Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 213/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 kwietnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Korzeniowski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca)
SSN Romualda Spyt
w sprawie z powództwa R. G.
przeciwko Przedsiębiorstwu Budowy Kopalń "P." Spółce Akcyjnej
o zapłatę barbórki i 14-tej pensji,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 12 kwietnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 28 kwietnia 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 28 kwietnia 2011 r. Sąd Okręgowy Sąd – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych, po rozpoznaniu apelacji pozwanego Przedsiębiorstwa
Budowy Kopalń "P." Spółce Akcyjnej od wyroku Sądu Rejonowego - Sądu Pracy z
dnia 26 stycznia 2011 r., zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił
powództwo R. G. o zapłatę „barbórki” i 14-tej pensji oraz zasądził od powoda na
rzecz pozwanego kwoty: 1.800 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego
w postępowaniu przed Sądem pierwszej instancji i 900 zł tytułem zwrotu kosztów
zastępstwa procesowego w postępowaniu odwoławczym.
Sąd Rejonowy zasądził na rzecz powoda kwoty: 9.187,70 zł brutto tytułem
nagrody z okazji Dnia Górnika za 2008 r. oraz 9.310,29 zł brutto tytułem 14-tej
pensji za 2008 r. wraz z ustawowymi odsetkami. Sąd ten uznał, że nagroda roczna
z tytułu „barbórki" za rok 2008 przysługiwała powodowi w oparciu o przepisy
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1981 r. w sprawie szczególnych
przywilejów dla pracowników górnictwa - Karta Górnika (Dz.U. z 1982 r. Nr 2,
poz.13 ze zm., powoływanej dalej jako Karta Górnika). Obowiązujący u strony
pozwanej zuzp jako mniej korzystny dla pracowników akt niższego rzędu, który
ograniczył nabycie prawa do nagrody rocznej „barbórki" przez pracowników
zatrudnionych za granicą, nie mógł pozbawić powoda tego uprawnienia.
Powodowi przysługiwała także 14-ta pensja wypłacana na podstawie
postanowień zuzp. W ocenie tego Sądu, powód był nieprzerwanie zatrudniony u
strony pozwanej od roku 2000, z tą tylko różnicą, że po zawarciu umowy o pracę na
budowie eksportowej, zmieniło się jego miejsce świadczenia pracy na kopalnię
węgla kamiennego A. na terenie Niemiec. Okres urlopu bezpłatnego powoda,
podczas którego świadczył pracę w Niemczech, powinien być traktowany jak okres,
w którym pracownik pozostawał w zatrudnieniu u strony pozwanej. Tym samym
jego miejsce zatrudnienia (P.) nie zmieniło się. Wyłączenie z art. 1 zuzp, zgodnie z
którym układ ten nie obejmuje pracowników zatrudnionych za granicą RP, mogłoby
„hipotetycznie dotyczyć sytuacji zatrudniania pracowników na przykład w
Oddziałach pozwanego, które miałyby siedzibę za granicą kraju”. Odmowa wypłaty
powodowi 14-tej pensji nie była uzasadniona także z innych względów. W ocenie
Sądu Rejonowego, zawierając umowę o urlop bezpłatny, wolą stron nie było
3
zawieszenie swoich wzajemnych zobowiązań ze stosunku pracy, lecz jedynie jego
modyfikacja. Po udzieleniu powodowi urlopu bezpłatnego strony kontynuowały
stosunek pracy zawierając nową umowę, a powód nadal podlegał kierownictwu
strony pozwanej. Świadectwo pracy nie wykazuje okresu pracy na budowie
eksportowej jako okresu urlopu bezpłatnego. Zmianie uległo jedynie miejsce
świadczenia pracy powoda oraz jego wynagrodzenie zasadnicze. Według umowy o
pracę na budowie eksportowej, jej rozwiązanie w trybie natychmiastowym, z
powodu ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych byłoby
rozwiązaniem umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony w Polsce, pomimo że,
wedle strony pozwanej, stosunek pracy pomiędzy stronami z umowy na czas
nieokreślony został zawieszony. W konsekwencji udzielenie powodowi urlopu
bezpłatnego, choćby na jego wniosek, było pozorne i sprzeczne z istotą takiego
urlopu, skoro w dalszym ciągu wykonywał on pracę na rzecz strony pozwanej.
Jeżeli strona pozwana chciała ograniczyć uprawnienia płacowe powoda, to
powinna wypowiedzieć mu warunki pracy i płacy, zamiast udzielenia pozornych
urlopów bezpłatnych dla „zmodyfikowania warunków pracy i płacy”.
Sąd Okręgowy uwzględnił apelację strony pozwanej, uznając, że nie było
podstawy prawnej do zasądzenia na rzecz powoda obu dochodzonych świadczeń.
Karta Górnika, w oparciu o którą Sąd Rejonowy zasądził na rzecz powoda nagrodę
„barbórkową”, utraciła bowiem moc obowiązującą po uchyleniu z dniem 2 czerwca
1996 r. delegacji ustawowej z art. 79 k.p. (na mocy art. 1 pkt 74 ustawy z dnia 2
lutego 1996 r. o zmianie ustawy Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych ustaw,
Dz.U. z 1996 Nr 24m, poz. 110). Jedynie przejściowo (na mocy art. 11 ust. 1
ustawy zmieniającej z dnia 2 lutego 1996 r.) przepisy Karty Górnika zachowały moc
do czasu objęcia pracowników postanowieniami układu zbiorowego pracy lub
innymi przepisami prawa pracy. „U strony pozwanej układ zbiorowy pracy
obowiązywał już co najmniej od 1 stycznia 1996 r. W przypadku zatem jej
pracowników uchylenie art. 79 kp spowodowało ich wyłączenie spod regulacji Karty
Górnika z dniem 2 czerwca 1996 roku”. Zatem do zatrudnionego od 6 lipca 2000 r.
u strony pozwanej powoda nie miała zastosowania Karta Górnika.
Sąd Okręgowy nie podzielił interpretacji Sądu Rejonowego pojęcia
„zatrudnionych" jako tożsamego z „wykonującymi pracę na rzecz pracodawcy
4
mającego siedzibę poza granicami kraju". Zdaniem Sądu drugiej instancji, art. 3
ust. 1 zuzp przewiduje, między innymi, że nie będzie on stosowany do
„pracowników zatrudnionych przy pracach budowlanych", tj. do pracowników
wykonujących prace budowlane. Ponadto „przyjęcie takiego rozumienia pojęcia
zatrudniony i jego konsekwentne stosowanie oznacza, iż ZUZP nie stosuje się
również do pracowników wykonujących pracę za granicą RP”, tym samym są oni
wynagradzani według odmiennych zasad niż zawarte w układzie. Sąd Okręgowy
podzielił natomiast ocenę Sądu Rejonowego dotyczącą nielegalności praktyk
udzielania - przed skierowaniem pracownika do pracy poza granice kraju - urlopu
bezpłatnego i zawierania nowej umowy określającej prawa i obowiązki jej stron, w
tym zasad wynagradzania pracownika w czasie jego pracy za granicą. Skoro strona
pozwana była nadal zainteresowana zatrudnieniem powoda i to w pełnym zakresie
czasu pracy, to umowa o urlop bezpłatny miała charakter pozorny. Równocześnie
w ocenie tego Sądu, warunki zatrudnienia za granicą były dla pracowników strony
pozwanej, mimo ich wyłączenia spod regulacji zuzp, korzystniejsze, dlatego nie
było podstaw do przyjęcia, aby to dopuszczalne wedle art. 239 § 1 k.p. wyłączenie
pracowników wykonujących pracę za granicą miało charakter dyskryminacji.
W skardze kasacyjnej powód zarzucił naruszenie prawa materialnego, w
szczególności: 1/ art. 1 ust. 3 zuzp w związku z jego art. 3 ust. 1, przez błędną
„wykładnię pojęcia ‘pracowników zatrudnionych’, w następstwie nieprawidłowego
uznania, że pojęcie to jest tożsame z ‘pracownikami wykonującymi pracę’, co
prowadzi do wniosku, że ‘osoba nie wykonująca pracy’ jest pracownikiem, lub też
że ‘wykonujący pracę’ jest tożsamy z ‘nie wykonującym pracy’”, 2/ art. 3531
k.c. w
związku z art. 300 k.p. i art. 239 § 1 k.p. przez ich błędną wykładnię polegającą na
uznaniu, że postanowienie zuzp może wyłączyć z regulacji układowych wszystkich
pracowników zatrudnionych u danego pracodawcy, w okresiach ich delegowania
poza granice RP, co jest sprzeczne „z istotą przepisów regulujących tę materię”, 3/
art. 239 § 1 k.p. w związku art. 1 ust. 3 zuzp i art. 3531
k.c. w związku z art. 300
k.p. przez ich błędną wykładnię, polegającą na uznaniu, że pracodawca może
ustalić indywidualne warunki wynagradzania dla pracowników nieobjętych zuzp w
następstwie wyłączenia ich spod jego stosowania wskutek delegowania do pracy
poza granice RP, „w sposób dowolny, bez konieczności ustalenia warunków
5
wynagradzania za pracę i przyznawania innych świadczeń tym pracownikom w
regulaminie wynagradzania, podczas gdy postanowienie takie jako sprzeczne z
ustawą (art. 772
k.p., na zasadzie art. 300 k.p. w związku z art. 58 § 3 k.c.)
należało uznać za nieważne w części, w której zuzp wyłączał pracowników
zatrudnionych poza granicami RP”. W skardze zarzucono też naruszenie
przepisów postępowania, w szczególności art. 328 § 2 k.p.c., przez sporządzenie
uzasadnienia wyroku, które nie spełnia wymogów określonych w tym przepisie,
bowiem nie wyjaśnia podstawy faktycznej rozstrzygnięcia w części dotyczącej
zarzutu naruszenia zasady niedyskryminacji w zatrudnieniu przez wyłączenie
pracowników zatrudnionych poza granicami RP spod stosowania zuzp (art. 1 ust. 3
zuzp), co uniemożliwia kontrolę kasacyjną.
Okolicznością uzasadniającą przyjęcie skargi do rozpoznania jest potrzeba
wykładni prawa tj. pojęcia „pracownik zatrudniony" w rozumieniu zuzp
obowiązującego u pozwanego, „a w szczególności czy oznacza ono każdorazowo
w przedmiotowym ZUZP ‘pracownika wykonującego pracę’”. Ponadto w sprawie
występuje istotne zagadnienie prawne wymagające wyjaśnienia dopuszczalności
wyłączenia spod stosowania zuzp wszystkich pracowników zatrudnionych u
danego pracodawcy, którzy świadczą pracę poza granicami RP (art. 239 § 1 k.p. i
art. 1 ust. 3 zuzp w związku z art. 3 ust. 1 zuzp). Skarga jest też „oczywiście
uzasadniona w świetle zarzutów w niej podniesionych i ich uzasadnienia”.
W konsekwencji skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w
całości i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania z
uwzględnieniem kosztów procesu oraz kosztów zastępstwa procesowego według
norm przepisanych, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i
orzeczenie co do istoty spraw poprzez oddalenie apelacji w całości i zasądzenie
od pozwanego na rzecz powoda kosztów i zastępstwa procesowego według norm
przepisanych za postępowanie apelacyjne, a także orzeczenie w końcowym
orzeczeniu o zwrocie spełnionego świadczenia. W odpowiedzi na skargę strona
pozwana wniosła o odmowę przyjęcia jej do rozpoznania, ewentualnie o jej
oddalenie i zasądzenie od skarżącego na rzecz jej kosztów postępowania, w tym
kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.
6
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest usprawiedliwiona. Podłożem rozpoznanej sprawy był
spór wokół interpretacji art. 1 pkt 3 obowiązującego u strony pozwanej
zakładowego układu zbiorowego pracy (zuzp), który stanowi między innymi, że
układ ten nie obejmuje pracowników zatrudnionych za granicą RP. Takim
pracownikiem jest powód zatrudniony nieprzerwanie u strony pozwanej od 2000 r.,
który został skierowany do pracy w kopalni węgla kamiennego w Niemczech. W
tym celu pozwana udzieliła mu urlopu bezpłatnego i zawierała z nim jako
pracodawca terminowe umowy pracę (kilkukrotnie aneksowane) na stanowisku
górnika. W okresach tego zatrudnienia „na budowach eksportowych na terenie
Niemiec” strony uzgodniły korzystniejsze warunki wynagrodzenia miesięcznego niż
podczas zatrudnienia w Polsce, jednakże powód nie otrzymywał spornych rocznych
świadczeń premiowych (nagród z okazji Dnia Górnika oraz tzw. 14-pensji
górniczej). Wedle pozwanego w okresie zatrudnienia powoda za granicą RP nie
obejmował go zuzp, który gwarantował wymienione roczne składniki
wynagrodzenia wszystkim pracownikom, z wyłączeniem tych pracowników, których
nie obejmowały postanowienia zuzp.
Na gruncie takiego stanu sprawy Sąd pierwszej instancji zasądził na rzecz
powoda sporne składniki wynagrodzenia rocznego za 2008 r., wraz z należnymi
ustawowymi odsetkami, uznając, że udzielenie powodowi przez pozwanego urlopu
bezpłatnego w celu zawierania terminowych umów o pracę „na budowie
eksportowej na terenie Niemiec” było pozorne, ponieważ te kontrakty powód
zawierał z tym samym pracodawcą i miały one na celu „zmodyfikowanie warunków
pracy i płacy”. Sąd ten zwrócił uwagę, że w wydanym powodowi świadectwie pracy
okres jego zatrudnienia w niemieckich kopalniach „nie został wykazany jako okres
urlopu bezpłatnego”. Oznaczało to, że powód był nieprzerwanie zatrudniony u
pozwanego, z tą modyfikacją, że po zawarciu umowy o pracę na budowie
eksportowej zmieniło się jego miejsce świadczenia pracy w kopalni węgla
kamiennego na terenie Niemiec, ale nie zmieniło się „jednocześnie miejsce
zatrudnienia powoda - którym pozostało P.”’. W takiej koncepcji Sądu pierwszej
instancji, podmiotowe wyłączenie „pracowników zatrudnionych za granicą RP” w
7
rozumieniu art. 1 pkt 3 zuzp spod normatywnego oddziaływania postanowień tego
układu zbiorowego pracy mogłoby „hipotetycznie dotyczyć sytuacji zatrudnienia
pracowników w Oddziałach Spółki, które miałyby siedzibę z granicą kraju”.
Tymczasem „powód był zatrudniony w Polsce, ale miejscem świadczenia pracy
były Niemcy”, co oznaczało, że powodowi przysługiwały sporne roczne składniki
wynagrodzenia za pracę.
Sąd drugiej instancji zmienił wyrok Sądu Rejonowego i oddalił powództwo,
uznając, że brak było podstawy prawnej do zasadzenia na rzecz powoda nagrody z
okazji Dnia Górnika na podstawie § 3 ust. 1 rozporządzenia rady Ministrów z dnia
30 grudnia 1981 r. w sprawie szczególnych przywilejów pracowników górnictwa -
Karta Górnika, ponieważ ten akt prawny był wydany na podstawie delegacji
ustawowej z art. 79 k.p., tyle że przepis ten został z dniem 2 czerwca 1996 r.
wykreślony z Kodeksu pracy, a Karta Górnika jedynie przejściowo zachowywała
moc do czasu objęcia górników adekwatnymi postanowieniami układu zbiorowego
pracy lub innymi przepisami prawa pracy. Tymczasem u strony pozwanej zuzp
obowiązywał „co najmniej” od 1 stycznia 1996 r., przeto Karta Górnika nie mogła
być stosowana „do oceny uprawnień” powoda. Sąd Okręgowy twierdził, że z „art. 3
ust. 1” obowiązującego u strony pozwanej zuzp wynika, iż „nie będzie on
stosowany wobec ‘pracowników zatrudnionych przy pracach budowlanych’”, a
także, że nie stosuje się go „do pracowników wykonujących pracę za granicą RP”,
ponieważ „warunki zatrudnienia za granicą były dla pracowników strony pozwanej -
mimo wyłączenia stosowania ZUZP – korzystniejsze”. W ocenie tego Sądu „w
takich okolicznościach sprawy brak było podstaw do przyjęcia, aby dopuszczalne
przepisami kp (art. 239 § 1 kp) wyłączenie pracowników wykonujących pracę za
granicą spod regulacji ZUZP miało charakter dyskryminacji”.
Sąd Najwyższy nie podzielił tego przekonania Sądu drugiej instancji,
ponieważ dopuszczalność podmiotowego wyłączenia niektórych grup pracowników
spod regulacji zuzp, o której mowa w art. 239 § 1 k.p. oraz art. 1 pkt 3 zuzp, nie jest
dowolna ani niczym nieograniczona. W każdym razie legalność podmiotowego
wyłączenia niektórych grup pracowników spod regulacji układowych podlega
weryfikacji na gruncie zasady równego traktowania pracowników (art. 112
k.p.),
zasady równego traktowania w zatrudnieniu oraz ze względu na zakaz
8
dyskryminowania pracowników (art. 9 § 4 w związku z art. 183a
§ 1-3 k.p.), jeżeli
takie podmiotowe ograniczenie oddziaływania normatywnych postanowień zuzp
mogłyby w szczególności prowadzić do niekorzystnego ukształtowania
wynagrodzenia za pracę (art. 183b
§ 1 pkt 2 k.p.).
Sądy obu instancji wykazały nielegalność praktyk pozwanego pracodawcy,
który udzielał własnym pracownikom pozornych urlopów bezpłatnych w celu
zawierania pomiędzy tymi samymi stronami zagranicznych terminowych kontraktów
pracowniczych. Takie terminowe umowy o pracę regulowały korzystniej miesięczne
składniki wynagrodzenia za pracę pracowników kierowanych przez pozwanego
pracodawcę do pracy w niemieckich kopalniach węgla kamiennego i w zakresie
wynikającym z korzystniejszego uzgodnienia miesięcznej płacy za pracę
wykonywaną „za granicą RP”, legalność wyłączenia tych pracowników spod
regulacji zuzp nie budziła wątpliwości. Należy wszakże podkreślić, że
postanowienia płacowe terminowych umów o pracę zawieranych na okresy
zatrudnienia „na budowie eksportowej na terenie Niemiec” nie zawierały
jakichkolwiek uzgodnień rocznych składników wynagrodzenia za pracę
pracowników kierowanych przez stronę pozwaną do pracy na stanowisku górnika
pod ziemią w niemieckich kopalniach węgla kamiennego. Równocześnie, zawierały
uzgodnienia dotyczące tak istotnych kwestii, jak chociażby czasu pracy „na
budowie eksportowej” oraz zasad jego rozliczania, które poddane były polskim
przepisom zawartym w Kodeksie pracy (§ 5 umowy z 21 października 2008 r.).
Natomiast w sprawach nieuregulowanych zawieranymi z powodem umowami o
pracę „na budowie eksportowej na terenie Niemiec” znajdowały „zastosowanie
ustawowe przepisy polskiego prawa pracy oraz przepisy wydane na ich podstawie”
(§ 17 tej umowy). Taki walor prawny bez wątpienia przysługiwał normatywnym
postanowieniom obowiązującego u strony pozwanej zuzp (art. 9 § 1 k.p.), tyle że
postanowienia układu zbiorowego, które naruszają zasadę równego traktowania w
zatrudnieniu, nie obowiązują (art. 9 § 4 k.p.).
Wymieniony kontekst normatywny wymagał weryfikacji podmiotowego
wyłączenia „pracowników zatrudnionych za granicą RP” spod oddziaływania
postanowień zuzp (art. 3 pkt 3) w zakresie rocznych składników wynagrodzenia za
pracę górników, które nie były ustalone w umowach o pracę „na budowie
9
eksportowej na terenie Niemiec”. W ocenie Sąd Najwyższego, wątpliwości
dotyczące „nie objęcia” postanowieniami zuzp wszystkich „pracowników
zatrudnionych za granica RP” w zakresie prowadzącym do pozbawienia górników
kierowanych przez pozwanego do pracy w kopalniach niemieckich prawa do
rocznych składników wynagrodzenia za pracę, które przysługują wszystkim
zatrudnionym górnikom, należy rozstrzygać zgodnie z zasadą zawierania
zakładowych układów zbiorowych pracy dla wszystkich pracowników. Przeciwne
postanowienia naruszają zasadę równego traktowania górników w zatrudnieniu
przez tego samego pracodawcę, co oznacza, że jeżeli zawierane z powodem
terminowe kontrakty zagraniczne pomijały ustalenie rocznych składników
wynagrodzenia za pracę, które przysługują wszystkim zatrudnionym górnikom, to
pozbawienie tych świadczeń rocznych górników skierowanych do pracy pod ziemią
za granicą było nielegalne także dlatego, że naruszało zasadę równego traktowania
wszystkich pracowników pozwanego (art. 112
k.p.), zasadę równego traktowania w
zatrudnieniu oraz na zakaz dyskryminowania pracowników (art. 183a
§ 1-3 k.p.),
skoro prowadziło do niekorzystnego ukształtowania (pozbawienia) powoda,
zatrudnianego na stanowisku górnika pod ziemią, przysługujących górnikom z
mocy postanowień układowych rocznych składników „górniczego” wynagrodzenia
za pracę (art. 21 pkt 2 i 4 zuzp w związku z art. 183c
k.p.). W szczególności w
obowiązującym u strony pozwanej zuzp (art. 21 pkt 2 i 3) wymienione zostały:
nagroda z okazji Dnia Górnika oraz dodatkowa nagroda roczna tzw. 14-pensja,
które przysługiwały powodowi na podstawie tych postanowień układowych, bez
względu na utratę mocy obowiązującej przepisów Karty Górnika.
W takich okolicznościach sprawy Sąd Najwyższy uznał, że podmiotowe
wyłączenie górników „zatrudnionych za granicą RP” spod normatywnego
oddziaływania postanowień zakładowego układu zbiorowego pracy nie obowiązuje
w zakresie naruszającym zasadę równego traktowania w zatrudnieniu (art. 9 § 4
k.p.), gdy pozbawia górników zatrudnionych pod ziemią należnych im rocznych
świadczeń premiowych (np. nagrody z okazji Dnia Górnika lub dodatkowej tzw. 14-
pensji), które przysługują wszystkim pracownikom (górnikom), co stanowi
dyskryminacyjne ukształtowanie (bezpodstawne odebranie) należnych górnikom
10
rocznych składników wynagrodzenia za pracę (art. 183a
§ 1-3, art. 183b
§ 1 pkt 2
k.p. i art. 183c
k.p.).
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy wyrokował jak w sentencji na
podstawie art. 39815
k.p.c.