Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 8 lutego 2012 r., V CSK 91/11
Przewidywalności szkody, o której mowa w art. 74 zdanie drugie
konwencji Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży
towarów z dnia 11 kwietnia 1980 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 45, poz. 286), nie
wyłącza odpowiedzialności strony naruszającej umowę, lecz ogranicza
wysokości należnego od dłużnika odszkodowania.
Sędzia SN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa "T.K.M.E." GmbH w E. przeciwko
"P.K." S.A. w K. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 8
lutego 2012 r. skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego w
Katowicach z dnia 22 października 2010 r. i skargi kasacyjnej strony pozwanej od
wyroku uzupełniającego Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 20 grudnia 2010
r.
uchylił zaskarżone wyroki i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Katowicach do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Strona powodowa żądała od strony pozwanej zapłaty odszkodowania za
szkodę poniesioną w następstwie odstąpienia przez powódkę od umowy sprzedaży
w zakresie niedostarczonej przez pozwaną ilości koksu i konieczności dokonania
zakupu od innych podmiotów nieotrzymanego od pozwanej towaru.
Wyrokiem z dnia 15 czerwca 2005 r. Sąd Okręgowy w Katowicach oddalił
powództwo, a apelację powódki oddalił Sąd Apelacyjny w Katowicach wyrokiem z
dnia 18 maja 2006 r. Skargę kasacyjną strony powodowej uwzględnił Sąd
Najwyższy wyrokiem z dnia 28 lutego 2007 r., V CSK 441/06, którym uchylił wyrok
Sądu Apelacyjnego i przekazał mu sprawę do ponownego rozpoznania.
W wyniku ponownego rozpoznania sprawy Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia
17 października 2007 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego z dnia 15 czerwca 2005 r.
w ten sposób, że uwzględnił powództwo i zasądził od pozwanej na rzecz powódki
kwotę 4 037 884,66 euro z ustawowymi odsetkami.
Skargę kasacyjną strony pozwanej Sąd Najwyższy uwzględnił wyrokiem z
dnia 9 października 2008 r., V CSK 63/08, w ten sposób, że uchylił wyrok Sądu
Apelacyjnego m.in. w części obejmującej zmianę wyroku Sądu pierwszej instancji
przez uwzględnienie powództwa i w tym zakresie przekazał sprawę Sądowi
Apelacyjnemu w Katowicach do ponownego rozpoznania.
W wyniku kolejnego rozpoznania sprawy Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 22
października 2010 r. oddalił apelację powódki od wyroku Sądu Okręgowego z dnia
15 czerwca 2005 r. oraz zasądził od powódki na rzecz pozwanej kwotę
5 572 833,97 euro tytułem zwrotu przez pozwaną świadczenia głównego i odsetek,
wcześniej spełnionego na podstawie wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 17
października 2007 r.
Wyrok Sądu Apelacyjnego został uzupełniony wyrokiem z dnia 20 grudnia
2010 r. przez dodanie orzeczenia oddalającego żądanie pozwanej zasądzenia
ustawowych odsetek od uwzględnionego żądania restytucyjnego zasądzenia kwoty
5 572 833,97 euro oraz kwoty 323 801,39 zł.
Uzasadniając wyrok z dnia 22 października 2010 r., Sąd Apelacyjny uznał za
bezsporne istotne okoliczności faktyczne, a m.in. związania stron sporu umową w
latach 2002-2003, a następnie zawarcia przez strony w dniu 30 grudnia 2003 r.
umowy sprzedaży koksu w ilości 60 ton w cenie wskazanej w umowie. Za niesporne
uznał niedostarczenie przez pozwaną koksu w drugim kwartale 2004 r. w ilości
przekraczającej 25 ton, z powodu odmowy dokonania przez pozwaną dostaw w
cenie uzgodnionej umową. Za okoliczność niebudzącą wątpliwości uznał to, że
powódka pismem z dnia 3 września 2004 r. odstąpiła od umowy w odniesieniu do
niedostarczonej jej ilości koksu.
Dokonując oceny zasadności roszczenia na podstawie postanowień
Konwencji Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży
towarów sporządzonej w Wiedniu dnia 11 kwietnia 1980 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 45,
poz. 286 – dalej: "konwencja"), Sąd Apelacyjny uznał, z powołaniem się na
związanie wynikające z art. 39820
k.p.c., że odpowiedzialność odszkodowawcza
dłużnika na podstawie art. 74 i 76 konwencji wyznaczona jest granicami
przewidywalności szkody, której wystąpienie mogło być rozsądnie uwzględnione
przez obie strony kontraktu.
Sąd Apelacyjny zaliczył do określonych w art. 74 konwencji przesłanek
odpowiedzialności dłużnika m.in. przewidywalność szkody przez dłużnika w chwili
zawarcia umowy i możliwość przezwyciężenia przeszkody zewnętrznej. Oceniając
skalę podwyżek cen koksu już po zawarciu umowy z dnia 29 i 30 grudnia 2003 r.,
Sąd Apelacyjny uznał, że pozwana nie mogła przewidzieć takiej skali podwyżek
cen, a tym samym nie mogła przewidzieć wywołania szkody i jej rozmiaru powstałej
w rezultacie niewykonywania przez nią umowy. Traktując przewidywalność szkody
jako ogólną przesłankę odpowiedzialności odszkodowawczej na podstawie art. 74
konwencji oraz przyjmując niespełnienie się tej przesłanki, Sąd Apelacyjny uznał
roszczenie powódki za bezzasadne. Ocenił gwałtowną podwyżkę cen koksu za
niezależną od pozwanej przeszkodą zewnętrzną, której pozwana nie mogła uniknąć
ani uniknąć jej następstw. W konsekwencji przyjął, że nie zaistniały przesłanki
przewidziane w art. 74 konwencji do przypisania pozwanej odpowiedzialności
odszkodowawczej.
Wniosek restytucyjny pozwanej z dnia 17 września 2010 r. Sąd Apelacyjny
uznał za częściowo uzasadniony w świetle art. 39815
§ 1 oraz art. 415 k.p.c., w
związku z czym go uwzględnił, natomiast żądanie zasądzenia odsetek za
opóźnienie ocenił jako niepodlegające uwzględnieniu wobec braku opóźnienia
powódki przed doręczeniem jej wniosku restytucyjnego, który można dopiero uznać
za wezwanie do zapłaty. W uzasadnieniu wyroku uzupełniającego Sąd Apelacyjny
przyjął, że o bezzasadności żądania zasądzenia odsetek od kwoty określonej w
uwzględnionym wniosku restytucyjnym świadczy brak opóźnienia powódki ze
zwrotem uprzednio zasądzonego świadczenia do czasu merytorycznego o nim
rozstrzygnięcia w wyroku końcowym.
Strona powodowa domagała się w skardze kasacyjnej uchylenia
zaskarżonego wyroku w części i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania
oraz częściowej zmiany zaskarżonego wyroku przez odrzucenie wniosku
restytucyjnego. Zarzuciła błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 74, 76,
79 oraz art. 7 ust. 1 i 2 i art. 8 ust. 2 konwencji, akcentując wadliwą wykładnię Sądu
polegającą na przyjęciu, że nieprzewidywalność szkody w chwili zawarcia umowy
jest przesłanką wyłączającą odpowiedzialność w całości, a nie skutkująca jedynie
zmniejszeniem należnego odszkodowania. Ponadto skarżąca twierdziła, że
nieprzewidywalność szkody zostaje wyłączona w razie umyślnego naruszenia
umowy wskutek świadomego wstrzymania dostaw. Zarzuciła również naruszenie
art. 39820
k.p.c. przez dokonanie wykładni art. 74 zdanie drugie w związku z art. 76
konwencji w sposób sprzeczny z ich wykładnią dokonaną w wyrokach Sądu
Najwyższego z dnia 28 lutego 2007 r., V CSK 441/06, i z dnia 9 października 2008
r., V CSK 63/08, wiążących przewidywalność skali podwyżki z wysokością
odszkodowania, a nie z oceną zasadności powództwa. Ponadto zarzuciła
naruszenie art. 415 w związku z art. 39815
§ 1 k.p.c. wskutek uwzględnienia
spóźnionego wniosku restytucyjnego, który nie był zgłoszony w postępowaniu przed
Sądem Najwyższym.
Strona pozwana zaskarżyła wyrok uzupełniający, oddalający żądanie
zasądzenia ustawowych odsetek za opóźnienie od kwot zasądzonych w wyniku
uwzględnienia wniosku restytucyjnego, wnosząc o jego uchylenie i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania. Zarzuciła błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie art. 405–411, 455 i art. 481 k.c., twierdząc, że należą się jej odsetki
najpóźniej od daty ostatniego wyroku Sądu Apelacyjnego. Zarzuciła obrazę art. 328
§ 2, art. 415 w związku z art. 39815
§ 1 oraz art. 227 i art. 233 § 1 w związku z art.
391 § 1 k.p.c. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Spośród zarzutów zgłoszonych przez powódkę zasadny okazał się zarzut
naruszenia art. 39820
k.p.c., motywowany sprzecznością wykładni art. 74 zdanie
drugie konwencji, dokonanej w zaskarżonym wyroku przez Sąd Apelacyjny, z
wykładnią tego przepisu dokonaną przez orzekający w tej sprawie Sąd Najwyższy.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 28 lutego 2007 r., V CSK 441/06, dokonując
wykładni art. 74 konwencji, wyraźnie stwierdził, że kryterium przewidywalności
szkody może prowadzić do zmniejszenia odszkodowania w takim zakresie, w jakim
szkody nie można było przewidzieć, a w konsekwencji uznał, że
nieprzewidywalność skali podwyżki cen koksu mogła jedyne rzutować na wysokość
odszkodowania, a nie skutkować oddaleniem powództwa w całości. Wykładnię tego
przepisu Sąd Najwyższy wsparł wykładnią art. 7 ust. 1 konwencji, przyjmując, że
odwołanie się do ochrony dobrej wiary nie może oznaczać uwolnienia strony od
skutków związanych z normalnym ryzykiem gospodarczym jako konsekwencją
dobrowolnie przyjętego zobowiązania.
Tymczasem Sąd drugiej instancji uznał przesłankę przewidywalności szkody
za ogólną przesłankę odpowiedzialności odszkodowawczej, której niespełnienie
czyni roszczenie powódki bezzasadnym. Stwierdził dalej, że niewystąpienie
przesłanki ujętej w art. 74 konwencji, a więc przewidywalności szkody w
następstwie gwałtownego wzrostu cen po zawarciu umowy, skutkowało
niezaistnieniem przesłanki pozwalającej na przypisanie pozwanej
odpowiedzialności odszkodowawczej, co czyniło bezzasadnym roszczenie powódki
i skutkowało brakiem potrzeby rozważenia wystąpienia przesłanek określonych w
art. 7 i 79 konwencji ewentualnie ekskulpujących pozwaną. Taka wykładnia art. 74
konwencji pozostaje w sprzeczności z wykładnią tego przepisu dokonaną w
powołanym wyroku Sądu Najwyższego, co czyni zasadnym zarzut naruszenia art.
39820
k.p.c. i to w stopniu mogącym mieć istotny wpływ na wynik sprawy.
Bezzasadny natomiast okazał się zarzut naruszenia art. 415 k.p.c. w związku
z art. 39815
k.p.c, ponieważ nie można uznać za spóźnione zgłoszenia przez
pozwaną wniosku restytucyjnego i jego uwzględnienia dopiero w postępowaniu
przed Sądem Apelacyjnym, prowadzonym w następstwie uchylenia zaskarżonego
wyroku przez Sąd Najwyższy i przekazania sprawy Sąd Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania. Przepis art. 415 k.p.c. nie przewiduje takich czasowych
ograniczeń złożenia wniosku restytucyjnego przez skarżącego, o których stanowi
sformułowane przez powódkę uzasadnienie zarzutu naruszenia tego przepisu
procesowego.
Sąd Najwyższy w obecnie orzekającym składzie podziela wykładnię art. 74
zdanie drugie konwencji dokonaną w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego
2007 r., V CSK 441/06. Również w wyroku z dnia 9 października 2008 r., V CSK
63/08, Sąd Najwyższy stwierdził, że przewidywalność szkody określona w art. 74
zdanie drugie konwencji, jest wyznacznikiem granic odpowiedzialności
odszkodowawczej, co ma oznaczać zakres obowiązku odszkodowawczego
zobowiązanego odpowiedzialnego za szkodę, a więc określenie wysokości
odszkodowania, do którego zapłaty zobowiązany jest podmiot odpowiedzialny na
podstawie art. 74 zdanie pierwsze konwencji, w razie niewystąpienia przesłanek
zwalniających go od odpowiedzialności, określonych w art. 79 ust. 1 konwencji.
Z tego względu zasadny jest zawarty w skardze zarzut błędnej wykładni art.
74 zdanie drugie konwencji przez przyjęcie w wyroku, że przesłanka
przewidywalności szkody może uzasadniać oddalenie powództwa w całości, a więc
może być potraktowana jako samodzielna przesłanka zwalniająca od
odpowiedzialności i czyni zbędnym potrzebę rozważania wystąpienia przesłanek
określonych w art. 79 ust. 1 konwencji, zwalniających od odpowiedzialności.
Przesłanki skutkujące powstaniem odpowiedzialności odszkodowawczej za
naruszenie umowy określone zostały w art. 74 zdanie pierwsze konwencji, którymi
są zdarzenie sprawcze w postaci naruszenia umowy, powstanie szkody, określonej
mianem „straty” obejmującej także utratę zysku oraz związek przyczynowy między
tymi zdarzeniami. W piśmiennictwie przyjmuje się, że art. 74 konwencji daje wyraz
zasadzie pełnego odszkodowania przysługującego wierzycielowi, niezależnie od
zastosowanej następnie metody szacowania szkody, tj. albo konkretnej albo
abstrakcyjnej (art. 75 in fine i art. 76 zdanie pierwsze in fine konwencji). Norma
zawarta w art. 74 zdanie drugie konwencji obejmuje natomiast przesłankę
przewidywalności szkody rozumianą jako przesłankę wpływającą na określenie
wysokości należnego wierzycielowi odszkodowania, a więc nie jako przesłankę
przesądzającą powstanie, istnienie lub wyłączenie stanu odpowiedzialności
dłużnika, a w szczególności nie jako przesłankę zwalniającą dłużnika z
odpowiedzialności za szkodę. Innymi słowy, przesłanki przewidywalności szkody,
wynikającej z art. 74 zdanie drugie konwencji, nie można automatycznie utożsamiać
z przesłanką zwalniającą dłużnika z odpowiedzialności odszkodowawczej,
określoną w art. 79 ust. 1 konwencji, tj. z przeszkodą niezależną od dłużnika,
niemożliwą do przewidzenia w chwili zawarcia umowy, będącą powodem
niewykonania przez dłużnika któregoś z jego obowiązków umownych.
W okolicznościach rozpoznawanej sprawy zabrakło zatem zbadania i oceny,
czy gwałtowny wzrost cen koksu i skala tego wzrostu mogą być potraktowane jako
przesłanka zwalniająca pozwaną z odpowiedzialności na podstawie art. 79 ust. 1
konwencji. W piśmiennictwie przyjmuje się jednak, że nawet przeszkody nie do
pokonania nie zwalniają dłużnika z odpowiedzialności, jeśli musiał się z nimi
racjonalnie liczyć przy zawieraniu umowy jako wydarzeniami, których możliwość
wystąpienia zarysowuje się perspektywicznie w okresie mającego nastąpić
niebawem wykonywania umowy.
W razie uznania, że wystąpiły przesłanki zwolnienia pozwanej z
odpowiedzialności na podstawie art. 79 ust. 1 konwencji, to zbędna staje się
potrzeba sięgania do poprzedzających go przepisów, natomiast gdyby ocena Sądu
sprowadzała się do przyjęcia braku podstaw do zastosowania art. 79 ust. 1
konwencji w ustalonym stanie faktycznym, a więc do zaistnienia stanu
odpowiedzialności strony pozwanej, to wówczas dopiero powstaje potrzeba oceny,
czy pozwana przewidziała lub powinna była przewidzieć w chwili zawarcia umowy
straty spowodowane naruszeniem tej umowy, a więc czy wystąpiła przesłanka
określona w art. 74 zdanie drugie konwencji. Jej wystąpienie lub brak nie
skutkowałoby zwolnieniem pozwanej z odpowiedzialności odszkodowawczej,
natomiast miałoby wpływ na określenie wysokości odszkodowania obciążającego
pozwaną wobec powódki.
Niewystąpienie przesłanki przewidywalności szkody z art. 74 zdanie drugie
konwencji Sąd Apelacyjny błędnie potraktował jako równoznaczne ze zwolnieniem
pozwanej z odpowiedzialności odszkodowawczej, przy równoczesnym uznaniu za
zbędną potrzeby rozważania konsekwencji wystąpienia w stanie faktycznym
przesłanek przewidzianych w art. 79 konwencji.
W tej sytuacji zarzuty strony powodowej błędnej wykładni i niewłaściwego
zastosowania art. 74 zdanie drugie oraz art. 79 ust. 1 konwencji są uzasadnione, a
sprawa nie dojrzała jeszcze do ostatecznego rozstrzygnięcia, co skutkowało
koniecznością uwzględnienia skargi kasacyjnej powódki.
Skarga kasacyjna pozwanej w odniesieniu do jednego z zarzutów okazała się
uzasadniona o tyle, o ile kwestionowano w niej rozstrzygnięcie zawarte w wyroku
uzupełniającym, które jest rozbieżne z motywacją zawartą w jego uzasadnieniu.
Trafny okazał się zarzut naruszenia art. 481 w związku z art. 455 k.c. przez jego
niezastosowanie wobec zasadnego dostrzeżenia przez skarżącą, że bezsporne dla
Sądu Apelacyjnego było opóźnienie powódki ze zwrotem świadczenia, poczynając
od daty wyroku końcowego, i mimo to oddalenie żądania zasądzenia odsetek także
za ten okres. W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd Apelacyjny trafnie
dostrzegł, że powódka nie pozostawała w opóźnieniu ze zwrotem zasądzonego
świadczenia do czasu rozstrzygnięcia merytorycznego w sprawie, co nastąpiło w
wyroku końcowym. Tym samym od chwili jego wydania w dniu 22 października
2010 r. istniał stan opóźnienia i żądanie zasądzenia odsetek od tej daty powinno
zostać uwzględnione. Tymczasem w wyroku uzupełniającym Sąd Apelacyjny oddalił
w całości żądanie pozwanej zasądzenia odsetek od kwoty określonej w
uwzględnionym wcześniej wniosku restytucyjnym.
Pozostałe zarzuty skargi kasacyjnej pozwanej okazały się niezasadne,
ponieważ wbrew zarzutom skarżącej Sąd Apelacyjny w wyroku uzupełniającym nie
dokonywał interpretacji art. 405-411 ani art. 455 k.c., a więc nie można skutecznie
zarzucać, że dopuścił się ich błędnej wykładni. (...)
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji na podstawie art.
39815
§ 1 k.p.c.