Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 567/11
POSTANOWIENIE
Dnia 29 listopada 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z wniosku J. K.
przy uczestnictwie E. K. i B. K.
o dział spadku i zniesienie współwłasności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 29 listopada 2012 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w O.
z dnia 13 lipca 2011 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w O. do ponownego rozpoznania pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wnioskodawca J. K. domagał się dokonania działu spadku po zmarłych
rodzicach B. i G. małż. K. wskazując, że spadek po nich nabył on oraz brat B. K. i
siostra E. K., każde z nich po 1/3 części. Wskazał, że w skład spadku wchodzi
własność lokalu mieszkalnego o powierzchni 174,63 m2
wraz prawami związanymi i
garażem położonego w G. oraz udział wynoszący ½ w prawie własności
zabudowanej nieruchomości położonej w O., której w pozostałej części jest
współwłaścicielem. Wnosił o przyznanie jemu zarówno prawa do lokalu jak i udziału
w nieruchomości gruntowej z ustanowieniem na nieruchomości lokalowej
służebności mieszkania w postaci jednego pokoju dla siostry natomiast co do brata
wnosił o zasądzenie na jego rzecz spłaty pieniężnej. W toku postępowania
do rozliczenia zostały nadto zgłoszone środki finansowe spadkodawców
zgromadzone na rachunkach bankowych oraz wydatki spadkobierców poniesione
w związku z utrzymaniem nieruchomości spadkowych i uzyskane w związku z nimi
korzyści. Po przeprowadzeniu postępowania dowodowego, w toku którego doszło
również do ustalenia, przy wykorzystaniu opinii biegłego, wartości składników
majątkowych, Sąd Rejonowy w P. postanowieniem z dnia 21 września 2010 r.
dokonał działu spadku po małżonkach K. i zniesienia współwłasności w ten sposób,
że prawo do lokalu wraz z prawami związanymi przyznał na współwłasność w
częściach równych B. K. i E. K., natomiast wnioskodawcy przyznał udział ½ w
prawie własności nieruchomości gruntowej (punkt pierwszy postanowienia). Nadto
Sąd zasądził solidarnie od uczestników postępowania na rzecz wnioskodawcy
kwotę 38.525,53 zł „tytułem rozliczenia spłat, dopłat i kosztów utrzymania
nieruchomości” (punkt czwarty postanowienia) oraz zasądził od uczestniczki
postępowania na rzecz wnioskodawcy kwotę 3.205 zł tytułem zwrotu podatku od
spadków i darowizn zapłaconego przez wnioskodawcę i zasądził od wnioskodawcy
na rzecz uczestniczki kwotę 1.476 USD z ustawowymi odsetkami od 3 listopada
2009 r., nadto orzekł o kosztach postępowania. W motywach rozstrzygnięcia
Sąd rozważał okoliczności faktyczne uzasadniające sposób podziału masy,
wskazał, że o przyznaniu wnioskodawcy udziału w nieruchomości gruntowej
zdecydowało, że był on jej współwłaścicielem i taki sposób zniesienia
3
współwłasności wnosił. W odniesieniu natomiast do nieruchomości lokalowej, Sąd
Rejonowy wskazał, że zdecydował o jej przyznaniu na współwłasność uczestnikom,
zgodnie z ich wnioskiem, biorąc pod uwagę, że stanowiła ona dom rodzinny
rodzeństwa, a przy tym, po śmierci rodziców, lokal nie był przez żadne
z rodzeństwa zamieszkały. Wnioskodawca ma zaspokojone potrzeby
mieszkaniowe, posiada własny lokal mieszkalny, stanowiący dom po rodzicach,
natomiast uczestnicy ze spadkowej nieruchomości lokalowej korzystają
przyjeżdżając na wakacje i groby rodziców. Co prawda uczestniczka E. K.
zamieszkuje w USA, jednakże do nabycia tej nieruchomości przez spadkodawców
doszło na skutek dokonania przez nią, przed jej wyjazdem do USA, darowizny
na rzecz rodziców. Dokonując rozliczenia wydatków z tytułu kosztów utrzymania
spadkowych nieruchomości, uzyskiwanych pożytków, a także środków
finansowych znajdujących się na rachunkach bankowych, w tym też środków
już przez spadkobierców pobranych, Sąd Rejonowy orzekł w sposób wyżej
przytoczony.
Apelację od tego postanowienia złożył wnioskodawca. Zakwestionował
sposób podziału masy spadkowej a także rozliczenie finansowe w części w jakiej
Sąd pierwszej instancji nie podzielił jego twierdzeń o wyłącznym ponoszeniu przez
niego kosztów utrzymania spadkowych nieruchomości. Domagał się zmiany
zaskarżonego postanowienia i przyznania mu na wyłączną własność nieruchomości
lokalowej a uczestnikom na współwłasność nieruchomości gruntowej ewentualnie
przyznanie mu obu nieruchomość ze spłatą dla uczestników. Na skutek tej apelacji,
postanowieniem z dnia 3 lipca 2011 r. Sąd Okręgowy w O. zmienił zaskarżone
postanowienie w punktach pierwszym i czwartym w ten sposób, że na wyłączną
własność wnioskodawcy oprócz udziału w nieruchomości gruntowej przyznał nadto
nieruchomość lokalową i zasądził od wnioskodawcy na rzecz uczestników kwoty
po 90.476,85 zł „tytułem spłat i dopłat w udziałach spadkowych oraz kosztów
rozliczeń dotyczących nieruchomości spadkowych”, w pozostałej części oddalił
apelację i orzekł o kosztach postępowania odwoławczego. Z uzasadnienia
postanowienia wynika, że o takim podziale składników majątkowych zdecydował
fakt, iż ze względu na miejsce zamieszkania nieruchomość lokalowa ma znaczenie
tylko dla wnioskodawcy, uczestnikom jest nieprzydatna, ponadto nieruchomość
4
ta pozostawała w zarządzie wnioskodawcy i on czynił nakłady i ponosił ciężary
z tym związane, ponadto stanowiła ona jego centrum życiowe od chwili śmierci
rodziców.
W skardze kasacyjnej od postanowienia Sądu Okręgowego opartej na obu
podstawach z art. 3983
§ 2 k.p.c. uczestnik postępowania B. K. zarzucił, w ramach
naruszeń prawa materialnego, naruszenie art. 212 § 2 i § 3 k.c., natomiast w
ramach naruszeń prawa procesowego, naruszenie art. 233 w związku z art. 382
oraz art. 328 § k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. i domagał się uchylenia
zaskarżonego postanowienia i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Odnosząc się do procesowej podstawy skargi kasacyjnej należy zauważyć,
że w sytuacji gdy art. 3983
§ 3 k.p.c. wprost stanowi, że jej podstawą nie mogą być
zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów, podniesiony w skardze
w ramach tej podstawy zarzut naruszenia art. 233 k.p.c. (w związku z art. 382
k.p.c.), określającego kryteria oceny wiarygodności i mocy dowodów, nie może
stanowić skutecznego uzasadnienia tej podstawy. Uzasadniony jest jednak zarzut
naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. Skarżący podniósł, że w uzasadnieniu zaskarżonego
postanowienia Sąd Okręgowy z jednej strony zaakceptował jak prawidłowe
i wyczerpujące ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji i uznał je za własne,
z drugiej natomiast, bez przeprowadzenia jakiegokolwiek postępowania
dowodowego ustalił odmiennie, niż uczynił to Sąd Rejonowy, że sporny lokal
stanowił centrum życiowe wnioskodawcy, który w nim przebywał od chwili śmierci
rodziców. Zważywszy , że spór o to, kto powinien otrzymać nieruchomość lokalową
jest elementarny, skarżący zasadnie zarzuca, że ustalenia faktyczne dotyczące
korzystania z tego lokalu i jego przydatności, czy to wnioskodawcy czy uczestnikom
i więzi ich z tym lokalem, są dla rozstrzygnięcia o sposobie podziału masy
spadkowej decydujące. Jeżeli przeto Sąd Okręgowy stwierdza, że szczegółowe
ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji obejmujące również i te zagadnienia,
są prawidłowe i wyczerpujące, a zatem znalazły akceptację sądu odwoławczego,
a następnie Sąd ten dokonuje ustaleń i ocen całkowicie odmiennych i czyni
5
je przesłanką rozstrzygnięcia, a nadto nie wskazuje dowodów, które stanowiły ich
podstawę, to jest jasne, że tak sporządzone uzasadnienie, wewnętrznie sprzeczne,
uniemożliwia dokonanie oceny prawidłowości toku wywodu, który doprowadził
do wydania orzeczenia i tym samym uniemożliwia jego kontrolę kasacyjną.
Wskazana nieprawidłowość uzasadnienia zaskarżonego postanowienia była
wystarczającą podstawą dla uwzględnienia skargi kasacyjnej. Niezależnie jednak
od powyższego, celowe jest odniesienie się do podniesionych w skardze kasacyjnej
zarzutów naruszenia prawa materialnego. Skarżący dowodzi, że wynikający z art.
212 § 2 k.c. postulat realizacji wyjścia z niepodzielności w pierwszej kolejności
przez podział rzeczy w naturze, należy w sytuacji, gdy w skład spadku wchodzą
dwie nieruchomości, rozumieć jako obowiązek przyznania każdej nieruchomości
innemu współwłaścicielowi. Art. 211 i art. 212 § 2 k.c. dotyczą rzeczy, zatem
powołane przepisy niewątpliwie dotyczą przedmiotu materialnego (jednego)
w rozumieniu art. 45 k.c., a nie masy z jaką mamy do czynienia w sprawie o dział
spadku. Dokonując działu spadku sąd, zgodnie z art. 688 k.p.c., przepisy dotyczące
zniesienia współwłasności stosuje odpowiednio, a zatem rozważa sposób podziału
masy z uwzględnieniem art. 211 i art. 212 § 2 k.c. tak w odniesieniu do całej masy
jak i jej poszczególnych składników. Sposób podziału masy majątkowej
podlegającej podziałowi zależy od szeregu okoliczności faktycznych, które można
wskazać jedynie przykładowo. Niewątpliwie sposób ten zależy od składu masy,
a więc jeżeli w jej skład wchodzą nieruchomości - od rodzaju nieruchomości
czyli ich przeznaczenia, dotychczasowego sposobu wykorzystania, uzasadnionych
potrzeb uczestników postępowania, a także ich możliwości finansowych, co jest
istotne w razie potrzeby zasądzenia spłaty lub dopłaty. Sytuacji, w której zajdzie
konieczność przyznania całej masy spadkowej wyłącznie jednemu spadkobiercy
nie można z góry wykluczyć, jednakże, w razie sprzeciwu pozostałych
spadkobierców i możliwości tak faktycznych jak i prawnych rozdzielnia pomiędzy
spadkobierców poszczególnych przedmiotów należących do spadku,
rozstrzygnięcie takie mogłoby być uzasadnione jedynie nadzwyczajnymi,
wyjątkowymi, szczególnymi okolicznościami. Dokonując podziału masy nie można
przy tym pomijać, że przepisy nie sprzeciwiają się przyznaniu należącego do
spadku przedmiotu na współwłasność dwom lub więcej spadkobiercom.
6
Przepis art. 1044 k.c. wymaga w takiej sytuacji tylko stosownego wniosku tych
spadkobierców.
Skarżący ma rację wskazując, że sąd dokonując działu spadku i zniesienia
współwłasności ma obowiązek oznaczenia terminu płatności zasądzonych spłat
lub dopłat pieniężnych oraz oznaczenia wysokości i terminu uiszczania odsetek.
Art. 212 § 3 k.c.(w związku z art. 1035 k.c.) nakłada na sąd obowiązek dokonania
z urzędu takiego oznaczenia. Z art. 618 oraz 684, 685 i 688 k.p.c. wynika,
że tak w postępowaniu o zniesienie współwłasności, jak i w postępowaniu o dział
spadku chodzi o załatwienie całokształtu stosunków, jakie powstały między
współwłaścicielami lub spadkobiercami. W obrębie tych stosunków podstawowym
elementem jest oznaczenie wysokości spłaty lub dopłaty, terminu i sposobu ich
uiszczenia oraz oznaczenie wysokości odsetek. Rozstrzygnięcie w tym zakresie
należy zatem do integralnych składników każdego postanowienia o zniesieniu
współwłasności lub o dział spadku (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego
z dnia 27 listopada 2003 r. III CZP 80/03, OSNC z 2005 r. nr 2, poz. 20).
W zaskarżonym postanowieniu Sąd rozstrzygnięcia w tym przedmiocie zaniechał;
uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania pozwoli Sądowi to naruszenie prawa materialnego przy powtórnym
rozstrzygnięciu usunąć.
Z przedstawionych przeto względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł jak w sentencji.
O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 108 § 2
w związku z art. 39821
k.p.c.
jw