Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 660/11
POSTANOWIENIE
Dnia 19 lipca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Maria Szulc
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z wniosku K.C.
przy uczestnictwie R. K.
o podział majątku wspólnego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 19 lipca 2012 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 6 kwietnia 2011 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w S. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 17 grudnia 2010 r. Sąd Rejonowy w Ś. ustalił, że w
skład majątku wspólnego wnioskodawczyni K. C. i uczestnika postępowania R. K.
wchodzi spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego położonego w
Ś. przy ul. M. 12B/21 o wartości 165.000 zł, podzielił majątek wspólny w ten
sposób, że powyższy składnik majątkowy przyznał na wyłączność
wnioskodawczyni zasądził, od niej na rzecz uczestnika kwotę 82.500 zł z
ustawowymi odsetkami tytułem spłaty jego udziału w majątku wspólnym,
odraczając płatność tej należności na okres sześciu miesięcy od uprawomocnienia
się postanowienia oraz orzekł o kosztach postępowania.
Postanowieniem z dnia 6 kwietnia 2011 r. Sąd Okręgowy oddalił apelację
wnioskodawczyni od powyższego orzeczenia.
Sądy ustaliły między innymi, że wnioskodawczyni i uczestnik zawarli związek
małżeński w dniu 1 czerwca 1991 r. Związek ten został rozwiązany przez rozwód
z winy uczestnika wyrokiem Sądu Okręgowego z dnia 22 lutego 2007 r. W skład
majątku wspólnego byłych małżonków wchodzi spółdzielcze własnościowe prawo
do lokalu mieszkalnego położonego w Ś. przy ul. M. 12b/21 o wartości 165.000 zł.
Lokal ten jest obecnie wynajmowany przez strony. Przypadająca uczestnikowi
część dochodów z tego tytułu jest przekazywana na poczet jego zaległości
alimentacyjnych.
Wartość spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu została określona
na podstawie pisemnej opinii biegłego sądowego z zakresu wyceny nieruchomości.
Przyznanie tego prawa wnioskodawczyni uzasadniało, zdaniem Sądu pierwszej
instancji to, że zamierza ona wraz z córką zamieszkać w tym lokalu. Dokonując
rozliczenia majątku i zasądzając spłatę połowy jego wartości na rzecz uczestnika,
Sąd Rejonowy stwierdził, że wnioskodawczyni nie zgłosiła wniosku o ustalenie
nierównych udziałów ani o rozliczenie nakładów na majątek wspólny, a w tym
przedmiocie sąd może orzekać tylko na wyraźnie zgłoszone żądanie
zainteresowanej strony. Sąd nie znalazł też podstaw do obniżenia spłaty w oparciu
3
o art. 5 k.c., natomiast rozłożył ją na raty uznając, że wnioskodawczyni nie jest
w stanie spłacić całej należności jednorazowo.
Sąd Okręgowy oddalając apelację stwierdził, że ponieważ zgodnie z art. 43
§ 2 k.r.o., art. 567 § 1 k.p.c. oraz art. 684 k.p.c., art. 688 k.p.c. i art. 618 par.2 i 3
k.p.c. sąd ustalając z urzędu skład i wartość majątku wspólnego, tylko na wniosek
orzeka o ustaleniu nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym
oraz o rozliczeniu nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny,
a wnioskodawczyni nie zgłosiła takich wniosków, wobec czego do podziału
majątku wspólnego ma zastosowanie przepis art. 43 § 1 k.r.o. ustanawiający
domniemanie prawne co do równości udziałów. W tej sytuacji żądanie
wnioskodawczyni dotyczące pominięcia spłaty dla uczestnika nie miało podstaw
prawnych i w związku z tym nie podlegało uwzględnieniu.
Odnosząc się do zarzutu błędnego ustalenia wartości prawa do lokalu
mieszkalnego Sąd drugiej instancji stwierdził, że opinia biegłego w przedmiocie tej
wartości pochodzi z 2009 r., kiedy ceny mieszkań były wysokie, a obecny spadek
cen powinien skutkować ponowną wyceną tego składnika. Nie oznacza to jednak,
zdaniem Sądu, że lokal mieszkalny położony w Ś., który został wyceniony na kwotę
165.000 zł w 2009 r. stracił na wartości do tego stopnia, iż niezbędna jest jego
ponowna wycena. Przepisy ustawy o gospodarce nieruchomościami określają
przydatność wyceny przez okres 12 miesięcy a po tym okresie wycena jest
nieaktualna i należy ją ponowić, co odnosi się także do postępowania sądowego.
W dniu wydania postanowienia Sądu pierwszej instancji opinia biegłego
zawierająca wycenę lokalu mieszkalnego miała już półtora roku, więc z formalnego
punktu widzenia powinna być uaktualniona. W razie potrzeby dowód z opinii
aktualizującej wycenę może przeprowadzić sąd odwoławczy, jednakże Sąd
Okręgowy nie dokonał aktualizacji, gdyż – jak uznał – z jego doświadczenia
zawodowego wynika, że ponowna wycena nie byłaby istotnie niższa od
poprzedniej, a wydłużyłaby tok postępowania i naraziła strony na koszty. Ponadto
wycena biegłego określa wartość nieruchomości w przybliżeniu, a ostatecznej
weryfikacji takiej wyceny dokonuje rynek. Stąd zarzut błędnego ustalenia wartości
własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu uznał za bezzasadny.
4
Odnosząc się do zarzutów dotyczących braku oceny całego materiału
dowodowego i ustaleń w zakresie nakładów wnioskodawczyni na majątek wspólny
oraz spłaty zadłużenia istniejącego na dzień ustania wspólności majątkowej przez
wnioskodawczynię Sąd II instancji stwierdził, że Sąd Rejonowy naruszył przepisy
postępowania przeprowadzając wskazane przez wnioskodawczynię dowody na
okoliczności nie objęte wnioskami, lecz te uchybienia nie podważają zasadności
zaskarżonego postanowienia. Zakresem kognicji sądu w sprawach o podział
majątku wspólnego objęte są także dopuszczone przepisami roszczenia inne niż
przynależność określonych składników do majątku wspólnego, które jednak muszą
być zgłoszone w postaci wniosku. W postępowaniu przed Sądem I instancji
wnioskodawczyni była reprezentowana przez zawodowego pełnomocnika, do
którego należało zapoznanie się z wnioskiem o podział majątku, jeśli go nie
sporządzał i uzupełnienie go przez zgłoszenie stosownych wniosków. W toku
postępowania pełnomocnik pytany o stanowisko w sprawie wnosił tak jak we
wniosku, więc Sąd Rejonowy nie miał wątpliwości czego domaga się
wnioskodawczyni. Nie można zgodzić się z zarzutem, że Sąd Rejonowy powinien
wezwać wnioskodawczynię do doprecyzowania wniosków złożonych do protokołu
o rozliczeniu nakładów. Pomoc wnioskodawczyni w niniejszej sprawie z mocy
umowy ciążyła na jej profesjonalnym pełnomocniku, co zwalniało Sąd od
obowiązków określonych w art. 6 k.c.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach wnioskodawczyni
w ramach pierwszej podstawy zarzuciła naruszenie art. 5 k.c., art. 6 k.c., art. 73 § 1
k.c., art. 75 k.c., art. 133 § 2 k.c., art. 155 k.c., art. 158 k.c. oraz art. 43 § 1 k.r.o.
przez wadliwe zastosowanie, natomiast w ramach drugiej podstawy zarzuciła
naruszenie art. 227 k.p.c. w związku z art. 232 k.p.c. i art. 241 k.p.c., 321 § 1 k.p.c.,
art. 567 § 1 i 2 k.p.c., art. 684 k.p.c., art. 233 § 1 k.p.c., art. 278 § 1 k.p.c., art. 316
§ 1 i 2 k.p.c., art. 328 § 2 k.p.c., art. 385 k.p.c., art. 389 k.p.c., art. 368 pkt 3 k.p.c.,
art. 607 k.p.c., art. 617 k.p.c., art. 618 § 1 i 2 k.p.c. Wniosła o zmianę zaskarżonego
postanowienia przez uchylenie pkt 3 i 4 postanowienia Sądu Rejonowego oraz
utrzymującego go w mocy orzeczenia Sądu Okręgowego z dnia 6 kwietnia 2011 r. i
uwzględnienie żądania wnioskodawczyni w pkt 2 wniosku o podział majątku
wspólnego, nieorzekanie obowiązku spłaty na rzecz uczestnika kwoty 82.500 zł
5
oraz o zasądzenie od uczestnika na rzecz wnioskodawczyni kosztów postępowania
kasacyjnego według norm przepisanych, w tym również kosztów zastępstwa
prawnego według spisu, a w przypadku jego braku według norm przepisanych,
ewentualnie o uchylenie zaskarżonych orzeczeń Sądów I i II instancji i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania przy uwzględnieniu kosztów dotychczasowego
postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W świetle art. 46 k.r.o. w zw. z art. 567 § 3 k.p.c. i art. 684 k.p.c.,
w postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu małżeńskiej wspólności
majątkowej sąd z urzędu ustala skład i wartość majątku wspólnego, według stanu
z chwili ustania wspólności i cen z chwili podziału majątku.
Zgodnie z jednolitym i utrwalonym stanowiskiem Sądu Najwyższego, przy
ustalaniu wartości składnika majątku wspólnego sąd z urzędu uwzględnia
obciążenia zmniejszające rzeczywistą wartość tego składnika, w tym obciążenia
o charakterze prawnorzeczowym, za które ponosi odpowiedzialność każdorazowy
właściciel nieruchomości. W szczególności konieczność spłaty długu hipotecznego,
ciążącą na byłym małżonku, któremu przypadnie lokal, sąd uwzględnia z urzędu
zarówno przy ustalaniu wartości tego składnika majątku wspólnego, jak i przy
zaliczaniu wartości przyznanego jednemu z małżonków prawa do tego lokalu na
poczet przysługującego mu udziału (porównaj między innymi orzeczenia Sądu
Najwyższego z dnia 5 października 2000 r. II CKN 611/99, MoP 2001/2/93, z dnia
2 kwietnia 2003 r. III RN 55/02, OSP 2005/3/32, z dnia 29 września 2004 r. II CK
538/03, z dnia 25 czerwca 2008 r. III CZP 58/08, Biul. SN 2008/6/11, z dnia
26 listopada 2009 r. III CZP 103/09 (OSNC-ZD 2010/3/82, z dnia 2 grudnia 2009 r.
I CSK 134/09 i z dnia 21 stycznia 2010 r. I CSK 205/09 niepubl.).
Sądy obu instancji niewątpliwie naruszyły powyższe przepisy pomijając –
przy określaniu wartości wchodzącego w skład majątku wspólnego uczestników
postępowania spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego oraz
przy zaliczaniu wartości tego prawa przyznanego wnioskodawczyni – obciążenie
lokalu kredytem, określonym zarówno w umowie kredytowej jak i we wniosku oraz
w zeznaniach wnioskodawczyni, jako kredyt hipoteczny, a więc zabezpieczony
rzeczowym obciążeniem nieruchomości. Brak jakichkolwiek ustaleń w tym
6
przedmiocie i nie uwzględnienie tego obciążenia czyni skutecznym kasacyjny
zarzut naruszenia art. 684 i art. 567 k.p.c.
Zarzut naruszenia art. 684 k.p.c. jest uzasadniony również z powodu
nieuwzględnienia apelacyjnych zarzutów niewłaściwego określenia wartości
podlegającego podziałowi spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu
mieszkalnego, w wyniku oparcia tych ustaleń na nieaktualnej opinii biegłego
rzeczoznawcy i odmowy aktualizacji opinii.
Jak wskazano wyżej sąd, ustalając z urzędu skład i wartość majątku
wspólnego, bierze pod uwagę stan tego majątku z chwili ustania wspólności
a wartość z chwili dokonywania podziału. Obowiązany jest zatem oprzeć się na
dowodach aktualnych w chwili dokonywania podziału (porównaj postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 16 marca 1994 r. II CRN 31/94, niepubl.). Sąd drugiej
instancji obowiązany jest uwzględnić powstałą w toku postępowania zmianę
wartości składników majątkowych wchodzących w skład majątku wspólnego, znaną
mu urzędowo lub wynikającą z faktów powszechnie znanych albo powołaną
w środku zaskarżenia (porównaj między innymi uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
6 grudnia 1982 r. III CZP 51/82, OSPiKA 1983/12/256 oraz uchwałę składu siedmiu
sędziów tego Sądu (zasadę prawną) z dnia 22 września 1983 r. III CZP 23/83,
OSNC 1984/4/44).
Jak słusznie wskazał Sąd Okręgowy, w postępowaniu o podział majątku
wspólnego mają zastosowanie zasady określania wartości nieruchomości
przewidziane w ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami
(jedn. tekst: Dz. U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 ze zm.). Sąd Najwyższy, zajmując
się określeniem zakresu zastosowania tych przepisów w postępowaniu sądowym
stwierdził, że w świetle art. 149 u.g.n., mają one zastosowanie w postępowaniu
sądowym we wszystkich sprawach, w których konieczne jest ustalenie wartości
nieruchomości. Wskazał, że zgodnie z art. 156 ust.3 u.g.n. operat szacunkowy,
czyli sporządzona na piśmie opinia rzeczoznawcy majątkowego o wartości
nieruchomości, może być wykorzystany w celu, dla którego został sporządzony,
przez okres najwyżej 12 miesięcy od chwili jego sporządzenia. Po upływie tego
okresu, może być wykorzystany, w myśli art. 156 ust. 4 u.g.n., jedynie po
potwierdzeniu jego aktualności przez rzeczoznawcę majątkowego, a czynność
7
potwierdzenia może wykonać wyłącznie rzeczoznawca, o którym mowa w ustawie.
(porównaj między innymi orzeczenia z dnia 7 października 2005r. IV CK 106/05,
OSNC 2006/7-8/128, z dnia 20 maja 2010 r. V CSK 13/10, OSNC 2011/1/9
i z dnia 20 października 2011 r. IV CSK 12/11, niepubl.). Aktualizacja opinii
wymaga wiadomości specjalnych (art. 278 k.p.c.), a zatem Sąd nie jest uprawniony
do samodzielnej oceny, czy uległa zmianie wartość nieruchomości określona
w opinii rzeczoznawcy, która w świetle art. 156 ust. 3 u.g.n. straciła aktualność
i obowiązany jest opinię tę uaktualnić, w sposób określony w art. 156 ust. 4 u.g.n.
Sąd Okręgowy zatem, z naruszeniem powyższych przepisów, ustalił
samodzielnie wartość przedmiotowego spółdzielczego własnościowego prawa do
lokalu mieszkalnego, opierając się na „doświadczeniu zawodowym” i na opinii
biegłego rzeczoznawcy, która była nieaktualna już w postępowaniu przed Sądem
pierwszej instancji i bezzasadnie pominął apelacyjne zarzuty i wnioski w tym
przedmiocie.
Trafny jest także kasacyjny zarzut naruszenia art. 43 k.r.o.
Wprawdzie niewątpliwie rację mają Sądy obu instancji, że zgodnie
z postanowieniami tego przepisu zasadą jest, iż małżonkowie mają równe udziały
w majątku wspólnym, a ustalenie nierównych udziałów następuje tylko na wniosek
zainteresowanego małżonka, jednak wadliwa jest ocena Sądów, że
wnioskodawczyni nie złożyła w sprawie takiego wniosku.
Wnioskodawczyni złożyła osobiście wniosek o podział majątku wspólnego
i nie była wówczas reprezentowana przez zawodowego pełnomocnika. Wniosła
o przyznanie jej jedynego składnika majątku wspólnego – spółdzielczego
własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego – bez spłat na rzecz uczestnika
i zgłosiła dowody między innymi na okoliczność udziału stron w powstaniu majątku
wspólnego (a także spłaty przez nią kredytu mieszkaniowego i odsetek, kredytu
w Getin Banku oraz ponoszenia wyłącznie przez nią wydatków na mieszkanie).
Jak przyjmuje się w literaturze i orzecznictwie, w sytuacjach wyjątkowych ustalenie
nierównych udziałów w majątku wspólnym może polegać na całkowitym
pozbawieniu małżonka udziału w tym majątku (porównaj między innymi orzeczenia
Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 1968 r. III CRN 100/68, OSNCP 1969/11/205
i z dnia 10 listopada 1976 r. II CR 268/76, OSNCP 1977/10/188). Tak też
8
niewątpliwie należało rozumieć wniosek K. C. i tak, prawidłowo, zrozumiał go Sąd
pierwszej instancji skoro dopuścił dowody zgłoszone przez wnioskodawczynię na
okoliczność między innymi przyczynienia się stron do powstania majątku
wspólnego. Gdyby miał w tym przedmiocie wątpliwości, obowiązany byłby odebrać
wyjaśnienia od wnioskodawczyni działającej w chwili składani wniosku bez
pełnomocnika. Skoro jednak nie zażądał wyjaśnień i dopuścił oraz przeprowadził
dowody na okoliczności udziału stron w powstaniu majątku wspólnego, to znaczy,
że nie miał wątpliwości, iż wnioskodawczyni zażądała ustalenia nierównych
udziałów. W tej sytuacji ustanowiony później zawodowy pełnomocnik powódki nie
miał podstaw do przypuszczeń, że Sąd uznał, iż wniosek o ustalenie nierównych
udziałów nie został złożony, co obligowałoby go do złożenia takiego wniosku.
Ponieważ w istocie wniosek o ustalenie nierównych udziałów został przez
wnioskodawczynię złożony, Sądy miały obowiązek go rozpoznać a brak
rozstrzygnięcia w tym przedmiocie narusza art. 43 § 2 k.r.o.
Trzeba też uznać, że wnioskodawczyni złożyła wniosek o rozliczenie
dokonanej przez nią spłaty kredytu mieszkaniowego i odsetek, kredytu w Getin
Banku oraz poniesionych przez nią wydatków na mieszkanie, nie precyzując jednak
wniosku w tym przedmiocie. W sprawie o podział majątku wspólnego sąd z urzędu
i bez względu na inicjatywę dowodową uczestników postępowania, ustala jedynie
wartość nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego
z małżonków (porównaj między innymi uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
21 lutego 2008 r. III CZP 148/07, OSNC 2009/2/23), natomiast o zwrocie wydatków
i nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny orzeka na podstawie art. 45
§ 2 w zw. z art. 567 § 1 i art. 618 § 1 k.p.c., tylko na wniosek złożony
w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji (porównaj między innymi
orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 27 stycznia 1970 r. III CRN 527/69, OSNCP
1970/9/164, z dnia 16 października 1997 r. II CKN 395/97 i z dnia 1 grudnia 2011 r.
I CSK 78/11, niepubl.). Żądanie rozliczenia tych nakładów w sprawie o podział
majątku wspólnego powinno być sformułowane w sposób odpowiadający żądaniu
pozwu o zasądzenie określonej należności. Powinno zatem zawierać precyzyjne
oznaczenie wysokości nakładów oraz podstawę faktyczną żądania. Braki w tym
zakresie podlegają usunięciu w trybie art. 130 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., niezależnie
9
od tego czy strona działa osobiście czy jest reprezentowana przez zawodowego
pełnomocnika.
Sąd Rejonowy nie wezwał wnioskodawczyni do usunięcia braków
formalnych wniosku o rozliczenie określonych wyżej nakładów i dopuścił oraz
przeprowadził dowody na okoliczności poczynienia tych nakładów. Nie było zatem
żadnych podstaw do uchylenia się merytorycznego rozpoznania tego wniosku.
Jeżeli miał wątpliwości co do jego zakresu, powinien zażądać w odpowiednim trybie
ich usunięcia, nie mógł natomiast pozostawić wniosku bez rozpoznania. Natomiast
Sąd drugiej instancji, oddalając w tej sytuacji apelację zawierającą zarzut
naruszenia art. 567 § 1 k.p.c., niewątpliwie również naruszył ten przepis.
Naruszył także art. 378 § 1 k.p.c. oraz art. 5 k.c., nie odnosząc się w ogóle
do apelacyjnego zarzutu naruszenia art. 5 k.c., którego zastosowania w sprawie
odmówił Sąd pierwszej instancji nie przedstawiając motywów swojego stanowiska
w tym przedmiocie. Nie wiadomo zatem, czy Sądy stoją na stanowisku, że przepis
ten nie może stanowić podstawy obniżenia spłaty lub dopłaty należnej jednemu
z małżonków w wyniku podziału majątku wspólnego (porównaj postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 6 stycznia 2000 r. I CKN 320/98, OSNC 2000/7-8/133),
czy też, nie wyłączając możliwości zastosowania go jako podstawy obniżenia spłaty
uznały, że okoliczności sprawy tego nie uzasadniają (porównaj między innymi
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 2009 r. III CSK 251/08,
niepubl.).
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
k.p.c. uchylił
zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 108 § 2
w zw. z art. 13 § 2 i art. 39821
k.p.c.). Pozostałe zarzuty skargi kasacyjnej muszą
być uznane za nieskuteczne, gdyż wskazują jako naruszone przepisy już
nieobowiązujące lub dotyczące zupełnie innych stosunków prawnych (np. art. 73
§ 1 k.c., art. 75 k.c., art. 133 § 2 k.c., art. 155 k.c., art. 158 k.c., art. 227 k.p.c., art.
232 k.p.c., art. 241 k.p.c., art. 321 § 1 k.p.c.) albo nie mogące stanowić podstawy
skargi kasacyjnej ( art. 233 § 1 k.p.c.).
md