Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 193/12
POSTANOWIENIE
Dnia 16 stycznia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Anna Owczarek (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku K. K.
przy uczestnictwie S. K.
o podział majątku wspólnego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 16 stycznia 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 30 września 2011 r.,
uchyla punkt 2. (drugi) zaskarżonego postanowienia
i przekazuje sprawę w tym zakresie Sądowi Okręgowemu,
pozostawiając mu rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wnioskodawczyni K. K. wniosła o dokonanie podziału majątku wspólnego,
wskazując ostatecznie sprecyzowanym wnioskiem, że w jego skład wchodzą kwota
3.354.000 zł stanowiącą połowę majątku byłej spółki cywilnej „M.”, której
wspólnikiem był S. K., oraz motocykl marki Suzuki Intruder wartości 12.000 zł.
Uczestnik postępowania S. K., twierdząc, że w skład majątku wspólnego wchodzi
jedynie motocykl Suzuki Intruder wartości 5.000 zł, wniósł o dokonanie podziału
ograniczonego do tej nieruchomości.
Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 5 maja 2011 r. ustalił, że w skład
majątku wspólnego uczestników wchodzi wyłącznie motocykl Suzuki Intruder.
Sąd ustalił, że związek małżeński K. K. i S. K. zawarty w dniu 6 lutego 1978
r., został rozwiązany przez rozwód wyrokiem Sądu Okręgowego z dnia 3 kwietnia
2008 r. S. K. w dniu 30 kwietnia 2005 r. zawarł z Ł. W. umowę spółki cywilnej
prowadzącej przedsiębiorstwo o firmie „M.”. Wspólnicy zobowiązali się do
świadczenia usług na rzecz spółki i nie wnieśli wkładów pieniężnych ani
rzeczowych. Dochody z działalności częściowo były przekazywane na cele
związane z działalnością spółki, w tym na nabycie jej majątku w postaci
nieruchomości i ruchomości, a częściowo wypłacane wspólnikom. S. K. i Ł. W.
nabyli jako wspólnicy na zasadzie wspólności łącznej po ½ udziały w prawie
użytkowania wieczystego gruntu o powierzchni 3.16.88 ha i prawo odrębnej
własności licznych położonych na nim zabudowań (księga wieczysta Kw Nr […]). W
dniu 31 grudnia 2007 r. wspólnicy rozwiązali umowę spółki oświadczając, że nie
zgłaszają względem siebie żadnych roszczeń. Wspólnicy dokonali podziału
ruchomości jako aport do M. R. spółki z o.o., której są wspólnikami. S. K.
przysługuje we wskazanej spółce 6.713 udziałów wartości 3.356.500 zł. Sąd
pierwszej instancji uznał, że prawa majątkowe wynikające z dokonania wkładu w
postaci świadczenia usług na rzecz spółki cywilnej oraz prawa nabyte przez
wspólnika wskutek likwidacji i podziału majątku rozwiązanej spółki na mocy art. 33
pkt 3 k.r.o. weszły w skład majątku osobistego uczestnika S. K., jako prawo
majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym prze pisom, z
3
tej przyczyny nie stanowią majątku wspólnego i nie mogą być przedmiotem
podziału między byłymi małżonkami.
Sąd Okręgowy, podzielając podstawę faktyczną i prawną zaskarżonego
orzeczenia, postanowieniem z dnia 30 września 2011 r. oddalił apelację
wnioskodawczyni. Odnosząc się do zarzutu naruszenia prawa materialnego, tj. art.
31 § 2 pkt 1 i 2 k.r.o. w zw. z art. 875 § 1 i 3 k.c. oraz art. 33 pkt 3 k.r.o. i odwołując
się do poglądu doktryny prawniczej stwierdził, że majątek rozwiązanej spółki
cywilnej pozostały do podziału stanowi nadwyżkę wspólnego majątku wspólników,
a nie wypracowany zysk. Uznał, że prawa majątkowe przypadające wspólnikowi po
rozwiązaniu umowy spółki cywilnej nie są dochodem z majątku osobistego (art. 31
§ 2 pkt 2 k.r.o.), ponieważ składników tego majątku nie sposób zaliczyć do
pożytków rzeczy czy prawa w rozumieniu art. 53 i 54 k.c. Ubocznie stwierdził, że
nawet gdyby art. 33 pkt 3 k.r.o. – określający, że do majątku osobistego każdego z
małżonków należą prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej
podlegającej odrębnym przepisom – nie obejmował następstw rozwiązania i
podziału majątku spółki cywilnej w trakcie trwania ustawowej wspólności
majątkowej, to przedmioty majątkowe uzyskane w sposób przez małżonka
stanowiłyby jego majątek osobisty na podstawie art. 33 pkt 10 k.r.o., wskazującego
że do majątku osobistego należą przedmioty majątkowe nabyte w zamian za
składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej
(surogacja). Sąd odwoławczy sprostował jako oczywistą niedokładność oznaczenie
postanowienia Sądu pierwszej instancji wskazując, że stanowi ono postanowienie
wstępne.
Wnioskodawczyni w skardze kasacyjnej wniosła o uchylenie postanowienia
i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania. Skarga
oparta na podstawie naruszenia prawa materialnego (art. 398 § 1 pkt 1 k.p.c.)
zarzuca błędną wykładnię przepisów: art. 33 pkt 3 k.r.o. w zw. z art. 875 § 1 k.c.,
art. 31 § 2 pkt 1 k.r.o., art. 31 § 2 pkt 2 k.r.o. Skarżąca, powołując się na poglądy
doktryny i orzecznictwa dotyczące poprzedniego stanu prawnego, podniosła, że
znowelizowany art. 33 pkt 3 k.r.o. nie usuwa wątpliwości powstających w wypadku
zbiegu skutków wynikających z przynależności prawa jednocześnie do wspólności
majątkowej małżeńskiej i innego rodzaju wspólności łącznej oraz chybione jest
4
stanowisko sądu, że obecnie sytuacja prawna w odniesieniu do umowy spółki
cywilnej jest w pełni uregulowana. Uzasadniając naruszenie art. 31 § 2 pkt 1 i 2
k.r.o., skarżąca twierdzi, że majątek rozwiązanej spółki cywilnej, jako pożytek
prawa w rozumieniu art. 53 i 54 k.c., stanowi dochód w szerokim znaczeniu, a
błędna interpretacja tego przepisu, dokonana przez sąd, polegała na zbyt wąskim
rozumieniu pojęcia dochody.
Uczestnik postępowania wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył:
1. W pierwszym rzędzie należy rozważyć czy - wobec treści postanowienia
wstępnego określającego, że w skład majątku wspólnego wchodzi wyłącznie
motocykl – istniał substrat zaskarżenia, odnoszący się do wskazywanego przez
wnioskodawczynię drugiego składnika majątkowego, umożliwiający merytoryczne
rozstrzygnięcie apelacji przez sąd drugiej instancji. Zagadnienie powyższe nie było
dotąd rozważane w orzecznictwie. Przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego
była jednak zbliżona sytuacja procesowa, polegająca na tym, że sąd rejonowy
w sprawie o podział majątku wspólnego i o zniesienie współwłasności
postanowieniem wstępnym ustalił, że w skład majątku wspólnego wchodzą
oznaczone nieruchomości i jedynie w uzasadnieniu odniósł się do innej
nieruchomości, objętej wnioskiem, przyjmując że należy ona do majątku odrębnego
uczestnika postępowania. Sąd Najwyższy przyjął wówczas, że jeżeli sąd, wydając
postanowienie wstępne przewidziane w art. 685 w zw. z art. 567 § 3 k.p.c. nie
rozstrzygnął w sentencji, czy niektóre sporne przedmioty wchodzą w skład majątku
wspólnego, uczestnik postępowania może zaskarżyć to postanowienie apelacją
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 sierpnia 2008 r., IV CZ 62/08
niepubl., uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2010 r. III CZP 9/10,
OSNC 2010, nr 10, poz. 136). Podzielił tym samym pogląd, wyrażany w związku
z rozstrzygnięciami działowymi kończącymi postępowanie w sprawie, w myśl
którego brak wskazania w orzeczeniu danego składnika nie jest pominięciem, tylko
rozstrzygnięciem merytorycznym negatywnym (por. uchwała Sądu Najwyższego
z dnia 17 września 1969 r., III CZP 70/69, OSNCP 1970, nr 6, poz. 96, uchwała
Sądu Najwyższego z dnia 21 lipca 1988 r., III CZP 61/88, OSNCP 1989, nr 10, poz.
160). Wcześniej w uchwale z dnia 12 listopada 1974 r. (III CZP 69/74, OSPiKA
5
1976, nr 6, poz. 114) wskazano, jeżeli sąd w postanowieniu wstępnym
przewidzianym w art. 685 k.p.c. nie rozstrzygnął w sentencji o niektórych
składnikach, stronom przysługuje wniosek o uzupełnienie postanowienia
wstępnego na zasadach ogólnych (art. 351 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).
Jednocześnie jednak w judykaturze i doktrynie prawniczej dominuje stanowisko, że
postanowienia wstępne mogą mieć jedynie treść pozytywną. W postanowieniu
z dnia 9 lutego 2005 r., III CK 431/04, niepubl. Sąd Najwyższy wyraźnie podkreślił,
że przedmiotem rozstrzygnięcia w postanowieniu wstępnym, wydawanym na
podstawie art. 685 w zw. z art. 567 § 3 k.p.c., może być wyłącznie spór co do tego,
czy konkretny składnik majątkowy wchodzi w skład majątku wspólnego.
Wykluczone jest natomiast ustalanie składu majątku wspólnego, gdyż orzeczenie
wydane w tym przedmiocie musi jednocześnie obejmować rozliczenie między
stronami. Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela wskazane stanowisko.
Co do zasady oznacza to, że postanowienie wstępne jest nieprawidłowe, gdyż co
do objętego nim prawa własności ruchomości nie było sporu. Niemniej
przedmiotowe rozstrzygnięcie, mimo posłużenia się nieprzewidzianą w przepisach
postępowania formułą „wyłącznie”, pośrednio zawierającą rozstrzygnięcie
negatywne, wiąże sądy i uniemożliwiałoby zarówno wydanie kolejnego
postanowienia wstępnego jak i postanowienia kończącego postępowania
o odmiennej treści ustalającej. Przyjęcie niedopuszczalności zaskarżenia godziłoby
zatem w konstytucyjne prawo strony do sądu. Z tych względów ostatecznie przyjąć
należy, że wskazane uchybienie nie uniemożliwia poddania orzeczenia kontroli
instancyjnej, a następnie kasacyjnej.
2. Podkreślenia wymaga, że podstawą prawną rozstrzygnięcia są przepisy
kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w brzmieniu wynikającym ze zmiany
dokonanej ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny
i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162, poz. 1891).
Przepisy powyższe mają zastosowanie do zaliczenia składników majątków
istniejących w tym dniu oraz do relewantnych zdarzeń prawnych w zakresie
stosunków majątkowych małżonków powstałych w okresie trwania wspólności
ustawowej (art. 5 ust. 1 i 2). Oznacza to, że z uwagi na zmianę stanu prawnego
w znaczącej części utraciło aktualność wcześniejsze orzecznictwo Sądu
6
Najwyższego dotyczące wykładni przepisów mających zastosowanie do rozliczeń
z tytułu udziału małżonka w spółce cywilnej i z tytułu podziału majątku wspólnego,
kwestii czynności zwykłego i przekraczających ten zakres czynności zarządu
majątkiem wspólnym.
Spółka cywilna jest stosunkiem zobowiązaniowym łączącym strony umowy.
W wyniku jej zawarcia powstaje organizacja wspólników powiązanych wspólnością
łączną dla osiągnięcia wspólnego celu. Mimo zamierzonego przez ustawodawcę
przy omawianej regulacji uporządkowania stosunków prawnych, ułatwienia
prowadzenia samodzielnej działalności gospodarczej przez małżonków w okresie
trwania wspólności ustawowej we wskazanej formie organizacyjno-prawnej,
wykładnia przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nadal budzi istotne
wątpliwości.
Obszerność i złożoność problemów prawnych dotyczących tych kwestii
wymaga, przed odniesieniem się do podstaw kasacyjnych, poczynienia wyraźnych
zastrzeżeń i ograniczenia zakresu rozważań. Po pierwsze skoro wspólnikiem był
wyłącznie jeden z małżonków to prawa majątkowe wynikające ze wspólności
łącznej w okresie obowiązywania umowy spółki cywilnej i trwania ustroju
wspólności ustawowej należały do jego majątku osobistego (art. 33 pkt 3 k.r.o.).
Istnienie między małżonkami ustroju ustawowego ustroju majątkowego oznaczało
równoległe czasowe istnienie dwóch wspólności łącznych, podlegających
samodzielnym reżimom prawnym. Co do zasady już ustanie którejkolwiek z nich
powodowało zmiany w sferze drugiej. W tym wypadku wcześniejsze rozwiązanie
spółki cywilnej oznacza, że jej następstwa podlegają ocenie także na w oparciu
o przepisy dotyczące trwającej wspólności ustawowej i po jej ustaniu odpowiednio
przepisy dotyczące podziału majątku wspólnego. Po drugie skoro uczestnik
postępowania świadczył na rzecz spółki cywilnej jedynie usługi, to nie stanowiły one
wkładu wchodzącego do majątku spółki i po rozwiązaniu spółki nie przysługiwał mu
zwrot ich wartości (art. 871 § 1 w zw. z art. 875 § 2 k.c.). Po trzecie małżonkowi –
wspólnikowi po rozwiązaniu spółki przysługiwał ostatecznie udział w nadwyżce
wspólnego majątku, pozostałej po zapłaceniu długów, która mogła obejmować
prawa rzeczowe, wierzytelności i inne (art. 875 § 3 k.c.). Po czwarte następstwem
rozwiązania spółki od tej chwili była zmiana statusu prawnego, wspólność łączna
7
majątku przekształciła się odpowiednio we wspólność masy majątkowej, do której
odpowiednio zastosowanie mają przepisy o współwłasności w częściach
ułamkowych (art. 875 § 1 k.c.).
Rozstrzygnięcia wymaga czy, z uwagi na specyfikę świadczenia na rzecz
spółki (usługi) w wypadku podziału majątku wspólnego po ustaniu wspólności
ustawowej między małżonkami, może być ono zakwalifikowane jako poczyniony
z niego nakład lub wydatek w rozumieniu art. 45 k.r.o., podlegający rozliczeniu na
podstawie wskazanego przepisu. Za takim stanowiskiem, przyjmując konstrukcję
„sumy zaoszczędzonych wydatków” powodujących wzrost wartości majątku
odrębnego, podlegającego zwrotowi przy podziale majątku wspólnego opowiadał
się uprzednio Sąd Najwyższy (por. postanowienie z dnia 10 lipca 1976 r., II CRN
126/79, niepubl.) oraz część przedstawicieli doktryny. W odniesieniu do
przeznaczenia ze środków majątku wspólnego kwot pieniężnych na pokrycie
wkładu jednego małżonków w spółce cywilnej przeważało stanowisko, że jest to
nakład, a wierzytelność z tego tytułu podlega rozliczeniu przy podziale majątku
wspólnego na podstawie art. 45 k.r.o. (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia
13 marca 2008 r., III CZP 9/08, OSNC 2 009, nr 4, poz. 152 postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 21 lutego 2008 r., III CZP 148/07, OSNC 2009, nr 2, poz. 23,
z dnia 17 czerwca 2010 r., III CSK 274/09, niepubl.). Zważywszy, że świadczenie
takich usług jest ściśle związane z daną osobą zobowiązaną, prawem majątkowym
o charakterze niezbywalnym i bezzwrotnym, nie ma ekwiwalentu w postaci
odpowiadającego mu wartościowo wkładu, a konstrukcja objęta wskazanym
przepisem jest nieadekwatna do zbiegu wynikającego z równoległego czasowego
istnienia dwóch wspólności łącznych Sąd Najwyższy stwierdza że, w obecnym
stanie prawnym, małżonek nie może żądać zwrotu (rozliczenia) wartości usług
świadczonych przez drugiego małżonka na rzecz spółki cywilnej na podstawie art.
45 k.r.o.
Wspólność łączna służy różnym celom, które powinny być uwzględniane
przy dokonywaniu wykładni i stosowaniu przepisów jej dotyczących. W odniesieniu
do spółki cywilnej nie ulega wątpliwości, że nabywane przez wspólników we
wspólnym imieniu prawa podmiotowe wchodzą w skład majątku wspólnego
objętego jej reżimem (art. 863 k.c.). Podstawową cechą wspólności łącznej
8
istniejącej między wspólnikami jest jej bezudziałowy charakter. Każdemu ze
wspólników przysługują równe prawa do całego majątku spółki cywilnej, zatem nie
można mówić o udziałach wspólników w majątku wspólnym bądź
w poszczególnych składnikach tego majątku w okresie trwania spółki. Rozwiązanie
spółki cywilnej znosi ustrój wspólności łącznej i odrębność wspólnego majątku
wspólników. Z chwilą rozwiązania spółki cywilnej wspólnicy nabywają
wierzytelności o treści wynikającej z art. 875 § 2 i 3 k.c., a prawo współwłasności
łącznej jej majątku przekształca się we współwłasność ułamkową, gdyż zmienia się
jego podstawa. Z okoliczności sprawy zdaje się wynikać (chociaż brak w tej mierze
pełnych ustaleń), że byli wspólnicy spółki cywilnej M. przeprowadzili postępowanie
likwidacyjne oraz dokonali po jej rozwiązaniu i przed ustaniem ustawowego ustroju
wspólności ustawowej między małżonkami podziału pozostałego majątku spółki w
naturze, co oznaczałoby że, zgodnie z zasadą aktualności mającą zastosowanie
także w sprawach o podział majątku wspólnego (art. 316 § 1 w zw. z art. 13 § 2
k.p.c.), na skutek zaspokojenia wygasły ich roszczenia o podział pozostałego
majątku spółki obejmującego nadwyżkę wspólnego majątku (art. 875 § 3 k.c.).
Byłym wspólnikom przysługiwałyby zatem już samodzielnie prawa majątkowe
uzyskane w wyniku podziału. Wnioskodawczyni przyznając, że udział we
współwłasności nieruchomości był, po ustaniu ustroju wspólności ustawowej,
przedmiotem dalszego rozporządzenia przez uczestnika postępowania na rzecz
osoby trzeciej (aport) i nie kwestionując jego skuteczności ani oświadczeń
uczestnika co do zbycia lub złomowania ruchomości otrzymanych w wyniku
podziału majątku spółki cywilnej, ostatecznie ograniczyła żądanie wniosku (w
zakresie składu majątku wspólnego) do kwoty pieniężnej odpowiadającej wartości
praw majątkowych uzyskanych przez uczestnika w następstwie podziału nadwyżki
wspólnego majątku spółki. Istotą sporu jest zatem kwalifikacja wskazanych praw
majątkowych w aspekcie przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego jako
składników majątku wspólnego albo majątku osobistego. Nie ulega wątpliwości, że
prawo współwłasności łącznej nieruchomości, jako nabyte za dochody z
działalności przedsiębiorstwa wspólników spółki cywilnej w okresie trwania
wspólności łącznej - zgodnie z zasadą surogacji - należało do majątku osobistego
małżonka, będącego wspólnikiem spółki cywilnej, do podziału majątku spółki (art.
9
33 pkt 10 w zw. z art. 33 pkt 3 k.r.o.). W doktrynie prawniczej zgodnie przyjmuje
się, że surogacja może mieć charakter pośredni i wielokrotny. Oś problemu dotyczy
więc stwierdzenia czy dotyczy ona również praw majątkowych małżonka – byłego
wspólnika spółki cywilnej, powstałych w następstwie rozwiązania spółki cywilnej i
podziału nadwyżki wspólnego majątku wspólników. Zmiana art. 33 k.r.o.,
polegająca na wprowadzeniu pkt 3 i 10, jak wskazano w uzasadnieniu projektu
ustawy nowelizującej z dnia 17 czerwca 2004 r., miała ułatwić, w trakcie trwania
ustroju ustawowego, prowadzenie samodzielnej działalności gospodarczej przez
małżonków – wspólników w formie organizacyjno-prawnej przedsięwzięcia
(przedsiębiorstwa), zawiązanej na podstawie umowy spółki cywilnej. Z tych
motywów nie da się wywieść zamiaru ustawodawcy dotyczącego ograniczenia,
także po rozwiązaniu umowy spółki cywilnej, składu majątku wspólnego.
Judykatura i doktryna wykładając pojęcie surogacji zgodnie przyjmują, że nie
istnieje ona jako jednolita instytucja, dla jej przyjęcia niezbędne jest, aby jedno i to
samo zdarzenie powodowało wyjście i wejście składnika do danego majątku oraz
aby nowe prawo uzyskane zostało kosztem majątku osobistego (por. wydane w
poprzednim stanie prawnym postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 maja
2000 r., V CKN 50/00, niepubl.). Surogacja dotyczyła wówczas tylko składników
majątkowych nabytych w zamian za przedmioty należące do majątku odrębnego,
uzyskane przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę. Podkreślano, że
uzasadnieniem surogacji odnoszącej się do wskazanego majątku odrębnego było
jego trwałe utrzymanie jako samodzielnej masy, mimo zmiany składników, oraz
ochrona jego wartości, zatem w istocie zachowanie praw małżonka, którego
majątek w okresie trwania wspólności ustawowej nie powinien ulec pomniejszeniu,
w zakresie wykraczającym poza uzyskane z niego dochody ex lege objęte
dorobkiem. Wspólność łączna majątku spółki jest natomiast pochodną obligacyjno-
organizacyjnego stosunku podstawowego (o charakterze osobistym) i ma charakter
prawno-rzeczowy. Z właściwości stosunku prawnego spółki cywilnej wynika jego
ograniczona trwałość, wobec możliwości ustania już w następstwie jednostronnego
wypowiedzenia, zrealizowania celu, ustania terminu na który została zawarta lub
rozwiązania z innej przyczyny, w tym przez sąd. Skoro wygaśnięcie umowy spółki
cywilnej jest zdarzeniem prawnym powodującym ustanie wskazanego stosunku
10
podstawowego, to jednocześnie przestaje istnieć przyczyna uzasadniająca dalsze
zaliczanie praw majątkowych, także tych uzyskanych w następstwie podziału
majątku spółki, do majątku osobistego wspólnika będącego małżonkiem
pozostającym we wspólności ustawowej. W szczególności traci aktualność cel
wyłączenia z majątku wspólnego polegający na ułatwieniu samodzielnego
prowadzenia działalności gospodarczej, a brak dostatecznego uzasadnienia
aksjologicznego dla trwałego zróżnicowania stanu majątkowego małżonków,
dalszego utrzymywania samodzielności oraz wartości praw majątkowych
uzyskanych z tytułu wcześniejszego prowadzenia działalności gospodarczej przez
jednego małżonków na podstawie umowy spółki cywilnej. Taka ochrona prawna nie
przysługuje prawom majątkowym uzyskanym przez jednego z małżonków w wyniku
prowadzenia działalności gospodarczej w innych formach organizacyjno-prawnych.
Zmiana stanu prawnego dotycząca małżeńskich ustrojów majątkowych
uwypukliła również, w odniesieniu do ustawowego ustroju majątkowego, zasadę
nieograniczonego składu majątku wspólnego (art. 31 § 2 k.r.o. - „należą
w szczególności”) i zasadę numerus clausus majątku osobistego (art. 33 k.r.o. -
„należą”). Oznacza to, że zachowała aktualność reguła wykładni wskazująca na
ustawową preferencję majątku wspólnego, w myśl której wszelkie wątpliwości
dotyczące przynależności danego przedmiotu do majątku małżonków należy
rozstrzygać na korzyść majątku wspólnego (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia
24 lipca 1997 r., III CZP 26/97, OSNC 1998, nr 1, poz. 3, uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 11 września 2003 r., III CZP52/03, OSNC 2004, nr11, poz. 169,
uchwała Sądu Najwyższego z dnia13 marca 2008 r., III CZP 9/08, OSNC 2009, nr 4,
poz. 54). Wykładnia językowa art. 33 pkt 10 k.r.o. prima facie mogłaby prowadzić do
wniosku, że wszystkie prawa majątkowe nabyte po rozwiązaniu i likwidacji spółki
cywilnej oraz ich surogaty należą do majątku osobistego wspólnika. Powyższa
norma wprost wskazuje jednak, że wyjątki od zasady surogacji zachodzą, gdy
przepis szczególny stanowi inaczej. Zdaniem Sądu Najwyższego przepisem takim
jest art. 31 § 1 zd. 1 k.r.o. w części wskazującej, że do majątku wspólnego należą
przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez jednego
z małżonków. Pojęcie „przedmioty majątkowe”, w rozumieniu art. 31 § 1 k.r.o., jak
zgodnie przyjmuje judykatura i nauka prawa, obejmuje wszelkie prawa majątkowe,
11
w tym bezwzględne i względne, wierzytelności, tzw. sytuacje prawne i tzw.
oczekiwania prawne. Do majątku osobistego małżonka-wspólnika na podstawie art.
33 pkt 3 k.r.o. należy udział (nieoznaczony) w majątku wspólników i prawa
członkowskie (majątkowe i organizacyjne wynikające ze stosunku spółki), w tym
prawo do udziału w zyskach, dopóki ma charakter abstrakcyjny (potencjalny).
Do majątku osobistego, na podstawie omawianego przepisu, zaliczyć trzeba
także wierzytelności o świadczenia majątkowe. Pobrany udział w zyskach jako
dochód „z innej działalności zarobkowej” (art. 31 § 2 pkt 1 k.r.o.) wchodzi w skład
majątku wspólnego małżonków. Prawo wspólnika dotyczące podziału majątku spółki
i wypłaty nadwyżki lub przyznania innych praw majątkowych oraz odpowiadające mu
roszczenie ma abstrakcyjny (potencjalny) charakter i staje się wymagalne po
rozwiązaniu spółki. W ocenie Sądu Najwyższego zachodzą uzasadnione wątpliwości
co do prawidłowości, postulowanej przez część przedstawicieli doktryny prawniczej,
kwalifikacji prawnej nadwyżki wspólnego majątku wspólników uzyskanej w pieniądzu
lub naturze przez małżonka-wspólnika (art. 871 § 2 k.c., art. 875 § 3 k.c.) jako
dochodu z innej działalności zarobkowej (art. 31 § 2 pkt 1 k.r.o.) lub z majątku
osobistego (art. 31 § 2 pkt 2 k.r.o.). Pojęcie dochody wywołuje spory zarówno
w orzecznictwie jak i doktrynie, zwłaszcza w powiązaniu z kategorią pożytków
w rozumieniu kodeksu cywilnego (art. 53 - 54 k.c., art. 140 k.c.). Każdorazowo
również należałoby dokonywać zbędnej kwalifikacji w zakresie przesłanki
działalności zarobkowej i dochodów z majątku osobistego. Brak uzasadnionych
przyczyn dla czynienia takich dogmatycznych rozważań i odwoływania się do
przykładowych wyliczeń zawartych w art. 31 § 2 k.r.o. w sytuacji, gdy wystarczającą
podstawą oceny prawnej jest norma ogólna, tj. art. 31 § 1 zd. 1 k.r.o. w części
stwierdzającej, że do majątku wspólnego należą przedmioty majątkowe
nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez jednego z małżonków.
Na podstawie powyższego przepisu zatem należy zaliczyć do majątku wspólnego
również prawa majątkowe uzyskane przez małżonka - wspólnika z tytułu udziału
w nadwyżce wspólnego majątku zlikwidowanej spółki cywilnej, pozostałej
po zapłaceniu długów. Wynik wykładni gramatycznej powyższych norm
pozostaje również w zgodzie z wykładnią systemową i celowościową, oraz
z preferowanymi względami aksjologicznymi.
12
W tym stanie rzeczy skarga kasacyjna trafnie wskazuje na naruszenie prawa
materialnego przez błędną wykładnię przepisu art. 33 pkt 3 k.r.o. w zw. z art. 875
§ 1 k.c. wobec przyjęcia przez sąd odwoławczy, że wskazany przepis (oraz
posiłkowo powołany art. 33 pkt 10 k.r.o.) zawiera kompletną regulację prawną
dotyczącą spółki cywilnej, której wspólnikiem był małżonek pozostający w ustroju
wspólności ustawowej, oraz że ma on ma zastosowanie także po likwidacji spółki
i podziale jej majątku wspólnego. Nakładanie się reżimów prawnych regulujących
wskazane wspólności łączne miało bowiem charakter czasowy. Jakkolwiek nie
zasługują na uwzględnienie zarzuty naruszenia prawa materialnego, dotyczące
dokonywanej w dalszej kolejności kwalifikacji spornych składników majątku
wspólnego jako dochodu w rozumieniu art. 31 § 2 pkt 1 k.r.o., art. 31 § 2 pkt 2 k.r.o.
nie ma to znaczenia dla uwzględnienia skargi, skoro kwestionują one w istocie
niezastosowania wskazanych przepisów i postulowanej przez skarżącą przyszłej,
a nie rzeczywistej podstawy prawnej rozstrzygnięcia.
Naruszenie wskazanych przepisów uzasadnia podstawę kasacyjną określoną
art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. w stopniu skutkującym koniecznością wydania orzeczenia
kasatoryjnego (art. 39815
§ 1 k.p.c.).
O kosztach postępowania kasacyjnego przed Sądem Najwyższym orzeczono
w oparciu o art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.