Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 13/12
POSTANOWIENIE
Dnia 27 września 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Maria Szulc
w sprawie z wniosku Z. K.
o zwolnienie z Domu Pomocy Społecznej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 27 września 2012 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 4 października 2011 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Zaskarżonym postanowieniem z dnia 4 października 2011 r. Sąd Okręgowy
oddalił apelację wnioskodawczyni Z. K. od postanowienia Sądu Rejonowego z dnia
12 lipca 2011 r. oddalającego wniosek o zmianę orzeczenia o skierowaniu Z. K. do
domu pomocy społecznej bez jej zgody.
Sądy ustaliły między innymi, że wnioskodawczyni w latach 1970-2008 była
sześciokrotnie hospitalizowana w szpitalu psychiatrycznym z powodu schizofrenii
paranoidalnej. Nie ma poczucia choroby psychicznej i poza szpitalem leczyła się
niesystematycznie, była niedorzeczna, agresywna i urojeniowa, nie wpuszczała
brata do mieszkania. Postanowieniem Sądu Rejonowego z dnia 28 kwietnia 2008 r.
została umieszczona, bez swojej zgody, w domu pomocy społecznej na podstawie
art. 39 ust. 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego
(jedn. tekst: Dz. U. z 2011r., Nr 231, poz. 1375, ze zm. – dalej: „u.o.z.p.”).
Systematyczne leczenie i opieka w domu pomocy społecznej doprowadziły do
częściowej poprawy stanu jej zdrowia psychicznego. Wnioskodawczyni jest
spokojna i zorientowana, nawiązuje kontakt, jednakże wypowiada liczne utrwalone
urojenia i jest zupełnie bezkrytyczna w ocenie swojego stanu zdrowia, uważa się za
osobę zdrową i nie ma motywacji do leczenia. Obecnie ze względu na przewlekłe
zaburzenia psychotyczne nie jest zdolna do samodzielnej egzystencji, wymaga
systematycznego zażywania leków i opieki innych osób, której brak stanowiłby, z
wysokim prawdopodobieństwem, ponowne zagrożenie dla jej zdrowia i życia.
Sądy obu instancji stwierdziły, że wprawdzie u wnioskodawczyni nastąpiła
poprawa stanu zdrowia psychicznego dzięki systematycznemu leczeniu i opiece,
jednak terapia ta musi być kontynuowana a wnioskodawczyni nie jest zdolna do
samodzielnej egzystencji ani do załatwiana własnych potrzeb, nie zna realiów życia
codziennego i jest bezkrytyczna w ocenie własnej sytuacji, zaś jej brat, wobec
którego wypowiada urojenia, nie jest w stanie zapewnić jej opieki. W tej sytuacji,
w ocenie Sądów, brak podstaw do przyjęcia, że wnioskodawczyni będzie mogła
kontynuować leczenie i prawidłowo funkcjonować poza domem pomocy społecznej,
zaś brak opieki nad nią stwarzałby, z wysokim prawdopodobieństwem,
ponowne zagrożenie dla jej życia i zdrowia. Dlatego Sądy uznał, że nie ustały
3
przyczyny, które spowodowały umieszczenie wnioskodawczyni w domu pomocy
społecznej na podstawie art. 39 ust. 1 u.o.z.p. i nie zachodzą przesłanki do zmiany
tego orzeczenia w oparciu o art. 41 tej ustawy.
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni zarzuciła naruszenie przepisów
postępowania przez niezastosowanie art. 48 u.o.z.p. w zw. z art. 5 i art. 212 k.p.c.
i nie ustanowienie dla niej pełnomocnika z urzędu ze względu na jej stan zdrowia
i nieporadność w realizacji uprawnień procesowych oraz nie udzielenie jej
niezbędnych pouczeń co do celowości złożenia wniosku o ustanowienie
pełnomocnika z urzędu i o innych czynnościach procesowych, a także naruszenie
art. 46 ust. 2 zd. 2 u.o.z.p. w zw. z art. 232 i art. 382 k.p.c. przez ich
niezastosowanie i nie dopuszczenie z urzędu dowodu z dokumentów
zgromadzonych w sprawie o przyjęcie wnioskodawczyni do domu opieki społecznej
i nie poczynienie niezbędnych ustaleń co do tego, czy biegły wydający opinię w
rozpoznawanej sprawie nie uczestniczył w wydawaniu opinii w sprawie o przyjęcie
wnioskodawczyni do domu pomocy społecznej i tym samym nie był wyłączony z
mocy ustawy od udziału w rozpoznawanej sprawie.
Wnosiła o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania oraz przyznanie pełnomocnikowi z urzędu kosztów
nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej w postępowaniu kasacyjnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Celem ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego,
jest - jak wynika z jej preambuły - zagwarantowanie osobom z zaburzeniami
psychicznymi ochrony ich praw i poszanowania sfery ich wolności i godności
osobistej. Ustawa zawiera przepisy o charakterze ochronnym, a w postępowaniu
prowadzonym na jej podstawie sąd jest gwarantem zachowania praw osób, wobec
których może dojść lub już doszło do zastosowania środków ograniczających ich
wolności. Przepisy ustawy muszą być wykładane i stosowanie tak, by wskazany
wyżej nadrzędny jej cel został osiągnięty. W szczególności w toku postępowania
sądowego konieczne jest ścisłe przestrzeganie szczególnych gwarancji mających
na celu ochronę praw procesowych osoby z zaburzeniami psychicznymi i właściwe
4
ich wykorzystanie do zapewnienia prawidłowego zastosowania wobec niej
przewidzianych w ustawie środków leczniczych i ochronnych.
Jedną ze szczególnych gwarancji procesowych jest przewidziana w art. 48
u.o.z.p. możliwość ustanowienia dla osoby, której postępowanie dotyczy
bezpośrednio, adwokata z urzędu, nawet bez złożenia wniosku, jeżeli osoba ta
ze względu na stan zdrowia psychicznego nie jest zdolna do złożenia wniosku,
a sąd uzna udział adwokata w sprawie za potrzebny.
Jak wielokrotnie wskazywał Sąd Najwyższy, użycie w tym przepisie zwrotu
„sąd może” nie oznacza dowolności i możliwość ustanowienia adwokata z urzędu
bez wniosku uczestnika przeradza się w obowiązek sądu, jeżeli okaże się,
że uczestnik postępowania, ze względu na stan swojego zdrowia psychicznego, nie
jest zdolny do obrony swoich praw w postępowaniu sądowym (porównaj między
innymi postanowienia z dnia 28 listopada 2002 r. II CKN 399/01, z dnia 16 lutego
2012 r. IV CZ 2/12 i z dnia 5 kwietnia 2012 r. II CSK 575/11, niepubl.).
Jednocześnie w postępowaniu sądowym toczącym się na podstawie
przepisów ustawy o ochronie zdrowia psychicznego obowiązują ogólne zasady
i przepisy, stwarzające możliwość udzielenia przez sąd uczestnikowi postępowania
występującemu bez adwokata lub radcy prawnego niezbędnych pouczeń co do
czynności procesowych oraz zwrócenia uwagi na celowość ustanowienia
pełnomocnika procesowego (art. 5 i art. 212, w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). I podobnie
jak w art. 48 u.o.z.p., możliwość udzielenia pouczeń, przewidziana w art. 5 i art. 212
k.p.c., staje się obowiązkiem sądu „w razie uzasadnionej potrzeby”, to jest
w sytuacji, gdy uczestnik postępowania ze względu na swój stan zdrowia,
nieporadność lub inne okoliczności, nie jest w stanie podjąć przed sądem
racjonalnej obrony swoich praw (porównaj między innymi wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 19 lipca 1966 r. I PR 154/66, z dnia 4 maja 1973 r. II CR
145/73 i z dnia 3 grudnia 1997 r. I CKN 336/97, niepubl.).
W konsekwencji obowiązkiem sądu w takiej sprawie jest udzielenie
uczestnikowi postępowania stosownych pouczeń, o których mowa w art. 5 i art. 212
k.p.c., jeżeli stwierdzone zostanie, że cierpi on na zaburzenia psychiczne
uniemożliwiające lub utrudniające mu zrozumienie jego sytuacji procesowej
5
i podjęcie racjonalnej obrony swoich praw. W szczególności obowiązkiem sądu jest
pouczenie takiej osoby o możliwości złożenia wniosków dowodowych, także
wniosku o przesłuchanie na rozprawie biegłego psychiatry wydającego opinię na
piśmie oraz o możliwości ustanowienia zawodowego pełnomocnika procesowego
a także o możliwości ustanowienia przez sąd pełnomocnika z urzędu.
Jeżeli natomiast sąd, na podstawie zachowania uczestnika, treści jego pism
procesowych i wypowiedzi, oceny biegłego lub innych okoliczności stwierdzi,
że uczestnik ze względu na stan zdrowia psychicznego nie jest zdolny do złożenia
wniosku o ustanowienie adwokata z urzędu, a udział w sprawie adwokata jest
potrzebny - obowiązany jest ustanowić adwokata bez wniosku, na podstawie art. 48
u.o.z.p.
W rozpoznawanej sprawie trafne są zarzuty skarżącej naruszenia
powyższych przepisów.
Z ustaleń Sądów dokonanych na podstawie opinii biegłego
lekarza psychiatry wynika, że wnioskodawczyni z powodu choroby
psychicznej - schizofrenii paranoidalnej - nie jest zdolna do samodzielnej
egzystencji i do załatwiania własnych potrzeb, nie jest świadoma swojej sytuacji
zdrowotnej ani życiowej i cierpi na utrwalone urojenia. Jednocześnie z treści jej
pism procesowych, bardzo lakonicznych, wynika, że nie orientuje się także w swojej
sytuacji procesowej, w szczególności nie wie, jakie są ustawowe przesłanki
orzeczenia przymusowego pobytu w domu pomocy społecznej ani zmiany tego
orzeczenia.
W tych okolicznościach niewątpliwym obowiązkiem Sądów obu instancji było
zastosowanie art. 5 i art. 212 k.p.c. i stosowne pouczenie wnioskodawczyni
we wskazanym wyżej zakresie, a w razie stwierdzenia, że ze względu
na stan zdrowia nie rozumie ona pouczeń lub z innych przyczyn nie jest
zdolna do złożenia stosownych wniosków, w tym o ustanowienie pełnomocnika
z urzędu - obowiązkiem Sądów było rozważenie potrzeby zastosowania art. 48
u.o.z.p. i ustanowienie dla wnioskodawczyni pełnomocnika z urzędu bez jej
wniosku, a w razie stwierdzenia braku takiej potrzeby, szczegółowe uzasadnienie
swojego stanowiska w tym przedmiocie.
6
Niezastosowanie przez Sądy powyższych przepisów mogło mieć istotny
wpływ na wynik sprawy, gdyż wnioskodawczyni, nie pouczona o możliwości
składania wniosków dowodowych, nieświadoma okoliczności, które powinna
udowodnić i pozbawiona pomocy zawodowego pełnomocnika, nie wykazała żadnej
inicjatywy dowodowej, zaś Sądy ograniczyły się w tym zakresie w istocie jedynie do
dopuszczenia dowodu z opinii pisemnej biegłego i bardzo pobieżnego
przesłuchania wnioskodawczyni „na okoliczności zasadności wniosku”, nie
przesłuchując biegłego na rozprawie celem ustalenia, czy rzeczywiście brak opieki
nad wnioskodawczynią zagraża jej życiu, jak wymaga art. 39 ust. 1 u.o.z.p..
Nie jest natomiast uzasadniony zarzut naruszenia art. 46 ust. 2 zd. 2 u.o.z.p.
w zw. z art. 232 i art. 382 k.p.c. Wprawdzie rację ma skarżąca, że obowiązkiem
Sądów obu instancji było ustalenie z urzędu, z własnej inicjatywy dowodowej
podjętej w oparciu o art. 232 k.p.c. (Sąd pierwszej instancji) i art. 382 k.p.c. (Sąd
drugiej instancji) - czy biegły wydający opinię w rozpoznawanej sprawie nie jest
wyłączony z mocy ustawy jako uczestniczący w podjęciu decyzji o umieszczeniu
wnioskodawczyni w domu pomocy społecznej, jednak ewentualne naruszenie art.
232 i art. 382 k.p.c. mogłoby mieć istotny wpływ na wynik sprawy jedynie wówczas,
gdyby okazało się, że rzeczywiście biegły był wyłączony na podstawie art. 46 ust. 2
zd. 2 u.o.z.p. Natomiast w sytuacji, gdy skarżąca nie wykazała, że opinię w
rozpoznawanej sprawie wydawał taki biegły, brak podstaw do stwierdzenia
naruszenia powyższych przepisów. Nie jest bowiem wystarczająca sama
domniemana możliwość ich naruszenia, wyprowadzana jedynie z faktu, że Sądy
nie wypowiedziały się w tym przedmiocie ani nie dopuściły z urzędu dowodu
z odpowiednich dokumentów zawartych w sprawie o umieszczenie
wnioskodawczyni w domu pomocy społecznej. Obowiązek wypowiedzenia się sądu
w tym przedmiocie istnieje bowiem tylko w razie stwierdzenia, że biegły jest
wyłączony z mocy ustawy na podstawie art. 46 ust. 2 zd. 2 u.o.z.p.
Brak wypowiedzi nie uzasadnia zarzutu naruszenia powyższego przepisu ani art.
232 i art. 382 k.p.c.
Ponieważ jednak skarga kasacyjna okazała się skuteczna z uwagi na
naruszenie art. 5 i art. 212 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. 48 u.o.z.p.,
Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
k.p.c. uchylił zaskarżone postanowienie
7
i przekazał sprawę Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 108 § 2 w zw. z art.
391 § 1 i art. 39821
k.p.c.).
jw