Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 657/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 lipca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z powództwa G. L.
przeciwko Polskiej Telefonii Cyfrowej "C." Spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 11 lipca 2012r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 18 stycznia 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w punkcie I (pierwszym)
i III (trzecim), znosi postępowanie apelacyjne przed Sądem
Okręgowym i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania
temu Sądowi, pozostawiając mu rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 31 lipca 2009 r. Sąd Rejonowy oddalił powództwo G. L.
przeciwko Polskiej Telefonii Komórkowej „C.” sp. z o.o. z siedzibą w W. o
zasądzenie kwoty 70 000 zł tytułem odszkodowania za wywołanie rozstroju
zdrowia. Sąd ten uznał, że powódka nie wykazała, iż wybudowana przez pozwaną
stacja bazowa telefonii komórkowej emituje promieniowanie o negatywnym wpływie
na jej zdrowie.
Apelację od powyższego wyroku wywiodła powódka w dniu 21 września
2009 r. W apelacji zawarła też wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu.
Wniosek ten oddalił Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 29 kwietnia 2010 r.
Postanowienie to powódka zaskarżyła zażaleniem.
Sąd Okręgowy, podzielając ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu
pierwszej instancji, wyrokiem z dnia 18 stycznia 2011 r. oddalił apelację powódki. W
wyroku zamieścił jednocześnie postanowienie, którym oddalił zażalenie na
postanowienie Sądu Rejonowego z dnia 29 kwietnia 2010 r. oddalające wniosek o
ustanowienie pełnomocnika z urzędu.
W skardze kasacyjnej, opartej na podstawie naruszenia przepisów
postępowania (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.), powódka zarzuciła naruszenie art. 124 § 1
zd. drugie w związku z art. 379 pkt 5 k.p.c. poprzez pozbawienie jej możliwości
obrony swoich praw w postępowaniu odwoławczym. Zarzuciła, że Sąd
jednocześnie rozstrzygnął o istocie sprawy oraz oddalił jej zażalenie na
postanowienie o odmowie przyznania pełnomocnika z urzędu, co spowodowało, że
nie mogła ona podjąć jakichkolwiek działań (jak np.: ustanowienie pełnomocnika
z wyboru, uzupełnienie apelacji, złożenie dodatkowych wniosków dowodowych,
czy podniesienie nowych okoliczności), które umożliwiłyby jej uzyskanie
korzystnego orzeczenia. Powódka zarzuciła, że w ten sposób doszło do naruszenia
jej konstytucyjnego prawa do sądu, albowiem została pozbawiona realnej
możliwości legalnego wpływania poprzez czynności procesowe na treść
orzeczenia. W konkluzji wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku, zniesienie
3
postępowania w zakresie dotkniętym nieważnością i przekazanie sprawy Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W polskim systemie prawnym konstytucyjnym uprawnieniem podmiotowym
każdej osoby jest prawo do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji). Treść tego prawa
konkretyzują przepisy art. 77 ust. 2, art. 78, art. 176 ust. 1, art. 177 i 178
Konstytucji. Trybunał Konstytucyjny oraz doktryna wskazują na trzy zasadnicze
elementy składające się na prawo do sądu, to jest prawo dostępu do sądu
(w znaczeniu wszczęcia procedury sądowej), prawo do ukształtowania procedury
sądowej w sposób respektujący zasady sprawiedliwości proceduralnej oraz prawo
do wyroku sądowego, tj. do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia sprawy przez sąd
w rozsądnym terminie.
Prawo do skutecznego środka prawnego określają też postanowienia art. 6
i 13 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka 
 i Obywatela. Nie powinno budzić
wątpliwości, że prawo do rzetelnego procesu gwarantuje stronie takie
ukształtowanie przebiegu postępowania, aby w jego trakcie zostały zachowane
zasady sprawiedliwości proceduralnej. Elementem tak rozumianego prawa do
sądu jest, w granicach określonych prawem, dostęp do bezpłatnej pomocy prawnej.
Realizacja obowiązku zapewnienia stronom postępowania cywilnego bezpłatnej
pomocy prawnej w sytuacji, w której jest ona przewidziana przez prawo krajowe,
wymaga w ramach podejmowania decyzji w tym zakresie wykazania przez sąd
staranności, zapewniającej podmiotom rzeczywiste i skuteczne skorzystanie
z prawa do sądu (zob. wyrok ETPC z dnia 18 grudnia 2001 r. w sprawie Del Sol,
R.D. przeciwko Polsce, nr 29692/96 i 34612/97).
Nieważność postępowania jest bezwzględną, negatywną przesłanką
procesową. Stanowi następstwo uchybienia procesowego kwalifikowanego rodzaju;
nie zależy od przyczyn jego popełnienia oraz wywołanych skutków,
a w szczególności od wpływu na wynik sprawy oraz na interesy stron. Przepisy
normujące nieważność postępowania muszą być wykładane i stosowane w sposób
ścisły, bez jakichkolwiek koncesji, a art. 379 pkt 6 k.p.c. nie uzależnia stwierdzenia
nieważności postępowania od dodatkowych przesłanek. W judykaturze podkreśla
się, że pozbawienie strony możności obrony skutkujące nieważnością
4
postępowania (art. 379 pkt 5 k.p.c.), występuje wówczas, gdy strona, wbrew swej
woli, z powodu wadliwych czynności procesowych sądu zostaje pozbawiona
możności działania w postępowaniu lub jego istotnej części, jeżeli skutki tego
uchybienia nie mogły być usunięte w dalszym toku procesu przed wydaniem
w danej instancji wyroku (por. np. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 10 maja
2000 r., III CKN 416/98, OSNC 2000, nr 12, poz. 220, z dnia 10 stycznia 2001 r.,
I CKN 999/98 i z dnia 10 lipca 2002, II CKN 822/00, niepubl.; z dnia 10 czerwca
1974 r., II CR 155/74, OSPiKA 1975, nr 3, poz. 66, postanowienie SN z dnia
28 listopada 2002 r., II CKN 399/01, niepubl.; wyrok SN z dnia z dnia 24 lutego
2011 r., III CSK 137/10, niepubl.). Należy zatem rozważyć, czy nastąpiło
naruszenie przepisów procesowych, czy uchybienie to wpłynęło na możność strony
do działania w postępowaniu, oraz, czy pomimo zajścia tych okoliczności strona
mogła bronić swych praw. W razie kumulatywnego spełnienia tych przesłanek
należy uznać, że strona została pozbawiona możności działania (zob: wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 16 lipca 2009 r. sygn. II PK 13/09, niepubl.).
W skardze kasacyjnej powódka upatrywała pozbawienia jej możności obrony
swych praw w nierozpoznaniu zażalenia na postanowienie Sądu Rejonowego
o odmowie ustanowienia pełnomocnika z urzędu wydane w postępowaniu
międzyinstancyjnym, przed merytorycznym rozpoznaniem sprawy w wyniku
wniesionej przez nią apelacji. Zarzut naruszenia przez Sąd drugiej instancji art. 124
§ 1 zd. 2 k.p.c. w związku z art. 379 pkt 5 k.p.c. jest uzasadniony.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się, że nierozpoznanie
wniosku o przyznanie fachowego pełnomocnika z urzędu może w określonych
stanach faktycznych prowadzić do nieważności postępowania (zob. m.in.
uzasadnienie postanowienia z dnia 25 kwietnia 2007 r., IV CSK 18/0 7, niepubl.,
orzeczenie z dnia 16 lutego 1961 r., 4 Cr 251/60, niepubl.). Należy podzielić pogląd
wyrażony w powyższych orzeczeniach, a także w orzecznictwie Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka (por. wyrok z dnia 3 lipca 2012 r. w sprawie Siwiec
przeciwko Polsce, nr 28095/08; wyrok z dnia 22 marca 2007 r. w sprawie
Siałkowska przeciwko Polsce, nr 8932/05; wyrok z dnia 22 marca 2007 r. w sprawie
Staroszczyk przeciwko Polsce, nr 59519/00; wyrok z dnia 12 stycznia 2010 r.
w sprawie Bąkowska przeciwko Polsce, nr 33539/02), że z prawa do rzetelnego
5
procesu wynika, iż wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu winien być
rozpoznany bez zbędnej zwłoki, a także bez podejmowania dalszych definitywnych
w skutkach dla stron czynności procesowych, a w szczególności przed wydaniem
merytorycznego rozstrzygnięcia w sprawie. Trafnie zarzuciła skarżąca, że
nierozpoznanie zażalenia na postanowienie o odmowie ustanowienia pełnomocnika
z urzędu wydane przez Sąd pierwszej instancji w postępowaniu
międzyinstancyjnym, przed wydaniem przez Sąd odwoławczy rozstrzygnięcia
kończącego prawomocnie postępowanie w sprawie, może doprowadzić do
pozbawienia strony możliwości obrony swoich praw. Jednoczesne rozstrzygnięcie
zażalenia i apelacji prowadzi do sytuacji, w której strona zostaje pozbawiona
możliwości podjęcia jakichkolwiek działań, w tym możliwości ustanowienia
pełnomocnika z wyboru przed merytorycznym rozstrzygnięciem sprawy.
W okolicznościach sprawy uchybienie to jest szczególnie rażące również z tej
przyczyny, że powódka nie stawiła się na rozprawę poprzedzającą wydanie wyroku,
usprawiedliwiając niestawiennictwo wcześniejszym wezwaniem do stawienia się
w tym samym terminie w prokuraturze. W sytuacji, w której jej zażalenie na
odmowę ustanowienia pełnomocnika z urzędu, złożone 24 maja 2010 r. pozostało
nierozpoznane przed tą rozprawą, miała uzasadnione podstawy do uznania, że jej
usprawiedliwione niestawiennictwo spowoduje odroczenie rozprawy, a zażalenie
zostanie rozpoznane tak, aby na kolejnej rozprawie mogła skorzystać z pomocy
bądź pełnomocnika z urzędu, bądź – w razie oddalenia zażalenia – pełnomocnika
z wyboru. Należy zwrócić uwagę na uregulowanie art. 214 k.p.c., z którego wynika,
że rozprawa ulega odroczeniu, jeżeli sąd stwierdzi nieprawidłowość w doręczeniu
wezwania albo jeżeli nieobecność strony jest wywołana nadzwyczajnym
wydarzeniem lub inną znaną sądowi przeszkodą, której nie można przezwyciężyć.
"Inną przeszkodą, której nie można przezwyciężyć", może być konieczność
stawiennictwa na wezwanie prokuratury.
Uchybienia proceduralne Sądu drugiej instancji niewątpliwie wpłynęły na
możność działania przez skarżącą w postępowaniu cywilnym, a w konsekwencji
została ona pozbawiona możliwości obrony swoich praw. Powoduje to nieważność
postępowania z powodu pozbawienia strony możności obrony jej praw, a więc
z przyczyn określonych w art. 379 pkt 5 k.p.c.
6
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł jak
w sentencji. O kosztach postępowania kasacyjnego rozstrzygnięto na podstawie
art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.