Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 158/12
POSTANOWIENIE
Dnia 13 grudnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
SSN Anna Kozłowska
w sprawie z wniosku L. E. C., P. B. Spółki Jawnej z siedzibą w O.
przy uczestnictwie R. P., E.P. i N. B.
o wpis zmiany treści służebności gruntowej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 13 grudnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w O.
z dnia 26 października 2011 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w O. do ponownego rozpoznania.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 26 października 2011 r. Sąd Okręgowy w O. oddalił
apelację wnioskodawcy L. E. C., P. . Spółki Jawnej z udziałem R. P., E. P. i N. B.
od postanowienia Sądu Rejonowego w O. z dnia 30 maja 2011 r. o wpis zmiany
treści służebności gruntowej do księgi wieczystej.
Oddalając apelację wnioskodawcy od powołanego postanowienia Sądu
pierwszej instancji, którym został oddalony wniosek, Sąd Okręgowy uznał,
że w rozpoznawanej sprawie chodzi nie tylko o zmianę wpisu treści służebności
do księgi wieczystej - tak jak tego domaga się wnioskodawca, uważając,
że powinno się jedynie zmienić oznaczenia nieruchomości służebnej i władnącej
- lecz o zmianę treści służebności gruntowej. To natomiast wymaga zawarcia
odpowiedniej umowy między wnioskodawcą, jako użytkownikiem wieczystym
nieruchomości władnącej, a właścicielem lub użytkownikiem wieczystym
nieruchomości służebnej. Z ustaleń wynikało, że w związku ze zmianami
faktycznymi na nieruchomościach doszło do zmiany zakresu dotychczasowej
służebności drogi koniecznej, a to spowodowało zmianę treści tego ograniczonego
prawa rzeczowego. Jako podstawy prawne rozstrzygnięcia wskazane zostały
art. 248 § 1 i art. 290 § 3 k.c. w odniesieniu do umownej i sądowej zmiany treści
ograniczonych praw rzeczowych oraz art. 6268
k.p.c. w zakresie kognicji sądu
wieczysto-księgowego.
W skardze kasacyjnej wnioskodawca zarzucił zaskarżonemu orzeczeniu
naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 248 § 1 k.c. poprzez jego
niewłaściwe zastosowanie i art. 290 § 1 i 2 k.c. poprzez błędne niezastosowanie
w sytuacji, gdy służebność przechodzi z mocy prawa odpowiednio na każdą
z nieruchomości wydzielonych z nieruchomości pierwotnie obciążonej
lub władnącej, a uwidocznić to należy w postaci zmian oznaczeń nieruchomości
i nie jest to zmiana treści służebności, wymagająca zmiany umowy ustanowienia
służebności na podstawie art. 290 § 3 k.c. Skarżący wniósł o uchylenie
zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
W odpowiedzi na skargę, pełnomocnik uczestnika R. P. wniósł o oddalenie
skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
3
Zasadność skargi kasacyjnej wnioskodawcy zależy od rozstrzygnięcia
zagadnienia prawnego, odnoszącego się do skutków, jakie wywiera podział
nieruchomości władnącej i obciążonej służebnością drogi koniecznej dla sposobu
ujawnienia tej służebności w księdze wieczystej oraz relacji między art. 248 § 1
i art. 290 § 1 i 2 k.c. Pierwszy z tych przepisów stanowi o umowie między
uprawnionym z tytułu ograniczonego prawa rzeczowego a właścicielem rzeczy
obciążonej oraz wpisu do księgi wieczystej w przypadku ujawnionego prawa, jeśli
potrzebna jest zmiana treści ograniczonego prawa rzeczowego. Z kolei, według art.
290 § 1 i 2 k.c., w razie podziału nieruchomości władnącej, jak również obciążonej
służebnością gruntową, służebność ta co do zasady utrzymuje się w mocy na rzecz
każdej z części utworzonych przez podział oraz na częściach utworzonych przez
podział. Jeżeli więc nie zachodzą okoliczności wskazane w tych przepisach, żeby
można żądać zwolnienia określonych części nieruchomości od służebności
(art. 290 § 1 in fine i § 2 in fine k.c.), to podziały nieruchomości władnącej
i obciążonej nie mają wpływu na dalsze istnienie służebności, nie stanowią one
o zmianie treści służebności i nie wymagają umowy między właścicielami
nieruchomości w celu dokonania odpowiednich wpisów w księgach wieczystych.
Analizując ustalony stan faktyczny rozpoznawanej sprawy ma się wrażenie,
że Sądy w toku instancji na wszelki wypadek nakazały dokonać stronom zmiany
umowy ustanowienia służebności drogi koniecznej lub uzyskania w tej kwestii
odpowiedniego orzeczenia sądu. Nie jest jasne, na czym w ocenie Sądów miała
polegać zmiana zakresu przedmiotowej służebności, jeśli w stanie faktycznym
wskazuje się tylko na zmiany polegające na kolejnych podziałach nieruchomości
objętych treścią służebności drogi koniecznej. Nie jest trafne stwierdzenie,
że właściciel nieruchomości władnącej nie może złożyć oświadczenia o zrzeczeniu
się prawa wynikającego ze służebności, jeśli prawo to przestało mieć znaczenie
przez uzyskanie dostępu do drogi publicznej, a także na skutek połączenia z inną
nieruchomością. Z art. 290 § 1 i § 2 k.c. wynika, że tylko w razie gdy służebność
dla nieruchomości obciążonej przestała mieć znaczenie, a właściciele
nieruchomości władnącej i obciążonej nie mogą się porozumieć, potrzebne jest
rozstrzygnięcie sądowe.
4
Z udostępnionych w sprawie okoliczności, w tym także na podstawie mapy
sytuacyjnej, choć dość mało czytelnej, zdaje się wynikać, że doszło do podziału,
zarówno nieruchomości władnącej, jak i obciążonej służebnością i wszystkie
nieruchomości powstałe w wyniku podziału zostały objęte służebnością drogi
koniecznej. Wpis, którego żąda wnioskodawca dotyczy części nieruchomości
władnącej i części nieruchomości obciążonej. Dla jego dokonania wystarczy zatem
stwierdzenie, że są to części pierwotnych nieruchomości, w stosunku do których
ustanowiona została służebność gruntowa. Okoliczność ta została wykazana
w trakcie postępowania.
W sprawie wymaga jednak ustalenia, czy poza zmianą numeracji, wynikającą
z podziałów nieruchomości wystąpiły inne okoliczności mające świadczyć
o zmianie zakresu dotychczasowej służebności i na czym ta zmiana polega.
Wtedy, gdy spełnione są przesłanki z art. 290 § 3 k.c. można domagać się
od uczestników postępowania zmiany sposobu wykonywania służebności,
natomiast gdy są spełnione przesłanki z art. 290 § 1 i § 2 k.c., zmiana sposobu
wykonywania służebności wymagająca umowy lub orzeczenia sądowego nie jest
potrzebna i nie można od niej uzależniać zmiany wpisu w księdze wieczystej
(por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 17 kwietnia 2009 r., III CZP
9/09, OSNC 2010, nr 1, poz. 4 i powołane w nim wcześniejsze orzecznictwo Sądu
Najwyższego).
W przeciwieństwie do stanowiska Sądu Okręgowego trudno jest twierdzić,
że w wyniku podziału nieruchomości doszło do zmiany treści służebności
gruntowej w rozumieniu art. 248 § 1 k.c. W przepisie tym nie chodzi o niejako
automatyczną zmianę treści służebności, tylko dlatego, że nastąpiła zmiana
stosunków faktycznych lub prawnych dotyczących rzeczy (nieruchomości)
będących przedmiotem ograniczonego prawa rzeczowego, lecz o zmianę
wynikającą z zachowania podmiotu uprawnionego lub obciążonego tym prawem.
Ze stanu sprawy nie wynika, aby dokonanie wpisu zgodnego z żądaniem
wnioskodawcy miało wynikać ze zmiany dotychczasowej treści służebności. Jeśli
więc takimi przesłankami kierował się Sąd Okręgowy, to było to nieprawidłowe.
Sąd wieczystoksięgowy powinien zastosować się do dyspozycji art. 290 § 1 i 2
k.c. i dokonać wpisu służebności w księdze wieczystej nieruchomości, na której
5
została ta służebność utrzymana w wyniku podziału. Wyodrębnienie części
dotychczasowych nieruchomości oraz ewentualne utrzymanie na nich
służebności nie ma z tej perspektywy znaczenia, jako że przedmiotem niniejszego
postępowania są konkretne nieruchomości, które należy po podziale traktować
samodzielnie. Natomiast zakres, w jakim dotychczasowa służebność drogi
koniecznej zachowała swoje znaczenie w wyniku podziału jest odrębną kwestią,
która może zostać ukształtowana umową stron (art. 248 § 1 k.c.) lub orzeczeniem
sądowym w wyniku żądań zgłoszonych na podstawie art. 290 § 1 lub § 2 k.c.
Problem ten pozostaje jednak poza zakresem rozpoznawanej sprawy, dotyczącej
tylko wpisu służebności w księdze wieczystej nieruchomości, wskutek
dokonanego podziału. W sprawie tej nie został także ustalony stan faktyczny,
który by wystarczająco wskazywał na konieczność zmiany sposobu wykonywania
służebności według art. 290 § 3 k.c.
Jednakże w odpowiedzi na skargę kasacyjną uczestnik postępowania R. P.
stwierdził, że sposób wykonywania służebności w wyniku podziału zarówno
nieruchomości władnącej (działki nr 62/14), jak i nieruchomości obciążonej
(działki nr 62/9) wymaga fundamentalnej zmiany, którą to konieczność pogłębia
kolejny podział nieruchomości, zatwierdzony decyzją z sierpnia 2011 r., a więc
jeszcze przed wydaniem orzeczenia Sądu drugiej instancji. Okoliczności te,
pominięte w zaskarżonym orzeczeniu, w powiązaniu ze wskazanymi wcześniej
niedostatecznymi ustaleniami wymagają zbadania z punktu widzenia wypełnienia
przesłanek powołanych przepisów kodeksu cywilnego. Wobec braku zarzutów
w skardze kasacyjnej odnoszących się do naruszenia przepisów postępowania
cywilnego, należy więc skupić uwagę na ustaleniach faktycznych i zastosowaniu
do nich prawa materialnego.
Z tych względów na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. należało skargę kasacyjną
uwzględnić, uchylając zaskarżone postanowienie i przekazując sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania, zwracając jednocześnie uwagę na brak
żądania przez wnioskodawcę i uczestnika zwrotu kosztów tego postępowania
kasacyjnego.
6
es