Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 72/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 października 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Małgorzata Gersdorf
SSN Zbigniew Hajn
w sprawie z wniosku U. Polska sp. z o.o. w Ż.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanych: M. T. i in., o składki na ubezpieczenie społeczne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 10 października 2012 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 3 listopada 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
2
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 3
listopada 2011 r. zmienił zaskarżony przez organ rentowy wyrok Sądu Okręgowego
– Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Z. z dnia 2 lutego 2011 r. w ten
sposób, że oddalił odwołania od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia
22 grudnia 2008 r., wymierzających składki od należności z tytułu podróży
służbowych wypłaconych przez „U. Polska” spółkę z o.o. swoim pracownikom: M.
T., T. G., Z. F., L. J., Ł. M., E. S. i G. P. – P., a w stosunku do zainteresowanego J.
B. oddalił apelację.
Sąd odwoławczy zaakceptował ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji,
zgodnie z którymi odwołująca się spółka zajmuje się działalnością serwisową
maszyn i urządzeń do produkcji okien PCV i aluminium. Serwis obejmuje także
uruchamianie maszyn, tworzenie planów elektrycznych, pneumatycznych, list
części zamiennych, programowanie maszyn. Spółka zatrudnia pracowników
działów: serwisu i handlowego, na podstawie umów o pracę. Pracownicy działu
serwisu wykonują swoje obowiązki zarówno w siedzibie firmy, jak i w terenie u
klientów. Zainteresowani (z wyjątkiem J. B., którego od 1 lipca 2003 r. łączył ze
spółką stosunek pracy na stanowisku prezesa zarządu) zatrudnieni byli w spółce na
stanowiskach specjalistów do spraw serwisu – M. T. w okresie od 1 lutego 2007 r.
do 31 marca 2008 r.; T. G. – od 1 października 2005 r. do 31 marca 2008 r.
(uprzednio – od 1 lipca 2004 r. – na stanowisku mechanika maszyn i urządzeń); Z.
F. – od 13 lipca 2004 r. do 31 marca 2008 r.; L. J. – od 1 lipca 2004 r. do 31 grudnia
2004 r.; Ł. M. (jako serwisant) – od 1 lutego 2008 r. do 31 marca 2008 r.; E. S. – od
1 lipca 2004 r. do 31 marca 2008 r. (z tym, że w okresie do 30 września 2004 r.
rodzaj umówionej pracy określono jako „serwisant maszyn i urządzeń), a G. P. – P.
– od 1 listopada 2007 r. do 31 stycznia 2008 r. Praca specjalisty do spraw serwisu
(serwisanta) polegała, między innymi, na współpracy z dostawcami maszyn w
zakresie obsługi i serwisu, prowadzeniu ewidencji sprzedaży maszyn, ustawianiu
maszyn dla klientów, wyjazdach serwisowych do klientów. W umowach o pracę
jako miejsce pracy zainteresowani pracownicy zatrudnieni jako specjaliści do spraw
serwisu (serwisanci) mieli wskazane województwo, w którym mieszkają. W
okresach wymienionych w zaskarżonych decyzjach świadczyli pracę w różnych
miejscowościach na terenie kraju, gdzie byli delegowani przez pracodawcę. W
3
ramach tych delegacji spółka zapewniała pracownikom noclegi, zwracała koszty
podróży i wypłacała diety. Zainteresowani odbywali te podróże tylko na polecenie
pracodawcy, nie dokonywali samodzielnie wyboru miejscowości ani terminu
wyjazdu.
Sąd drugiej instancji uznał jednak, że dokonana przez Sąd Okręgowy ocena
prawna tego stanu faktycznego, sprowadzająca się do stwierdzenia, że
zainteresowani (z wyjątkiem J. B.) wykonywali pracę w różnych miejscowościach
na terenie kraju w ramach delegacji służbowych, była błędna. Sąd odwoławczy
podniósł w szczególności, że stosownie do treści art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z
2009 r., Nr 205, poz. 1585 ze zm.; dalej jako: „ustawa systemowa”), podstawę
wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe ubezpieczonych będących
pracownikami stanowi przychód, o którym mowa w art. 4 pkt 9 ustawy, co oznacza
przychody w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych z
tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy. Stosownie do treści art. 21 ustawy
systemowej, określenie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek
oraz wyłączeń z tej podstawy niektórych rodzajów przychodów pozostawiono
ministrowi właściwemu do spraw zabezpieczenia społecznego do uregulowania w
drodze rozporządzenia. Na podstawie tej delegacji Minister Pracy i Polityki
Socjalnej wydał w dniu 18 grudnia 1998 r. rozporządzenie w sprawie
szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia
emerytalne i rentowe (Dz. U. Nr 161, poz. 1673 ze zm.; dalej jako:
„rozporządzenie”). Z § 2 pkt 15 tego aktu prawnego wynika zaś, że podstawy
wymiaru składek nie stanowią diety i inne należności z tytułu podróży służbowej
pracownika – do wysokości określonej w przepisach w sprawie wysokości oraz
warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w
państwowej lub samorządowej jednostce budżetowej z tytułu podróży służbowej na
obszarze kraju oraz poza granicami kraju.
Zgodnie zaś z art. 775
§ 1 k.p., podróżą służbową jest każde udanie się
pracownika na polecenie pracodawcy poza miejscowość, w której znajduje się
siedziba pracodawcy lub poza stałe miejsce pracy w celu wykonania zadania
służbowego. Powołując się na orzecznictwo Sądu Najwyższego, w tym przede
4
wszystkim na uchwałę składu siedmiu sędziów z dnia 19 listopada 2008 r., II PZP
11/08, Sąd Apelacyjny wskazał, że podróżą służbową jest wyłącznie wykonywanie
zadania incydentalnego w stosunku do pracy umówionej i wykonywanej zwykle w
ramach stosunku pracy. Wykonywaniem zadania służbowego w rozumieniu art. 775
§ 1 k.p. nie jest zatem wykonywanie pracy określonego rodzaju wynikającej z
charakteru zatrudnienia. Ta bowiem nigdy nie jest incydentalna.
Odnosząc te poglądy do stanu faktycznego sprawy, Sąd odwoławczy
stwierdził, że praca serwisantów maszyn przemysłowych z samej istoty
wykonywana jest poza siedzibą pracodawcy. Tego rodzaju maszyny nie nadają się
bowiem do transportu i muszą być serwisowane u klienta, który z nich korzysta.
Przedmiotem zobowiązania pracowniczego tych zainteresowanych było zatem stałe
wykonywanie zadań poza siedzibą pracodawcy. Objęcie poleceniem wyjazdu
zwykłych czynności pracowniczych (stanowiących istotę stosunku pracy)
wykonywanych na umówionym „ruchomym” miejscu pracy samo przez się nie
prowadzi zaś do uznania, że pracownik wykonujący te czynności jest w podróży
służbowej, jak nietrafnie przyjął Sąd pierwszej instancji. Obowiązek wykonywania
pracy w poszczególnych miejscowościach wynika bowiem z umowy o pracę, a nie z
polecenia pracodawcy.
W tym stanie rzeczy, w ocenie Sądu drugiej instancji, do podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenia społeczne wszystkich pracowników zatrudnionych na
stanowiskach serwisantów należało doliczyć kwoty wypłacane im przez spółkę z
tytułu diet, kosztów noclegu i podróży, a zatem decyzje dotyczące tych
zainteresowanych były prawidłowe.
Odmiennie przedstawia się jedynie sytuacja zainteresowanego J. B. Jako
prezes zarządu zdecydowaną większość obowiązków wykonywał on bowiem w
siedzibie pracodawcy i to było jego stałe miejsce pracy. Wyjazdy służbowe były zaś
incydentalne i stanowiły typowe podróże służbowe w rozumieniu art. 775
§ 1 k.p. W
odniesieniu do tego zainteresowanego wyrok Sądu Okręgowego okazał się zatem
trafny.
Odwołująca się spółka wywiodła skargę kasacyjną od wyroku Sądu
Apelacyjnego, skarżąc go w części uwzględniającej apelację organu rentowego i
zarzucając naruszenie prawa materialnego, tj. art. 18 ust. 1 i art. 20 ust. 1 ustawy
5
systemowej, art. 23 ust. 1 ustawy z dnia 23 stycznia 2003 r. o powszechnym
ubezpieczeniu zdrowotnym w Narodowym Funduszu Zdrowia (Dz. U. Nr 45, poz.
391 ze zm.), art. 81 ust. 1 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki
zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. Nr 210, poz. 1027 ze
zm.), art. 29 ust. 1 ustawy z dnia 13 lipca 2006 r. o ochronie roszczeń
pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy (Dz. U. Nr 158, poz. 1124 ze
zm.), art. 104 i art. 107 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i
instytucjach rynku pracy (Dz. U. Nr 99, poz. 1001 ze zm.), § 2 ust. 1 pkt 15
rozporządzenia – w związku z art. 775
k.p., przez niewłaściwe zastosowanie w
następstwie wadliwego przyjęcia, że wypłacone zainteresowanym przez
odwołującą się diety, zwrot kosztów zakwaterowania i podróży stanowią podstawę
wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe, chorobowe, wypadkowe,
zdrowotne, Fundusz Pracy oraz Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych przy założeniu, że prace serwisowe nie były wykonywane w ramach
podróży służbowej.
Opierając skargę na takiej podstawie, odwołująca się wniosła o uchylenie
wyroku w zaskarżonej części i wydanie wyroku co do istoty sprawy oraz
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania, ewentualnie o uchylenie orzeczenia
Sądu drugiej instancji i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego
rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 18 ust. 1 ustawy systemowej, podstawę wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe ubezpieczonych będących pracownikami
stanowi przychód, o którym mowa w art. 4 pkt 9 ustawy, co oznacza przychody w
rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych z tytułu
zatrudnienia w ramach stosunku pracy. Przepis art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca
1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (jednolity tekst: Dz. U. z
2012 r., poz. 361 ze zm.) za przychody ze stosunku pracy uznaje zaś wszelkiego
rodzaju wypłaty pieniężne oraz wartość pieniężną świadczeń w naturze bądź ich
ekwiwalenty, bez względu na źródło finansowania tych wypłat i świadczeń, a w
6
szczególności: wynagrodzenie zasadnicze, wynagrodzenie za godziny
nadliczbowe, różnego rodzaju dodatki, nagrody, ekwiwalenty za niewykorzystany
urlop i wszelkie inne kwoty niezależnie od tego, czy ich wysokość została z góry
ustalona, a ponadto świadczenia pieniężne ponoszone za pracownika, jak również
wartość innych nieodpłatnych świadczeń lub świadczeń częściowo odpłatnych. Z §
2 pkt 15 rozporządzenia wynika zaś, że podstawy wymiaru składek nie stanowią
diety i inne należności z tytułu podróży służbowej pracownika – do wysokości
określonej w przepisach w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności
przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej
jednostce budżetowej z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju oraz poza
granicami kraju. Odliczenia od podstawy wymiaru składek diet i innych należności z
tytułu podróży służbowych, o których mowa w § 2 pkt 15 rozporządzenia, dotyczą
wyłącznie należności uzyskiwanych z tych właśnie tytułów przez pracowników
faktycznie przebywających w podróży służbowej. Świadczenie pracodawcy, choćby
nazwane dietą czy inną należnością z tytułu podróży służbowej, wypłacone
pracownikowi nieodbywającemu takiej podróży nie jest tą należnością, o której
mowa w § 2 pkt 15 rozporządzenia, tylko przychodem stanowiącym podstawę
wymiaru składek na ubezpieczenia w rozumieniu art. 18 ust. 1 ustawy systemowej.
Jak trafnie podniósł Sąd drugiej instancji, w orzecznictwie Sądu
Najwyższego, poczynając od uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 19 listopada
2008 r., II PZP 11/08 (OSNP 2009 nr 13-14, poz. 166; Gdańskie Studia Prawnicze-
Przegląd Orzecznictwa 2010 nr 1, poz. 15, z glosą M. Rycak; Monitor Prawa Pracy
2010 nr 11, s. 611, z glosą M. Drewicza), zgodnie przyjmuje się, że art. 775
§ 1 k.p.
odnosi się jedynie do zadania służbowego rozumianego jako zdarzenie
incydentalne w stosunku do pracy umówionej i wykonywanej zwykle w ramach
stosunku pracy. Z przepisu tego wynika bowiem wprost, że podróż służbowa, która
jest swoistą konstrukcją prawa pracy, ma charakter incydentalny. Jej podstawę
formalną stanowi polecenie wyjazdu służbowego, które powinno określać zadanie
oraz termin i miejsce jego realizacji. Zadanie musi być skonkretyzowane i nie może
mieć charakteru generalnego. Nie jest zatem podróżą służbową wykonywanie
pracy (zadań) w różnych miejscowościach, gdy przedmiotem zobowiązania
pracownika jest stałe wykonywanie pracy (zadań) w tych miejscowościach. W
7
konsekwencji wykonywaniem zadania służbowego w rozumieniu art. 775
§ 1 k.p.
nie jest wykonywanie pracy określonego rodzaju, wynikającej z charakteru
zatrudnienia. Taka praca bowiem nigdy nie jest incydentalna, ale permanentna.
Sąd Najwyższy w uzasadnieniu tej uchwały wywiódł przy tym, że nie jest sprzeczne
z prawem wskazanie w umowie o pracę pewnego obszaru geograficznego jako
miejsca wykonywania pracy. Takie ukształtowanie miejsca świadczenia pracy jest
możliwe, bowiem nie wyklucza tego żaden przepis prawa. Istnieje jednak
zastrzeżenie polegające na tym, że miejsce świadczenia pracy pracownika
mobilnego oznaczające pewien obszar jego aktywności zawodowej musi
odzwierciedlać prawdziwy (a nie fikcyjny) stan rzeczy. Ma to być więc obszar, na
którym pracownicy mobilni będą na stałe zobowiązani do przemieszczania się. Tym
samym, użyte w art. 29 § 1 pkt 2 k.p. określenie „miejsce wykonywania pracy"
należy utożsamiać z zamieszczonym w art. 775
§ 1 k.p. określeniem „stałe miejsce
pracy", bowiem to rozróżnienie nie ma doniosłości normatywnej. Użyta w art. 775
§
1 k.p. wzmianka o stałym miejscu pracy wskazuje przy tym, że za punkt odniesienia
należy przyjąć właśnie miejsce wykonywania pracy określone w umowie o pracę
zgodnie z art. 29 § 1 pkt 2 k.p. Przyjęte w tej uchwale stanowisko - choć mające
zastosowanie bezpośrednio do kierowców transportu międzynarodowego -
prowadzi do ogólniejszego wniosku, że pracownik mający wskazany w umowie o
pracę określony obszar jako miejsce wykonywania pracy, nie jest w podróży
służbowej, jeżeli tego obszaru nie opuszcza.
W późniejszym orzecznictwie Sądu Najwyższego poglądy wypracowane w
uchwale z dnia 19 listopada 2008 r., II PZP 11/08, są odnoszone do innych niż
kierowcy, pracowników mobilnych. Grupą zawodową, na którą Sąd Najwyższy
rozszerzył stosowanie wykładni z powołanej uchwały są przedstawiciele handlowi,
którzy wykonują swoje obowiązki, permanentnie się przemieszczając. W wyrokach
z dnia 3 grudnia 2008 r., I PK 107/08 (OSNP 2010 nr 11-12, poz. 133) oraz z dnia
27 stycznia 2009 r., II PK 140/08 (LEX nr 491567) Sąd Najwyższy przyjął, że
przedstawiciele handlowi wykonujący obowiązki pracownicze na pewnym obszarze
geograficznym nie przebywają w podróży służbowej. W kolejnym wyroku z dnia 16
listopada 2009 r., II UK 114/09 (LEX nr 558591) Sąd Najwyższy wyjaśnił również,
że w przypadku, gdy zobowiązanie pracownicze będące istotą obowiązków
8
zatrudnionego (w tym wypadku chodziło o instalatorów systemów zabezpieczeń,
którzy pracowali w terenie na określonym obszarze geograficznym) jest
wykonywane na geograficznie określonym obszarze, co jest zgodne z wolą stron
stosunku pracy wyrażoną w umowie o pracę, to obszar taki jest stałym miejscem
pracy w rozumieniu art. 775
§ 1 k.p., a więc pracownik w trakcie wykonywania
swoich czynności nie odbywa podróży służbowej.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę w pełni
akceptuje te poglądy, które odniesione do wiążącej w postępowaniu kasacyjnym
podstawy faktycznej rozstrzygnięcia (art. 39813
§ 2 k.p.c.) nie dają przesłanek do
podważenia prawidłowości zaskarżonego wyroku. Z ustaleń faktycznych wynika
bowiem, że zainteresowani, zatrudnieni na stanowiskach serwisantów, mieli w
zakresie swych obowiązków wykonywanie usług serwisowych maszyn
przemysłowych w siedzibach klientów użytkujących te maszyny. Taki charakter
pracy wymuszał przemieszczanie się po różnych miejscowościach w ramach
zakreślonego w umowie o pracę obszaru jako miejscu wykonywania pracy. Ten
obszar był zatem ich stałym miejscem pracy w rozumieniu art. 775
§ 1 k.p., wobec
czego nie ma podstaw do uznania, że wykonując na nim swoje obowiązki,
przebywali w podróży służbowej. Skoro bowiem wykonywali pracę wynikającą z
charakteru zatrudnienia, przebywając w uzgodnionym z pracodawcą miejscu pracy,
to nie ma możliwości stwierdzenia, że zaszła sytuacja określona w art. 775
§ 1 k.p.,
polegająca na udaniu się poza stałe miejsce pracy w celu wykonania zadania
służbowego. Same czynności formalne pracodawcy (wydanie polecenia wyjazdu,
wypłacanie diet, zwrot kosztów podróży i noclegu) nie stanowią o tym, że
wykonywane zadania stanowią podróż służbową. Objęcie poleceniem wyjazdu
zwykłych czynności pracowniczych (stanowiących istotę stosunku pracy)
wykonywanych na umówionym przez strony obszarze nie prowadzi bowiem, jak
trafnie stwierdził Sąd drugiej instancji, do uznania, że pracownik wykonujący te
czynności jest w podróży służbowej.
Jak już powiedziano, odliczenia od podstawy wymiaru składek diet i innych
należności z tytułu podróży służbowych, o których mowa w § 2 pkt 15
rozporządzenia, dotyczą wyłącznie należności uzyskiwanych z tych właśnie tytułów
przez pracowników faktycznie przebywających w podróży służbowej. Świadczenie
9
pracodawcy, choćby nazwane dietą czy inną należnością z tytułu podróży
służbowej, wypłacone pracownikowi nieodbywającemu takiej podróży nie jest tą
należnością, o której mowa w § 2 pkt 15 rozporządzenia, tylko przychodem
stanowiącym podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia w rozumieniu art. 18
ust. 1 ustawy systemowej, jak prawidłowo przyjął Sąd Apelacyjny.
Skarga kasacyjna odwołującej się spółki nie zasługiwała więc na
uwzględnienie, bo wbrew twierdzeniom skarżącego, zastosowanie przez Sąd
drugiej instancji przepisów prawa materialnego do ustalonego w sprawie stanu
faktycznego nie nasuwa żadnych zastrzeżeń.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).