okres nie
sięga wieku emerytalnego tak, aby potencjalny okres bez zatrudnienia był jak
najkrótszy” i stwierdził, że „aby funkcja tego przepisu mogła być realizowana w
sposób możliwie najpełniejszy, celowym jest dokonanie takiej interpretacji art. 50 §
3 k.p., aby umożliwić pracownikowi zatrudnionemu na podstawie terminowej
umowy o pracę objętemu ochroną art. 39 k.p., wobec którego pracodawca łamie
zakaz wypowiadania umowy o pracę, dochodzenie nie tylko odszkodowania, ale
również przywrócenia do pracy. Będzie to możliwe po nadaniu (…) pojęciu
„przepisy o wypowiadaniu” użytemu w art. 50 § 3 k.p. treści określonej w
przytoczonym wyżej uzasadnieniu Sądu Najwyższego do wyroku z dnia 5 listopada
1998 r., I PKN 414/98”. Sąd drugiej instancji podkreślił też, że sam ustawodawca,
dostrzegając restrykcyjność regulacji zawartej w art. 50 § 3 k.p., uczynił od niej
wyjątek i wyłączył możliwość stosowania art. 50 § 3 k.p. do pracownicy w okresie
ciąży i urlopu macierzyńskiego lub pracownika – ojca wychowującego dziecko w
okresie korzystania z urlopu macierzyńskiego (art. 50 § 5 k.p.). Również Trybunał
Konstytucyjny w stosunku do innej grupy zatrudnionych podlegających szczególnej
ochronie – działaczy związkowych – w wyroku z dnia 12 lipca 2010 r., P 4/10,
orzekł, że przepis art. 50 § 3 k.p. w zakresie, w jakim pomija prawo pracownika –
znajdującego się pod ochroną przewidzianą w art. 32 ust. 1 pkt 1 i ust. 8 ustawy z
dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych – do żądania przywrócenia do
pracy na poprzednich warunkach w wypadku wypowiedzenia umowy o pracę
4
zawartej na czas określony z naruszeniem przepisów o tej ochronie jest niezgodny
z art. 2, art. 59 ust. 1 Konstytucji RP. W ocenie Sądu odwoławczego, aktualna
praktyka sprowadzająca się do zawierania długoterminowych umów o pracę na
czas określony wymaga dla zachowania ich podstawowej cechy, jaką jest
stabilizacja zatrudnienia, poszukiwania w granicach przewidzianych prawem
sposobu ochrony pracownika zatrudnionego na podstawie takiej umowy, którą
wypowiedziano. Takim sposobem może być – przynajmniej w stosunku do
pracowników podlegających szczególnej ochronie – przyznanie im prawa do
żądania przywrócenia do pracy w sytuacji, gdy do wypowiedzenia doszło z
naruszeniem prawa do tej ochrony. Podstawę prawną może zaś stanowić art. 59
k.p., który nie wyklucza możliwości przywrócenia do pracy, jeżeli jest to celowe ze
względu na długość okresu, jaki pozostał do końca trwania umowy. W takiej
sytuacji znajduje się zaś powódka, bo zawarta przez strony umowa o pracę miała
trwać do 29 lutego 2012 r.
Strona pozwana wywiodła skargę kasacyjną od tego wyroku, opierając ją na
podstawie naruszenia prawa materialnego, tj.:
1. art. 39 k.p. przez błędną jego wykładnię, polegającą na przyjęciu, że przepis
ten jako niemieszczący się w pojęciu „przepisów o wypowiadaniu umów o
pracę” statuuje zakaz o charakterze bezwzględnym wypowiadania przez
pracodawcę umów o pracę, skutkujący, w razie jego naruszenia,
analogicznie, jak w przypadku terminowej umowy o pracę, w której nie
przewidziano możliwości jej rozwiązania za wypowiedzeniem, nieważnością
wypowiedzenia umowy o pracę, jako naruszającego przepisy o możliwości
dokonania wypowiedzenia;
2. art. 50 § 3 k.p. przez jego niezastosowanie, będące wynikiem błędnego
przyjęcia przez Sąd drugiej instancji, że skoro umowa o pracę była
chroniona przez przepis przewidujący szczególną ochronę zatrudnienia, to
brak było możliwości jej wypowiedzenia, a co za tym idzie, powódce
przysługiwało roszczenie o przywrócenie do pracy, pomimo że przepis art.
50 § 3 k.p. w sposób wyczerpujący reguluje przysługujące pracownikowi
roszczenia z tytułu sprzecznego z prawem wypowiedzenia umowy o pracę
5
zawartej na czas określony, w której strony zawarły klauzulę o możliwości jej
wcześniejszego rozwiązania za wypowiedzeniem;
3. art. 57 § 1 k.p. i art. 59 k.p. przez ich zastosowanie jako podstawy roszczeń
pracownika w przypadku wypowiedzenia umowy o pracę zawartej na czas
określony, w której strony zawarły klauzulę o możliwości wcześniejszego jej
rozwiązania za wypowiedzeniem, z naruszeniem przepisów o wypowiadaniu
takiej umowy, podczas gdy przepisy te zarówno ze względu na swoją treść,
jak i umiejscowienie w Oddziale 6 Rozdziału II Działu Drugiego Kodeksu
pracy regulują roszczenia pracownika tylko i wyłącznie w razie niezgodnego
z prawem rozwiązania przez pracodawcę umowy o pracę bez
wypowiedzenia.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i oddalenie apelacji
powódki od wyroku Sądu Rejonowego oraz zasądzenie na rzecz strony pozwanej
kosztów postępowania apelacyjnego i kosztów postępowania kasacyjnego,
ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną powódka wniosła o jej oddalenie oraz o
zasądzenie od strony pozwanej kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 50 § 3 k.p., jeżeli wypowiedzenie umowy o pracę zawartej na
czas określony nastąpiło z naruszeniem przepisów o wypowiadaniu tych umów
pracownikowi przysługuje wyłącznie odszkodowanie. W wyroku z dnia 5 listopada
1998 r., I PKN 414/98 (OSNP 1999 nr 24, poz. 779) oraz w uchwale składu siedmiu
sędziów z dnia 17 listopada 2011 r., III PZP 6/11 (Biuletyn SN 2011 nr 11, poz. 25)
Sąd Najwyższy istotnie zaprezentował stanowisko, że pracownikowi, któremu
pracodawca wypowiedział umowę o pracę zawartą na czas określony, w przypadku
gdy strony nie przewidziały możliwości jej wcześniejszego rozwiązania za
wypowiedzeniem (art. 33 k.p.), przysługują roszczenia określone w art. 59 w
związku z art. 56 k.p. Sąd Okręgowy nietrafnie jednak przyjął, że pogląd ten może
6
być zastosowany do wypowiedzenia pracownikowi podlegającemu szczególnej
ochronie umowy o pracę zawartej na czas określony, w której strony przewidziały
możliwość jej wypowiedzenia. Jak zauważył skarżący, w uzasadnieniu wyroku z
5 listopada 1998 r. Sąd Najwyższy wyjaśnił znaczenie pojęcia „naruszenie
przepisów o wypowiadaniu” zawartego w art. 50 § 3 k.p., wskazując że
„niewątpliwie odnosi się on do sytuacji, gdy strony w umowie na czas określony
zawarły klauzulę o możliwości jej wypowiedzenia i następnie przy dokonaniu tego
wypowiedzenia (wypowiadaniu) pracodawca naruszył przepisy o trybie, formie,
szczególnej ochronie trwałości stosunku pracy, itp.”. Wątpliwości Sądu
Najwyższego dotyczyły jedynie sytuacji, gdy w umowie terminowej strony nie
zastrzegły możliwości jej rozwiązania przez wypowiedzenie, a mimo to pracodawca
takiego wypowiedzenia dokonuje. Jak podniósł Sąd Najwyższy, pracodawca
„niewątpliwie narusza wówczas przepisy prawa pracy. Problem polega jednak na
tym, czy są to „przepisy o wypowiadaniu" w rozumieniu art. 50 § 3 k.p.”. Według
Sądu Najwyższego, „pracodawca dokonując wypowiedzenia umowy terminowej, w
której nie zastrzeżono klauzuli umożliwiającej jej wypowiedzenie jedynie pośrednio
narusza art. 33 k.p. Ale nawet ten przepis nie może być uznany za „przepis o
wypowiadaniu" umów terminowych. Przepis ten nie dotyczy bowiem
„wypowiadania" umów, ale możliwości wprowadzenia do umowy terminowej
klauzuli umożliwiającej jej wypowiedzenie. W istocie pracodawca wypowiadając
umowę terminową, w której nie zastrzeżono klauzuli takiego sposobu jej
rozwiązania, narusza art. 30 § 1 pkt 4 k.p”. Dodać do tego można, że jednostronne
rozwiązanie przez pracodawcę umowy o pracę zawartej na czas określony, w której
strony nie przewidziały dopuszczalności jej wcześniejszego rozwiązania za
dwutygodniowym wypowiedzeniem, wykazuje większe podobieństwo do
rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia niż do rozwiązania umowy o pracę
za wypowiedzeniem. W tej sytuacji „wypowiedzenie” umowy przez pracodawcę jest
faktycznie bezprawnym zerwaniem umowy. Wobec tego trafne jest zapatrywanie
Sądu Najwyższego wyrażone w uzasadnieniu powoływanego już wcześniej wyroku
z 5 listopada 1998 r., I PKN 414/98, zgodnie z którym rozwiązanie najbliższe
rozważanej sytuacji zawiera norma wywiedziona z art. z art. 59 w związku z art.
56 k.p.
7
W niniejszej sprawie sytuacja jest zupełnie inna. W umowie o pracę na czas
określony strony zawarły bowiem klauzulę dopuszczającą jej wypowiedzenie
(art. 33 k.p.), a zatem oświadczenie woli pracodawcy było wypowiedzeniem tej
umowy, tyle że naruszało art. 39 k.p., który to przepis z pewnością należy do
„przepisów o wypowiadaniu”, skoro ustanawia zakaz wypowiedzenia umowy o
pracę w określonej w nim sytuacji faktycznej, a więc dotyczy wypowiadania umów o
pracę. O tym, że przepisy dotyczące szczególnej ochrony pracownika przed
wypowiedzeniem są „przepisami o wypowiadaniu” Sąd Najwyższy wypowiadał się
niejednokrotnie i w tym zakresie w judykaturze nie ma żadnych rozbieżności. W
szczególności wskazać należy nie tylko na uzasadnienie wyroku z dnia 5 listopada
1998 r., I PKN 418/98, o czym już była mowa, ale także na wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 2 grudnia 1997 r., I PKN 407/97 (OSNP 1998 nr 20, poz. 590),
w myśl którego członkowi zarządu zakładowej organizacji związkowej
zatrudnionemu na podstawie umowy o pracę na czas określony, któremu
sprzecznie z prawem wypowiedziano warunki pracy i płacy, przysługuje tylko
roszczenie o odszkodowanie, a także wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 lipca
2009 r., I PK 219/08 (LEX nr 523536) dotyczący wypowiedzenia umowy o pracę
zawartej na czas określony pracownikowi podlegającemu szczególnej ochronie
przewidzianej przez art. 39 k.p., zgodnie z którym wypowiedzenie umowy o pracę
na czas określony niezgodnie z przepisami o wypowiadaniu tych umów nie stwarza
po stronie pracownika roszczenia o uznanie tego wypowiedzenia za
nieuzasadnione ani o przywrócenie do pracy (art. 50 § 3 k.p.). Wbrew stanowisku
Sądu odwoławczego, za tym, że przepisy dotyczące szczególnej ochrony przed
wypowiedzeniem są „przepisami o wypowiadaniu” w rozumieniu art. 50 § 3 k.p.
przemawia również treść art. 50 § 5 k.p., zgodnie z którym przepisy § 3 nie mają
zastosowania do wypowiedzenia umowy o pracę pracownicy w okresie ciąży i
urlopu macierzyńskiego, albo pracownikowi – ojcu wychowującemu dziecko w
okresie korzystania z urlopu macierzyńskiego. Skoro bowiem ustawodawca
zdecydował, że w przypadku wypowiedzenia umowy o pracę zawartej na czas
określony pracownikowi znajdującemu się w okresie ochronnym ze względu na
macierzyństwo i rodzicielstwo może on żądać również przywrócenia do pracy
(stosuje się odpowiednio przepisy art. 45 k.p. w związku z art. 177 k.p.), co stanowi
8
wyjątek od reguły wynikającej z art. 50 § 3 k.p., to nie budzi wątpliwości, że
unormowanie zawarte w tym ostatnio przytoczonym przepisie dotyczy wszystkich
innych przypadków wypowiedzenia terminowej umowy o pracę z naruszeniem
przepisów dotyczących szczególnej ochrony przed wypowiedzeniem. Do żadnych
innych wniosków nie uprawnia też wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12 lipca
2010 r., P 4/10 (OTK – A 2010 nr 6, poz. 58), zgodnie z którym art. 50 § 3 k.p. w
zakresie, w jakim pomija prawo pracownika - znajdującego się pod ochroną
przewidzianą w art. 32 ust. 1 pkt 1 i ust. 8 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o
związkach zawodowych (jednolity tekst: Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 ze zm.) -
do żądania przywrócenia do pracy na poprzednich warunkach w wypadku
wypowiedzenia umowy o pracę zawartej na czas określony z naruszeniem
przepisów o tej ochronie, jest niezgodny z art. 2 oraz art. 59 ust. 1 Konstytucji RP.
Wyrok ten dotyczy bowiem pominięcia ustawodawczego, a w jego uzasadnieniu
Trybunał wyraźnie wskazał, że „powodem uznania niekonstytucyjności pominięcia
konstytucyjnego, o które chodzi na tle niniejszej sprawy, nie jest zbyt wąski zakres
podmiotowy art. 50 § 5 k.p., na mocy którego, wyjątkowo, przewidziano
restytucyjną ochronę trwałości stosunku pracy pracowników zatrudnionych na czas
oznaczony” i podkreślił, że „podmioty wymienione w tym przepisie charakteryzują
się szczególnym statusem rodzinnym. Powoduje to zakotwiczenie gwarancji ich
dotyczących w konstytucyjnej ochronie rodziny (art. 18 Konstytucji). Orzeczenie
Trybunału Konstytucyjnego nie prowadzi do rozszerzenia tych wyjątków.
Stwierdzenie w niniejszym wyroku potrzeby przyznania restytucyjnej ochrony
trwałości zatrudnienia działaczom związkowym zatrudnionym na czas oznaczony
jest strukturalnie związane z art. 50 § 3 k.p. i z art. 32 ust. 1 pkt 1 oraz ust. 8 ustawy
o związkach zawodowych, natomiast aksjologicznie, na szczeblu konstytucyjnym -
zakotwiczone w art. 12 i art. 59 Konstytucji. Innymi słowy, wyrok dotyczy tylko
działaczy związkowych podlegających ochronie na podstawie art. 32 ust. 1 pkt 1 i
ust. 8 ustawy o związkach zawodowych, gdyż ochronę tej grupy podmiotów (przez
dopuszczenie żądania przywrócenia do pracy) uzasadnia wartość konstytucyjna
jaką jest wolność zrzeszania się. Nie chodzi tu zatem o rozszerzenie wyjątku
przewidzianego w art. 50 § 5 k.p., gdzie o ochronie zadecydował wzgląd na różne
aspekty ochrony życia rodzinnego. Inne, niż wskazane w niniejszym orzeczeniu
9
wypadki ustawowego ograniczenia restytucyjnych postaci ochrony trwałości
stosunku pracy nie były przedmiotem oceny Trybunału, a w szczególności analizy
adekwatności ograniczenia i potrzeby ochrony trwałości z punktu widzenia wartości
konstytucyjnych”. Z tego wynika, że również w ocenie Trybunału Konstytucyjnego
przepisy dotyczące szczególnej ochrony przed wypowiedzeniem umowy o pracę są
„przepisami o wypowiadaniu”, których naruszenie przy wypowiedzeniu umowy o
pracę zawartej na czas określony uprawnia pracownika do żądania tylko
odszkodowania po myśli art. 50 § 3 k.p., a jedyny wyjątek od tej zasady
przewidziany jest przez art. 50 § 5 k.p., co uzasadniają „różne aspekty ochrony
życia rodzinnego”. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego dotyczy zaś wyłącznie
działaczy związkowych i nie ma żadnych podstaw, aby rozciągać jego znaczenie na
inne, niż w nim wskazane, wypadki ustawowego ograniczenia restytucyjnych
postaci ochrony trwałości stosunku pracy.
Skoro zatem strona pozwana wypowiedziała powódce umowę o pracę
zawartą na czas określony i zawierającą klauzulę o możliwości jej wypowiedzenia,
naruszając art. 39 k.p., to nie ma wątpliwości, że wypowiedzenie naruszało
przepisy o wypowiadaniu umów o pracę, stąd też pracownicy przysługiwało jedynie
roszczenie o odszkodowanie przewidziane w art. 50 § 3 k.p., a przeciwne
stanowisko Sądu Okręgowego uchybia przytoczonym przez skarżącego przepisom
prawa materialnego.
Podstawy skargi kasacyjnej okazały się zatem usprawiedliwione, wobec
czego Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39815
§ 1 k.p.c. i art. 39821
w
związku z art. 108 § 2 k.p.c.).
/tp/