Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 147/11
POSTANOWIENIE
Dnia 26 stycznia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Kazimiery R.
przy uczestnictwie Marii K., Krystyny M., Jadwigi P.,
Małgorzaty W., Haliny D. i Adama N.
o ustanowienie drogi koniecznej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 26 stycznia 2012 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni oraz uczestniczki Jadwigi P.
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 20 grudnia 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 30 kwietnia 2010 r. Sąd Rejonowy na wniosek
Kazimiery R. ustanowił za wynagrodzeniem służebność drogi koniecznej na rzecz
każdoczesnego właściciela działki nr 646 położonej w K., stanowiącej
współwłasność wnioskodawczyni i uczestniczki Jadwigi P.
Pismem z dnia 15 czerwca 2010 r. wnioskodawczyni cofnęła wniosek
o ustanowienie służebności, uzasadniając cofnięcie zbyt wysokimi kwotami
wynagrodzenia ustalonego przez Sąd za jej ustanowienie. Wniosła o uchylenie
postanowienia Sądu Rejonowego i umorzenie postępowania. Do wniosków tych
dołączyła się Jadwiga P. Na cofnięcie wniosku nie wyraziły zgody uczestniczki
postępowania Krystyna M. i Maria K.
W dniu 25 czerwca 2010 r. wnioskodawczyni złożyła apelację od
postanowienia Sądu Rejonowego, kwestionując w niej w oparciu o zarzuty
naruszenia art. 145 § 1 i 3 k.c. przebieg, szerokość drogi koniecznej i wysokość
wynagrodzenia za jej ustanowienie.
Postanowieniem z dnia 14 lipca 2010 r. Sąd Rejonowy oddalił wniosek
o uchylenie swojego postanowienia i umorzenie postępowania ze względu na
cofnięcie wniosku.
Do akt sprawy dołączone zostało, noszące datę 3 grudnia 2010 r.,
oświadczenie Jadwigi P. i Kazimiery R. o zrzeczeniu się na podstawie art. 246 § 1
k.c. prawa służebności drogi koniecznej ustanowionej nieprawomocnym
postanowieniem Sądu Rejonowego, z uwagi na utratę jej przydatności dla działki
władnącej, mającej w najbliższym czasie zmienić przeznaczenie.
Postanowieniem z dnia 20 grudnia 2010 r. Sąd Okręgowy oddalił apelację
wnioskodawczyni, odnosząc się w jego uzasadnieniu w pierwszej kolejności do
kwestii zrzeczenia się przez wnioskodawczynię służebności na podstawie art. 246
k.c. W tym zakresie uznał, że oświadczenie wnioskodawczyni nie wywołało
skutków prawnych, gdyż art. 246 k.c. pozwala jedynie na zrzeczenie się
istniejącego już ograniczonego prawa rzeczowego, a konstytutywne orzeczenie o
3
ustanowieniu służebności drogi koniecznej wywołuje skutki prawne dopiero
po uprawomocnieniu się. Nie podzielił poglądu skarżącej odnośnie do celowości
zastosowanie przy wykładni tego przepisu dyrektywy wnioskowania argumentum
a maiori ad minus, co uprawniałoby do stwierdzenia, że skoro można się zrzec
istniejącego ograniczonego prawa rzeczowego, to tym bardziej można się zrzec
takiego przyszłego prawa. W uzasadnieniu tego stanowiska Sąd Okręgowy wskazał
na specyficzny charakter odpowiadającego temu roszczeniu prawa polegający na
tym, że konkretyzuje się ono dopiero w orzeczeniu sądowym, a sąd nie jest
związany wnioskiem co do sposobu ustanowienia służebności. Stwierdził nadto,
że w postępowaniu nieprocesowym prawo do dysponowania swoim roszczeniem
przez wnioskodawcę jest w znacznym stopniu ograniczone, co znajduje wyraz
między innymi w treści art. 512 k.p.c., różniącym się pod tym względem istotnie
od art. 203 k.p.c. W postępowaniu nieprocesowym, w wypadku sprzeciwu
któregokolwiek z uczestników, cofnięcie wniosku nigdy nie będzie skuteczne.
Sąd Okręgowy oddalił także dalsze zarzuty apelacji, nie dopatrując się
nieprawidłowości w zakresie ustalenia przebiegu służebności oraz wysokości
wynagrodzenia za jej ustanowienie.
W skardze kasacyjnej wniesionej przez wnioskodawczynię i uczestniczkę
Jadwigę P. skarżące zarzuciły naruszenie:
1) art. 246 § 1 k.c. polegające na błędnej wykładni tego przepisu, jako nie
dającego prawa do zrzeczenia się służebności drogi koniecznej przez
beneficjenta tego prawa po jego ustanowieniu nieprawomocnym
orzeczeniem sądu,
2) art. 512 k.p.c. polegające na przyjęciu, że przepis ten nie daje uczestnikowi
postępowania o ustanowienia drogi koniecznej uprawnienia do zrzeczenia
się przysługującego mu uprawnienia do żądania ukształtowania prawa,
chociażby prawo to straciło dla niego wszelkie znaczenie,
3) art. 6 k.p.c. formułującego zasadę ekonomii procesowej w zakresie, w jakim
sąd wyłączając beneficjentowi możliwość zrzeczenia się roszczenia
o ustanowienie drogi koniecznej doprowadził do uprawomocnienia się
orzeczenia niekorzystnego dla właściciela nieruchomości władnącej, a tym
4
samym doprowadził do sytuacji, w której konieczne jest wszczęcie kolejnego
procesu, w celu zniesienia bezużytecznego dla uprawnionego prawa.
We wnioskach skargi wnioskodawczyni i uczestniczka domagały się zmiany
postanowienia, nie wskazując przy tym jej postulowanego kierunku, ewentualnie
jego uchylenia i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 512 § 1 k.p.c., cofnięcie wniosku wszczynającego
postępowanie nieprocesowe, po rozpoczęciu posiedzenia albo po złożeniu przez
któregokolwiek uczestnika oświadczenia na piśmie odnoszącego się do istoty
wniosku czyli żądania, jest skuteczne tylko wtedy, gdy inni uczestnicy
w wyznaczonym terminie, nie sprzeciwili się temu. Brak sprzeciwu nie stanowi
warunku skuteczności cofnięcia wniosku do chwili rozpoczęcia posiedzenia albo
złożenia pisemnego oświadczenia przez któregokolwiek uczestnika postępowania.
W postępowaniu nieprocesowym - tak jak procesie w razie cofnięcia pozwu -
dla skutecznego cofnięcia inicjującego je wniosku istotny jest jego moment.
Odmiennie jednak niż art. 203 § 1 k.p.c., przepis art. 512 § 1 k.p.c. nie przewiduje
wyłączenia wymogu braku sprzeciwu pozostałych uczestników na cofniecie
wniosku (w postępowaniu procesowym zezwolenia pozwanego na cofnięcie
pozwu) , w razie zrzeczenia się roszczenia.
Na tym tle, w związku z podstawami skargi kasacyjnej, powstaje zagadnienie
odpowiedniego – na podstawie art. 13 § 2 k.p.c. - stosowania w postępowaniu
nieprocesowym art. 203 k.p.c. w tym w szczególności jego § 1. Sposób udzielenia
na nie odpowiedzi będzie miał równocześnie przesądzające znaczenie dla oceny
zarzutu naruszenia art. 246 k.c., albowiem kwestia zrzeczenia się roszenia przez
wnioskodawczynię może mieć doniosłość prawną dla rozstrzygnięcia jedynie na
gruncie i w związku z art. 203 § 1 k.p.c.
W doktrynie i judykaturze (post. SN z dnia 25 czerwca 1981 r., I PR 94/80,
OSNC 1981 nr 12, poz. 247, post. SN z dnia 29 sierpnia 2001 r., IV CKN 1153/00
nie publ. i z dnia 10 lipca 2002 r., II CKN 155/01 nie publ., z 21 września 1976 r.,
II CZ 72/76, lex nr 7847) przyjmuje się jednolicie, że także w postępowaniu
5
nieprocesowym sąd jest uprawniony na podstawie odpowiednio stosowanego art.
203 § 4 k.p.c. do kontroli cofnięcia wniosku, zrzeczenia się roszczenia
lub jego ograniczenia pod kątem sprzeczności z prawem, zasadami współżycia
społecznego lub zamierzonego przez dokonującego tej czynności procesowej
obejścia prawa. Zasada dyspozycyjności i odwołalności czynności
procesowych w postępowaniu nieprocesowym doznaje tym samym, w odniesieniu
do cofnięcia wniosku, dodatkowego - poza wynikającymi z art. 512 § 1 i § 2 k.p.c. -
ograniczenia. Brak w art. 512 k.p.c. unormowania kwestii cofnięcia wniosku również
w zakresie odpowiadającym treści art. 203 § 2 i 3 k.p.c. uzasadnia przyjęcie, że na
podstawie art. 13 § 2 k.p.c. mają one zastosowanie w razie cofnięcia wniosku
wszczynającego postępowanie nieprocesowe.
Do cofnięcia wniosku w postępowaniu nieprocesowym nie ma natomiast
zastosowania art. 203 § 1 k.p.c. Przepis ten, w zakresie przedmiotu unormowania
dotyczącego wymogów cofnięcia pozwu, jest odpowiednikiem art. 512 § 1 k.p.c.,
określającego wymogi cofnięcie wniosku wszczynającego postępowania
nieprocesowego. Oparty na argumentach wykładni językowej i systemowej pogląd,
zgodnie z którym regulacja prawna zawarta w art. 512 § 1 k.p.c. ma całościowy
i wyczerpujący charakter, co wyłącza uzupełniające stosowanie do niej art. 203 § 1
k.p.c., znajduje wsparcie i rozwinięcie także w argumentach o charakterze
materialnoprawnym.
Trafnie wskazuje się w doktrynie, że przy rozważaniu omawianej kwestii na
tej płaszczyźnie zasadnicze znaczenie przypisać należy istocie postępowania
nieprocesowego, w którym w zasadzie nie chodzi o ochronę roszczeń, lecz
o ukształtowanie stosunków lub o ich ustalenie przez konkretne ustalenie praw
poszczególnych uczestników i w którym nawet w razie rozstrzygania w sprawie
o wzajemnych roszczeniach (w sprawie o zniesienie współwłasności lub dział
spadku) jej przedmiotem głównym jest ustalenie nowego stanu prawnego. W tym
zaś stanie rzeczy, który wyklucza zrzeczenie się roszczenia przez wnioskodawcę
cofającego wniosek, nie można odpowiednio stosować art. 203 § 1 k.p.c.
6
Do odmiennych wniosków co do treści i znaczenia art. 512 § 1 k.p.c. nie
może prowadzić wynikający z art. 6 k.p.c. nakaz przeciwdziałania przez sąd
przewlekłości postępowania, który nie należy do reguł wykładni przepisów prawa.
W konsekwencji powyższego, jako pozbawiony znaczenia dla
postulowanego w skardze kasacyjnej rozstrzygnięcia, przedstawia się jej zarzut
naruszenia art. 246 § 1 k.c., przez uznanie że nie uprawnia on do zrzeczenia się
służebności drogi koniecznej przed uprawomocnieniem się postanowienia o jej
ustanowieniu.
Ubocznie więc jedynie pozostaje stwierdzić, że ten poddany krytyce
skarżących pogląd Sądu Okręgowego, prawidłowo uzasadniony w przytoczonych
wcześniej motywach zaskarżonego wyroku, zasługuje na aprobatę.
Kierując się powyższym Sąd Najwyższy oddalił pozbawioną uzasadnionych
podstaw skargę kasacyjną, stosownie do art. 39814
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.