Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 280/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 lutego 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Roman Kuczyński (przewodniczący)
SSN Zbigniew Korzeniowski
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania E. S. i W. S.
przeciwko Prezesowi Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego
o podleganie ubezpieczeniu społecznemu rolników,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 15 lutego 2012 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonych od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 15 marca 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 16 września 2010 r. Sąd Okręgowy, po rozpoznaniu
odwołania E. S. i W. S. (zwanych dalej wnioskodawcami) od decyzji Prezesa Kasy
Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego z dnia 18 marca 2010 r. stwierdzającej
ustanie ubezpieczenia społecznego rolników w stosunku do wnioskodawcy jako
małżonka rolnika w okresie od 1 października 1997 r. do 31 grudnia 2003 r. oraz od
1 października 2005 r., umorzył postępowanie w części dotyczącej ustalenia
podlegania ubezpieczeniu od 1 stycznia 1999 r. do 31 grudnia 2003 r., a w
pozostałej części oddalił odwołanie. Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły
następujące ustalenia.
Decyzją z dnia 30 grudnia 1997 r. stwierdzono podleganie przez
wnioskodawcę ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy jako małżonka
rolnika od 1 października 1997 r. Z informacji uzyskanej przez Kasę na początku
2010 r. wynikało, że wnioskodawca prowadził działalność gospodarczą od 9
września 1996 r. i zawiesił ją od 1 stycznia 1999 r. Od 15 września 2005 r.
wnioskodawca prowadzi wspólnie z M. S. działalność gospodarczą w ramach spółki
cywilnej o nazwie „O." Firma Handlowo-Usługowa. Zgłosili oni działalność
gospodarczą w ewidencji działalności gospodarczej i zwrócili się o nadanie numeru
NIP oraz rozpoczęli inwestycję w postaci budowy stacji paliw. Obecnie nie podjęli
jeszcze działalności handlowej. Koszty realizowanego przedsięwzięcia wspólnicy
ponoszą po połowie i zamierzają potrącić je z przewidywanych przychodów. Z
tytułu prowadzonej działalności gospodarczej wnioskodawca nie wykazał w latach
2005-2009 żadnego przychodu. Uwzględniając dokumenty dołączone do odwołania
organ rentowy decyzją z dnia 25 maja 2010 r. objął wnioskodawcę ubezpieczeniem
społecznym rolników od 1 stycznia 1999 r. do 31 grudnia 2003 r.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy, powołując się na art. 7
ust. 1, art. 16 ust. 1 i 3, art. 5 oraz art. 5a ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników (jenolity tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291
ze zm.), a także art. 6 ust. 1 pkt 5 w związku z art. 8 ust. 6 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm., powoływanej dalej jako ustawa systemowa),
3
uznał odwołanie za bezzasadne. W ocenie Sądu pierwszej instancji, w sprawie było
sporne, czy w zaskarżonej decyzji organ rentowy prawidłowo przyjął, że w okresach
od 1 października 1997 r. do 31 grudnia 1998 r. i od 1 października 2005 r.
zaistniały podstawy do wyłączenia wnioskodawcy z ubezpieczenia społecznego
rolników, z uwagi na prowadzenie przez niego działalności gospodarczej. Odnośnie
pierwszego z powyższych okresów Sąd Okręgowy podzielił stanowisko organu
rentowego, gdyż wnioskodawca zawarł związek małżeński już po rozpoczęciu
działalności gospodarczej od 9 września 1996 r. Brak więc było podstaw do objęcia
go ubezpieczeniem społecznym jako małżonka rolnika w okresie prowadzenia
działalności gospodarczej z uwagi na brak rocznego, nieprzerwanego okresu
podlegania ubezpieczeniu rolniczemu. W odniesieniu do drugiego z powyższych
okresów wnioskodawca zgłosił rozpoczęcie prowadzenia działalności gospodarczej
od dnia 15 września 2005 r., co wynika z wniosku o wpis do ewidencji działalności
gospodarczej. Rozpoczęcie działalności gospodarczej zgłosił również w organie
podatkowym. Poza sporem jest także, iż wnioskodawca zawarł z M. S. spółkę
cywilną, której celem było wybudowanie stacji benzynowej oraz że inwestycja ta
nadal jest w trakcie realizacji. W związku z tym wnioskodawca nie wykonywał
czynności nastawionych na uzyskanie przychodu, ponieważ obiekt do tego
przeznaczony nie został oddany do użytkowania. Zdaniem Sądu pierwszej instancji,
nie można jednak przyjąć, że od września 2005 r. wnioskodawca nie prowadził
działalności gospodarczej. W tym zakresie Sąd Okręgowy powołał się na
stanowiska Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie zawarte w
wyroku z dnia 28 stycznia 2009 r., VII SA/Wa 1374/08 (LEX nr 489317) oraz Sądu
Apelacyjnego w Białymstoku zawarte w wyroku z dnia 17 grudnia 2003 r., III AUa
1531/03 (OSA 2004/9/22), stwierdzając, że aktywność wnioskodawcy w okresie po
wrześniu 2005 r., sprowadzająca się do czynności przygotowawczych polegających
na finalizacji budowy obiektu handlowego stanowiła część prowadzonej przez niego
działalności gospodarczej. Prowadzi to do wniosku, że działalność ta stanowiła tytuł
ubezpieczenia społecznego w systemie powszechnym, wykluczającym w oparciu o
art. 7 ust. 1 i art. 16 ust. 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, możliwość
podlegania ubezpieczeniu rolniczemu. Ponadto nie zaistniały warunki
kontynuowania przez wnioskodawcę ubezpieczenia rolniczego określone w art. 5a
4
ust. 1 tej ustawy, ponieważ nie złożył on w 14-dniowym ustawowym terminie,
liczonym od dnia rozpoczęcia wykonywania pozarolniczej działalności
gospodarczej, oświadczenia o kontynuowaniu ubezpieczenia rolniczego.
Wyrokiem z dnia 15 marca 2011 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
wnioskodawcy od powyższego wyroku.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, w dniu 1 stycznia 1997 r. wnioskodawca nie
spełniał warunku podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników na podstawie
art. 2 ustawy z dnia 12 września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników (Dz.U. z 1996 r. Nr 124, poz. 585). W tej dacie jedynym
tytułem jego ubezpieczenia była pozarolniczą działalność gospodarcza prowadzona
od 9 września 1996 r., zaś domownikiem rolnika stał się dopiero 5 kwietnia 1997 r.
W dalszej kolejności Sąd Apelacyjny wskazał, że stosownie do art. 16 ust. 1
pkt 2 oraz art. 7 ust. 1 pkt 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników
ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu oraz wypadkowemu, chorobowemu i
macierzyńskiemu podlega z mocy ustawy domownik rolnik, którego gospodarstwo
obejmuje obszar użytków rolnych powyżej 1 ha przeliczeniowego lub dział
specjalny. Przepisy te nie znajdują zastosowania wówczas, gdy osoba taka, między
innymi, podlega innemu ubezpieczeniu społecznemu, przy czym pod pojęciem
osoby podlegającej innemu ubezpieczeniu społecznemu należy rozumieć osobę,
która podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym na
podstawie przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych lub objętą przepisami o
zaopatrzeniu emerytalnym (art. 16 ust. 3 i art. 7 oraz art. 6 pkt 13 ustawy). Zgodnie
z art. 6 ust. 1 pkt 5, art. 12 ust. 1 i 13 ust. 4 ustawy systemowej obowiązkowo
ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym, wypadkowemu podlegają osoby
prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą, a obowiązek ten datuje się od
dnia rozpoczęcia wykonywania tej działalności do dnia zaprzestania jej
wykonywania. Sąd Apelacyjny podniósł, że zarówno w rozumieniu obowiązującego
uprzednio w tym zakresie art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 19 listopada 1999 r. - Prawo
działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 101, poz. 1178 ze zm.), jak i art. 2 aktualnie
obowiązującej ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej
(jednolity tekst: Dz.U. z 2010 r. Nr 220 poz. 1447 ze zm.), do której odsyła art. 5a
ust. 10 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, działalnością gospodarczą
5
jest zarobkowa działalność wytwórcza, handlowa, budowlana, usługowa (...)
wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły. Prowadzenie działalności
gospodarczej obejmuje nie tylko faktyczne wykonywanie czynności należących do
jej zakresu, lecz także czynności zmierzające do zaistnienia takich czynności
gospodarczych. Co więcej, osoba prowadząca działalność gospodarczą winna
zgłaszać organowi ewidencyjnemu nie tylko fakt rozpoczęcia tej działalności, ale
także wszelkie zmiany stanu faktycznego i prawnego odnoszące się do
przedsiębiorcy i wykonywanej przez niego działalności gospodarczej, ponieważ
wpis do ewidencji działalności gospodarczej nie tylko legalizuje wykonywanie tej
działalności, ale też wyznacza czasowe ramy bycia przedsiębiorcą. Okresy
podlegania obowiązkowi ubezpieczenia wyznaczone zostały co do zasady przez
formalne, a nie faktyczne wykonywanie działalności, która stanowi tytuł
ubezpieczenia (art. 13 ustawy systemowej). Przedsiębiorca rozpoczynający
prowadzenie działalności gospodarczej powinien się liczyć z koniecznością
ponoszenia związanego z nią ryzyka gospodarczego. Co więcej, dla ustalenia
istnienia obowiązku ubezpieczeniowego z tytułu prowadzonej pozarolniczej
działalności gospodarczej nie ma znaczenia przyczyna czasowego zaprzestania jej
wykonywania. Regulowanie czasu wykonywania działalności, podobnie jak
podejmowanie innych czynności natury organizacyjnej w zależności od aktualnych
potrzeb osobistych czy zawodowych prowadzącego działalność gospodarczą
stanowi bowiem nieodłączny element tego typu aktywności zarobkowej. Tym
samym również okresowe zaprzestanie prowadzenia działalności z różnych
przyczyn, takich jak urlop, wyjazd, choroba, powinno być zgłoszone do ewidencji.
Okresy niewykonywania działalności gospodarczej z powodu niezdolności do pracy
nie uzasadniają zatem wyłączenia z obowiązkowego ubezpieczenia, mogąc jedynie
- dla osób objętych dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym - stanowić
podstawę pobierania zasiłku chorobowego. W powyższym kontekście należy
również zauważyć, iż za okoliczność uzasadniającą wyłączenie z ubezpieczenia
społecznego nie można uznać czasowego nieosiągania z tego tytułu nawet
jakichkolwiek przychodów. Na gruncie rozpoznawanej sprawy bezsporne było, że
po zarejestrowaniu działalności gospodarczej w postaci spółki cywilnej Firmy
Handlowo-Usługowej O. w organie ewidencyjnym w dniu 15 września 2005 r.
6
wnioskodawca nie zgłaszał przerw w prowadzeniu działalności gospodarczej
organowi ewidencyjnemu ani nie wykreślił przedmiotowej działalności z ewidencji
działalności gospodarczej. Jak wynika ze zgromadzonego w sprawie materiału
dowodowego, w ramach zawiązanej spółki ukierunkowanej na budowę stacji paliw,
wnioskodawca podejmował działania mające na celu przygotowanie przedmiotowej
budowy pod względem prawnym i technicznym, a nadto ponosił koszty jej budowy.
Tym samym nie może budzić wątpliwości, że wnioskodawca podejmując działania
zmierzające do powstania w przyszłości czynności należących do zakresu
prowadzenia działalności gospodarczej, w istocie prowadził przedmiotową
działalność. Dla rozstrzygnięcia sprawy nie miało przy tym znaczenia, że
wnioskodawca nie świadczył konkretnych usług sprzedaży paliw i nie osiągnął z
tytułu przedmiotowej działalności jakiegokolwiek dochodu. Faktyczne
niewykonywanie działalności gospodarczej w okresie oczekiwania (bez względu na
jego długość) na przyszłe zamówienie nie oznacza bowiem zaprzestania
prowadzenia takiej działalności. Działalność gospodarcza nie może mieć
charakteru przypadkowego, a zatem nieuprawnione jest twierdzenie, że
wykonywana jest wyłącznie wówczas, gdy przedsiębiorca świadczy konkretną
usługę. Prowadzenie działalności gospodarczej polega tak na stworzeniu
odpowiednich warunków do jej wykonywania, składaniu ofert, oczekiwaniu na
zamówienie, jak i na faktycznym wykonywaniu zleconej pracy.
Sąd Apelacyjny wskazał, że wyjątkową sytuację, w której osoby prowadzące
działalność gospodarczą mogą podlegać ubezpieczeniu społecznemu rolników
reguluje art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Z uwagi na fakt, iż
zasadą jest wyłączenie z obowiązku rolniczego ubezpieczenia społecznego osób
spełniających warunki do objęcia innym ubezpieczeniem społecznym (art. 7 ust. 1 i
art. 16 ust. 3 ustawy), art. 5a ustawy winien być interpretowany w sposób ścisły i
stosowany jedynie w przypadku spełnienia wszystkich wskazanych w nim
przesłanek. Stosownie do treści art. 5a ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników w brzmieniu obowiązującym w dniu 15 października 2005 r., z możliwości
podlegania rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu przy równoczesnym
prowadzeniu pozarolniczej działalności gospodarczej może skorzystać tylko ten
rolnik, który - podlegając nieprzerwanie przez co najmniej 3 lata ubezpieczeniu
7
rolniczemu w pełnym zakresie z mocy ustawy, rozpoczął prowadzenie pozarolniczej
działalności gospodarczej lub współpracę przy prowadzeniu tej działalności - złoży
w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego oświadczenie o kontynuowaniu
tego ubezpieczenia w terminie 14 dni od dnia rozpoczęcia wykonywania
pozarolniczej działalności gospodarczej lub współpracy przy tej działalności (pkt 1),
nadal prowadzi działalność rolniczą lub stale pracuje w gospodarstwie rolnym,
obejmującym obszar użytków rolnych powyżej 1 ha przeliczeniowego lub w dziale
specjalnym (pkt 2), nie jest pracownikiem i nie pozostaje w stosunku służbowym
(pkt 3), nie ma ustalonego prawa do emerytury lub renty albo do świadczeń z
ubezpieczeń społecznych (pkt 4), a kwota należnego podatku dochodowego za
poprzedni rok podatkowy od przychodów z pozarolniczej działalności gospodarczej
nie przekracza 2.528 zł (pkt 5). Przepis art. 5a nie zawiera tym samym
bezwzględnego obowiązku podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników
rolnika lub domownika, który podejmuje prowadzenie działalności gospodarczej, ale
pozostawia system ubezpieczenia do wyboru rolnika. Wnioskodawca - jako osoba
podlegająca ubezpieczeniu społecznemu rolników od 1 października 1997 r., a
zatem w okresie przekraczającym wymagany okres 3 lat - podejmując się
prowadzenia działalności gospodarczej z dniem 15 września 2005 r. w wymaganym
terminie nie złożył w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego oświadczenia o
kontynuowaniu tego ubezpieczenia. Stosownie do art. 5a ust. 5 ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników, niezachowanie terminu złożenia
oświadczenia, o którym mowa w art. 5a ust. 1 pkt 1, jest równoznaczne z ustaniem
ubezpieczenia z końcem kwartału, w którym rolnik lub domownik rozpoczął
wykonywanie pozarolniczej działalności gospodarczej lub współpracę przy
prowadzeniu tej działalności. Oczywiste jest przy tym, że o istnieniu obowiązku
podlegania ubezpieczeniom nie decyduje wola wnioskodawcy lub pracowników
Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, a przepisy prawa stosowane w
określonej sytuacji faktycznej. Skoro zatem począwszy od 15 września 2005 r.
wnioskodawca rozpoczął prowadzenie działalności gospodarczej, nie spełniając
przy tym warunków koniecznych do podlegania ubezpieczeniu społecznemu na
zasadach przewidzianych w ustawie o ubezpieczeniu społecznym rolników, to tym
8
samym począwszy od dnia 1 października 2005 r. ustało jego ubezpieczenie
rolnicze.
W skardze kasacyjnej wnioskodawcy zarzucili naruszenie prawa
materialnego przez błędną wykładnię art. 5a ust. 1 i 10 ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników w związku z art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie
działalności gospodarczej, poprzez uznanie, że samo zarejestrowanie prowadzenia
działalności gospodarczej i aktywność wnioskodawcy w okresie następującym po
miesiącu wrześniu 2005 r., sprowadzająca się wyłącznie do czynności
przygotowawczych polegających na przygotowaniu pod względem prawnym i
technicznym budowy obiektu handlowego, bez osiągnięcia jakiegokolwiek
przychodu, stanowiła prowadzenie przez niego działalności gospodarczej w
rozumieniu art. 5a ust. 1 i 10 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz
uznanie, że od dnia 1 października 2006 r. (prawidłowo: 2005 r.) ustało jego
ubezpieczenie rolnicze.
Wskazując na powyższe zarzuty skarżący wnieśli o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, że w dniu 15 września 2005
r. wnioskodawca dokonał czynności zarejestrowania działalności gospodarczej w
formie spółki cywilnej i rozpoczął jedynie czynności przygotowawcze
ukierunkowane na budowę pomieszczeń, w których działalność gospodarcza miała
być prowadzona w przyszłości, a więc budowę budynku stacji paliw. Nie podjął
natomiast działań ukierunkowanych na osiągnięcie zysku, nie dokonał żadnych
czynności sprzedaży towarów bądź usług, nie uzyskał nie tylko dochodu, ale
również jakiegokolwiek przychodu, a jego działania nie miały cech działalności
zarobkowej, a sprowadzały się jedynie do przygotowania budowy pod względem
technicznym i formalno-prawnym, zaś budowa stacji paliw, w której działalność
gospodarcza spółki ma być wykonywa, do dnia dzisiejszego nie została ukończona.
Skarżący wskazał również na pojęcie działalności gospodarczej, o której mowa w
art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, zdefiniowane w art. 2 ustawy
o swobodzie działalności gospodarczej, który daje podstawę do przyjęcia, że dla
uznania określonej działalności za działalność gospodarczą, konieczne jest łączne
spełnienie trzech warunków, mianowicie po pierwsze - dana działalność musi być
9
działalnością zarobkową, po drugie - działalnością wykonywaną w sposób
zorganizowany oraz po trzecie - wykonywaną w sposób ciągły. W przedmiotowej
sprawie nie można uznać, aby czynności wnioskodawcy po formalnym
zarejestrowaniu działalności odpowiadały powyższym cechom. W działaniach
wnioskodawcy brak było bowiem powtarzalności czynności, dokonywania stałych
transakcji i stałej współpracy. Wnioskodawca nie uczestniczył w obrocie
gospodarczym, nie wykonywał czynności typowych dla przedsiębiorców, nie osiągał
nie tylko dochodu, ale również nie wykazał przychodu. Skarżący wskazał nadto, że
o tym czy działanie danej osoby można uznać za prowadzenie działalności
gospodarczej, a co za tym idzie przesądzające o momencie jej rozpoczęcia na
gruncie ustawy o swobodzie działalności gospodarczej decydować będą
każdorazowo okoliczności danego przypadku. W ocenie czy zostały podjęte
czynności zmierzające bezpośrednio do rozpoczęcia prowadzenia działalności
gospodarczej (czynności przygotowawcze stanowiące już o wykonywaniu tej
działalności) należy uwzględniać wszelkie okoliczności sprawy, w tym także zamiar
(wolę) osoby prowadzącej działalność gospodarczą. Wnioskodawca nigdy
faktycznie nie rozpoczął działań o cechach działalności gospodarczej, a więc nie
można uznać, że prowadzenie budowy budynku usługowo-handlowego, w którym w
przyszłości działalność ta ma być wykonywana stanowi w istocie prowadzenie
działalności gospodarczej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna jest usprawiedliwiona w zakresie objętym podniesionymi w
niej zarzutami.
Trafnie Sąd drugiej instancji wywiódł, że wynikająca z art. 7 ust. 1 i art. 16
ust. 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników zasada pierwszeństwa
podlegania innemu niż rolnicze ubezpieczeniu społecznemu doznaje wyłomu w
sytuacjach określonych w art. 5a ust. 1 tej ustawy. Zezwala on na dalsze
pozostawanie w ubezpieczeniu rolniczym między innymi rolnikowi, który rozpocznie
prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej i spełnia jednocześnie
warunki określone w tym przepisie. Zgodnie z art. 5a ust. 10 ustawy za
10
pozarolniczą działalność gospodarczą (w rozumieniu art. 5a ust. 1) uważa się
pozarolniczą działalność gospodarczą prowadzoną na terytorium Rzeczypospolitej
Polskiej przez osoby fizyczne na podstawie przepisów o swobodzie działalności
gospodarczej, z wyłączeniami, które nie mają zastosowania w stanie faktycznym
sprawy. Niespełnienie przez rolnika, który rozpoczął prowadzenie pozarolniczej
działalności gospodarczej, warunków określonych w art. 5a ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników powoduje - z mocy prawa - podleganie przez niego
obowiązkowi ubezpieczenia społecznego osób prowadzących taką działalność i
ustanie ubezpieczenia rolniczego. Dla wyniku sprawy istotne znaczenie ma zatem
rozstrzygnięcie kwestii, kiedy można mówić o rozpoczęciu prowadzenia działalności
gospodarczej stanowiącej tytuł podlegania ubezpieczeniom społecznym na
podstawie art. 6 ust. 1 pkt 5 i art. 12 ust. 1 w związku z art. 8 ust. 6 pkt 1 ustawy
systemowej, uznającym za osobę prowadzącą taką działalność osobę prowadzącą
pozarolniczą działalność gospodarczą na podstawie przepisów o działalności
gospodarczej lub innych przepisów szczególnych, a więc niewątpliwie na podstawie
przepisów ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, do których odsyła
również art. 5a ust. 10 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. W myśl art.
13 pkt 4 ustawy systemowej, osoby prowadzące pozarolniczą działalność, a więc
również te, o których stanowi art. 8 ust. 6 pkt 1 tej ustawy, podlegają obowiązkowo
powszechnym ubezpieczeniom społecznym od dnia rozpoczęcia wykonywania
działalności do dnia zaprzestania wykonywania tej działalności, z wyłączeniem
niemającym zastosowania w rozpatrywanym przypadku. Nie powinno budzić
wątpliwości, że rozpoczęcie prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej,
o którym stanowi art. 5a ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu rolników odpowiada
rozpoczęciu wykonywania takiej działalności w rozumieniu art. 13 pkt 4 ustawy
systemowej. Tylko bowiem w takim przypadku może dojść do sytuacji określonych
w pierwszym z powołanych przepisów.
Skoro zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 5 i art. 12 ust. 1 odczytywanych w związku z
art. 8 ust. 6 pkt 1 ustawy systemowej obowiązkowi ubezpieczenia podlegają osoby
prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą na podstawie przepisów o
działalności gospodarczej, przeto czasowe granice prowadzenia tej działalności
oraz podlegania z tego tytułu obowiązkowi ubezpieczenia społecznego co do
11
zasady wyznacza formalny wpis do ewidencji działalności gospodarczej,
dokonywany i wykreślany na zasadach przewidzianych w przepisach kolejno
obowiązujących ustaw regulujących prowadzenie takiej działalności. W myśl art. 7
ust. 1 i 2 ustawy - Prawo działalności gospodarczej, obowiązującego do dnia 31
marca 2009 r. z mocy art. 66 pkt 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. - Przepisy
wprowadzające ustawę o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 173, poz.
1808 ze zm.), a następnie art. 14 ust. 1 i 2 ustawy o swobodzie działalności
gospodarczej, przedsiębiorca będący osobą fizyczną, a więc także wspólnik spółki
cywilnej (art. 4 ust. 2 tej ustawy) mógł podjąć działalność gospodarczą po
uzyskaniu wpisu do ewidencji działalności gospodarczej (od dnia 31 marca 2009 r.
uzyskuje to uprawnienie już w dniu złożenia wniosku o wpis do ewidencji, chyba że
- stosownie do art. 14 ust. 3 - we wniosku określi późniejszy dzień podjęcia tej
działalności).
Odnosząc te przepisy do obowiązujących w rozpatrywanym zakresie
uregulowań prawa ubezpieczeń społecznych można ogólnie stwierdzić, że podjęcie
działalności gospodarczej oznacza legalne rozpoczęcie jej wykonywania
(prowadzenia), które przecież w rzeczywistości nie musi zbiegać się z datą
określoną w ewidencji, gdyż może nastąpić w późniejszym czasie albo nie nastąpić
w ogóle. Wskazuje na to jednoznacznie już tylko treść art. 13 pkt 4 ustawy
systemowej, który powstanie i ustanie obowiązku ubezpieczenia łączy z
rozpoczęciem i zaprzestaniem wykonywania pozarolniczej działalności
gospodarczej, a nie z okresem jej zaewidencjonowania. Również art. 5a ust. 1
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników odnosi przypadek „zbiegu"
ubezpieczeń z systemów powszechnego i rolniczego z rozpoczęciem prowadzenia
pozarolniczej działalności gospodarczej. Z tego względu w orzecznictwie Sądu
Najwyższego przyjmuje się zgodnie, że obowiązek ubezpieczenia wynika z
faktycznego rozpoczęcia działalności i jej prowadzenia na podstawie wpisu do
ewidencji, natomiast kwestie związane z jej formalnym zarejestrowaniem i
wyrejestrowaniem mają znaczenie wyłącznie w sferze dowodowej, nie przesądzają
natomiast same w sobie o podleganiu obowiązkowi ubezpieczeń społecznych.
Inaczej rzecz ujmując, wpis do ewidencji działalności gospodarczej ma charakter
deklaratoryjny i stwarza jedynie obalalne domniemanie, że działalność gospodarcza
12
była faktycznie podjęta i prowadzona w okresie nim objętym (por. np. wyroki z dnia
31 marca 2000, II UKN 457/99 OSNAPiUS 2001 nr 18, poz. 564; z dnia 21 czerwca
2001 r., II UKN 428/00, OSNAPiUS 2003 nr 6, poz. 158; z dnia 25 listopada 2005 r.,
I UK 80/05, OSNP 2006 nr 19-20, poz. 309; z dnia 23 marca 206 r., I UK 220/05,
OSNP 2007 nr 5-6, poz. 81; z dnia 13 listopada 2008 r., II UK 94/08, LEX nr
960472 i orzeczenia w nich powołane). Inne rozumienie rozpoczęcia wykonywania
(prowadzenia) działalności gospodarczej po pierwsze - nie daje się pogodzić z
brzmieniem art. 13 pkt 4 ustawy systemowej oraz art. 5a ust. 1 ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników, po drugie - na gruncie powszechnego
systemu ubezpieczeń społecznych oznaczałoby możliwość legalizacji fikcyjnego
ewidencjonowania działalności gospodarczej, a w konsekwencji przyznania tytułu
ubezpieczeń społecznych samemu jej zgłoszeniu, bez rzeczywistego uczestnictwa
w obrocie gospodarczym, a po trzecie - pozostawałoby w sprzeczności z zawartą w
art. 2 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej definicją tej działalności, przez
którą rozumieć należy określoną w powołanym przepisie działalność zarobkową,
wykonywaną w sposób zorganizowany i ciągły. W judykaturze przyjmuje się, że
cechami działalności gospodarczej jest: 1) zawodowy (a więc stały) charakter, 2)
związana z nią powtarzalność podejmowanych działań, 3) podporządkowanie
zasadzie racjonalnego gospodarowania i 4) uczestnictwo w obrocie gospodarczym
(por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 1991 r.,
III CZP 117/91, OSNCP 1992 nr 5, poz. 65). Również w uchwale z dnia 23 lutego
2005 r., III CZP 88/04 (OSNC 2006 nr 1, poz. 5) Sąd Najwyższy stwierdził, że
działalnością gospodarczą jest działalność wykazująca zawodowy, czyli stały
charakter, podporządkowanie regułom zysku i opłacalności (lub zasadzie
racjonalnego gospodarowania) oraz uczestnictwo w działalności gospodarczej (w
obrocie gospodarczym).
Koncentrując się w przeważającym zakresie swoich rozważań na
zagadnieniu czasowego zaprzestania wykonywania działalności gospodarczej Sąd
drugiej instancji stracił z pola widzenia okoliczność, że w sprawie, w której
wniesiona została rozpoznawana skarga kasacyjna, nie chodzi o przerwy w
wykonywaniu już prowadzonej (rozpoczętej) działalności gospodarczej, ale o
rozpoczęcie jej prowadzenia (wykonywania). W odniesieniu do tej ostatniej kwestii
13
Sąd Apelacyjny wywodzi, że prowadzenie działalności gospodarczej obejmuje nie
tylko faktyczne wykonywanie czynności należących do jej zakresu, lecz także
czynności zmierzających do zaistnienia takich czynności gospodarczych oraz że
prowadzenie działalności gospodarczej polega tak na stworzeniu odpowiednich
warunków do jej wykonywania, składaniu ofert, oczekiwaniu na zamówienie, jak i
na faktycznym świadczeniu konkretnej usługi. W ocenie Sądu odwoławczego, po
uzyskaniu wpisu do ewidencji wnioskodawca podejmował „działania zmierzające do
powstania w przyszłości czynności należących do zakresu prowadzenia
działalności gospodarczej”, a polegające na przygotowaniu budowy stacji paliw pod
względem prawnym i technicznym. Sąd drugiej instancji uznał zatem prowadzenie
przez skarżącego budowy przedmiotowej stacji za czynność przygotowawczą
zmierzającą bezpośrednio do rozpoczęcia prowadzenia działalności gospodarczej
określonej we wpisie do ewidencji i polegającej - zgodnie z dokonanym przez ten
Sąd ustaleniem - na sprzedaży paliw, a w konsekwencji za rozpoczęcie
wykonywania tej działalności w rozumieniu art. 13 pkt 4 ustawy systemowej i art. 5a
ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników.
W judykaturze Sądu Najwyższego przyjmuje się, że za rozpoczęcie
prowadzenia działalności gospodarczej w rozumieniu powołanych przepisów może
być uznane nie tylko podjęcie działań określonych we wpisie do ewidencji
działalności gospodarczej (tak w wyroku z dnia 21 czerwca 2001 r., II UKN 428/00,
OSNAPiUS 2003 nr 6, poz. 158), ale również dokonanie takich czynności, które - w
okolicznościach danej sprawy - są bezpośrednio i wprost związane z określonym w
ewidencji przedmiotem działalności gospodarczej i stanowią czynności
przygotowawcze do jej wykonywania (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 25
listopada 2005 r., I UK 80/05, OSNP 2006 nr 19-20, poz. 309 oraz z dnia 23 marca
2006 r., I UK 220/05, OSNP 2007 nr 5-6, poz. 83), jednakże za czynność
przygotowawczą stanowiącą już o wykonywaniu działalności gospodarczej nie
może być uznane poszukiwanie kontrahentów za pośrednictwem internetu, które
nie doprowadziło do faktycznego uruchomienia działalności objętej wpisem do
ewidencji i jej zaistnienia w obrocie gospodarczym (por. wyrok z dnia z dnia 18
października 2011 r., II UK 51/11, niepublikowany). Poglądy te należy uznać za
trafne, gdyż o ile za podjęcie działalności gospodarczej można już uznać
14
zainicjowanie działań przygotowawczych do wykonywania działalności
gospodarczej, a więc uzyskania statusu przedsiębiorcy w rozumieniu art. 4 ustawy
o swobodzie działalności gospodarczej, to prowadzenie (wykonywanie) działalności
gospodarczej oznacza dopiero dokonywanie faktycznych i prawnych czynności
wchodzących w zakres działalności gospodarczej przedsiębiorcy, podejmowanych
w celu realizacji zadań związanych z jej przedmiotem i zmierzających w sposób
zorganizowany i ciągły do osiągnięcia celu zarobkowego (art. 2 tej ustawy). Dlatego
czynności przygotowawcze zmierzające bezpośrednio i wprost do rozpoczęcia
wykonywania działalności gospodarczej mogą być - w zależności od okoliczności
konkretnego przypadku - uznane już za jej wykonywanie tylko wówczas, gdy
prowadzenie tej działalności zostało faktycznie rozpoczęte, a więc gdy
przedsiębiorca w wyniku dokonanych czynności przygotowawczych podjął działania
wchodzące w jej zakres.
Kwestia ta ma jednak drugorzędne znaczenie dla oceny zasadności
kasacyjnego zarzutu obrazy art. 5a ust. 1 i 10 ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników. Ze stanowiących podstawę zaskarżonego rozstrzygnięcia ustaleń
faktycznych, którymi Sąd Najwyższy jest związany z mocy art. 39813
§ 2 k.p.c.,
wynika, że określonym we wpisie do ewidencji przedmiotem działalności
gospodarczej skarżącego jest sprzedaż paliw oraz że skarżący nie świadczy usług
w tym zakresie, gdyż budowa stacji paliw nie została ukończona. Przy takich
ustaleniach Sąd Apelacyjny uchylił się od rozważenia podstawowego dla
rozstrzygnięcia zagadnienia, czy rozpoczęcie prowadzenia działalności
gospodarczej polegającej na sprzedaży paliw może nastąpić na podstawie wpisu
do ewidencji, a w konsekwencji - czy budowa stacji paliw może być uznana (choćby
hipotetycznie) za czynność przygotowawczą stanowiącą już wykonywanie tej
działalności. Wykonywanie działalności gospodarczej polegającej na obrocie
paliwami - stosownie do art. 46 ust. 1 pkt 3 ustawy o swobodzie działalności
gospodarczej oraz art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. - Prawo
energetyczne (jednolity tekst: Dz.U. z 2006 r. Nr 89, poz. 625 ze zm.) w związku z
art. 46 ust. 2 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej - wymaga co do
zasady uzyskania koncesji. Dla rozpoczęcia wykonywania koncesjonowanej
działalności gospodarczej nie jest więc wystarczające jej zgłoszenie w organie
15
ewidencyjnym, co oznacza, że przed uzyskaniem koncesji na wykonywanie takiej
działalności nie jest możliwe rozpoczęcie jej prowadzenia w rozumieniu art. 5a ust.
1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników i art. 13 pkt 4 ustawy systemowej.
Wydanie koncesji uzależnione jest, między innymi, od posiadania przez
wnioskodawcę - legitymującego się zaewidencjonowaną działalnością gospodarczą
(art. 35 ust. 1 pkt 6 Prawa energetycznego i art. 49 ust. 1 pkt 2 ustawy o swobodzie
działalności gospodarczej) - możliwości technicznych gwarantujących prawidłowe
wykonywanie działalności (art. 33 ust. 1 pkt 3 Prawa energetycznego). Do takich
możliwości technicznych niewątpliwie można zaliczyć dopuszczoną do użytkowania
przez odpowiednie organy stację paliw.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji wyroku na podstawie art. 39815
§
1 zdanie pierwsze i odpowiednio stosowanego art. 108 § 2 k.p.c.