Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 180/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 lutego 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kwaśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Roman Kuczyński
SSN Krzysztof Staryk
Protokolant Małgorzata Beczek
w sprawie z powództwa L. B. i M. P.
przeciwko Towarzystwu Ubezpieczeń /…/
o odprawę pieniężną,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 12 lutego 2013 r.,
skarg kasacyjnych powodów od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 16 grudnia 2010 r.,
oddala skargi kasacyjne.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 26 maja 2008 r., Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych /…/ zasądził od strony pozwanej /…/ na rzecz powodów: M. P. kwotę
2
1.470.000 zł. i L. B. kwotę 630.000 zł. tytułem odpraw wraz z odsetkami
ustawowymi od dnia 2 lutego 2004 r. do dnia zapłaty; oddalił powództwo w
pozostałej części (co do zasądzenia odsetek od dnia 30 stycznia 2004 r.) oraz
orzekł o kosztach procesu i rygorze natychmiastowej wykonalności.
Sąd Okręgowy ustalił, że w dniu 27 czerwca 2002 r. powodowie zawarli z
pozwaną umowy o pracę na czas nieokreślony od dnia 1 lipca 2002 r., z
zastrzeżeniem, że będą one obowiązywać „nie krócej, niż do dnia 30 czerwca
2007 r.”. Stosownie do postanowień zamieszczonych w punkcie 9.5 umów o pracę,
w przypadku rozwiązania umowy przez pracodawcę „przed upływem 30 czerwca
2007 r.” z powodu odwołania pracownika ze stanowiska, pracownikowi
przysługiwała odprawa pieniężna w wysokości iloczynu miesięcy pozostałych do
dnia 30 czerwca 2007 r. i przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia oraz premii
liczonych za ostatnie 12 miesięcy. Odprawa miała być wypłacona w terminie 30 dni
od dnia rozwiązania umowy o pracę. W punkcie 9.6. umów o pracę wymieniono
okoliczności pozbawiające powodów prawa do odprawy. Jednocześnie strony
zawarły umowy o zakazie konkurencji. Pismem z dnia 16 września 2003 r. pozwana
wypowiedziała powodom umowy o pracę.
Przed Sądem Rejonowym w T. toczyło się postępowanie w sprawie z
powództwa M. P. i L. B. o odszkodowanie z tytułu bezzasadnego wypowiedzenia
umowy o pracę (sygnatura akt IV P …/03). Powództwo to zostało prawomocnie
oddalone (Sąd drugiej instancji oddalił apelację powodów, a skarga kasacyjna
powodów od tego orzeczenia została oddalona przez Sąd Najwyższy). Średnie
wynagrodzenie powoda M. P. wynosiło 35.000 zł, a L. B. 15.000 zł. Wysokość
odpraw liczonych od takich wynagrodzeń wynosi odpowiednio 1.470.000 zł i
630.000 zł.
Sąd Okręgowy uznał, że prawomocne oddalenie powództwa o
odszkodowanie z tytułu nieuzasadnionego wypowiedzenia umowy o pracę „nie jest
prejudykatem w niniejszym postępowaniu”. Naruszenia obowiązków pracowniczych
będące podstawą rozwiązania umów o pracę z powodami nie wyczerpywały
przesłanek pozbawiających powodów prawa do odpraw wymienionych w punkcie
9.6. umów o pracę.
3
Wyrokiem z dnia 29 października 2008 r., III APa …/08, Sąd Apelacyjny
oddalił apelację pozwanej od wyroku Sądu pierwszej instancji oraz zasądził od niej
na rzecz każdego z powodów kwoty po 4.500 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa
procesowego za drugą instancję.
Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 8 marca 2010 r., II PK 249/09 (OSNP 2011
nr 17-18, poz. 225) - uwzględniając skargę kasacyjną strony pozwanej - uchylił
wyrok Sądu Apelacyjnego i przekazał temu Sądowi sprawę do ponownego
rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 16
grudnia 2010 r., III APa …/10, zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób,
że oddalił powództwo oraz zasądził od każdego z powodów na rzecz strony
pozwanej określone kwoty tytułem zwrotu kosztów procesu. Ponadto w wyroku tym
Sąd Apelacyjny, uwzględniając wniosek strony apelującej o orzeczenie zwrotu
spełnionych świadczeń, nakazał powodowi M. P. zwrócić pozwanej kwotę
1.470.000 zł brutto oraz powodowi L. B. zwrócić pozwanej kwotę 630.000 zł brutto
w obu przypadkach z ustawowymi odsetkami od dnia 2 lutego 2004 r. do dnia
zapłaty. W uzasadnieniu wyroku Sąd Apelacyjny w pierwszym rzędzie wskazał, że
w pełni podziela wyjaśnienia interpretacyjne zawarte w wyroku Sądu Najwyższego
II PK 249/09. Tak więc na podstawie art. 365 k.p.c. Sąd Apelacyjny przyjął, że jest
związany ustaleniami i oceną prawną zawartą – w sprawie prawomocnie między
stronami zakończonej – w wyroku Sądu Rejonowego w T. z dnia 27 maja 2005 r.,
sygn. akt IV P …/03. Ustalone prawomocnie między stronami przyczyny zgodnego
z prawem i zasadnego wypowiedzenia powodom umów o pracę muszą być przyjęte
w sprawie niniejszej i ocenione w świetle obowiązujących strony postanowień
umowy o pracę, określających przesłanki pozbawienia prawa do odprawy.
Zgodnie z postanowieniami umów o pracę powodów prawo do otrzymania
odprawy pieniężnej nie przysługuje między innymi, gdy pracownik został odwołany
z pełnionej funkcji z powodu: rażącego naruszenia prawa przez pracownika (pkt
9.6.1.); istotnego naruszenia przez pracownika Statutu Spółki oraz niewykonania
uchwały Walnego Zgromadzenia lub Rady Nadzorczej (pkt 9.6.2.); rażącego
niedbalstwa pracownika w świadczeniu pracy powodującego poniesienie szkody
przez pracodawcę (pkt 9.6.3.).
4
Sąd Apelacyjny uznał, że zachodzą powyższe trzy przesłanki warunkujące
odmowę wypłaty powodom odprawy.
Rażące naruszenie prawa przez pracownika, o którym mowa w pkt 9.6.1.
umów o pracę, odnosi się do przepisów prawa pracy i obowiązków pracowniczych
wynikających z umowy o pracę. Powodowie podlegali powszechnie
obowiązującemu reżimowi prawa pracy, a nie pragmatykom służbowym.
Pozbawienie pracownika prawa do świadczenia związanego z pracą (odprawy) w
przypadkach rażącego naruszenia obowiązków pracowniczych jest „klasyczną
sankcją prawa pracy” i nie pozostaje w sprzeczności z żadną zasadą współżycia
społecznego. Nie jest bowiem na nią narażony pracownik należycie wykonujący
swoje obowiązki pracownicze, a w każdym razie nienaruszający ich w sposób
rażący. Uwzględniając wyjaśnienia interpretacyjne wynikające z wyroku Sądu
Najwyższego II PK 249/09, Sąd Apelacyjny ustalił, że powodowie byli zobowiązani
stosować się do zasad dyscypliny pracy, w tym do podpisywania list obecności i
ewidencjonowania czasu pracy, czego nie uczynili. Pozwana kilkakrotnie wzywała
powodów do podporządkowania się poleceniu podpisywania list obecności.
Powodowie celowo i uporczywie uchylali się od tego obowiązku. Ponadto
powodowie podejmowali działania – pomimo obowiązującej ich umowy o zakazie
konkurencji - na rzecz przedsiębiorstwa konkurencyjnego spółki /…/; przedstawiali
także na spotkaniach, w których uczestniczyli jej przedstawiciele założenia projektu
autorskiego „optymalizacji finansów osobistych”. W ocenie Sądu Apelacyjnego
wskazane okoliczności świadczą o rażącym naruszeniu obowiązków
pracowniczych przez powodów (art. 100 § 1 oraz art. 100 § 2 pkt 1 k.p.) wskutek
odmowy wykonywania poleceń przełożonych dotyczących pracy oraz
nieprzestrzegania obowiązujących w miejscu pracy zasad dotyczących ładu i
porządku pracy określonych w informacji zarządu Spółki. Powodowie naruszyli
także obowiązek dbania o dobro zakładu pracy, chronienia jego mienia oraz
zachowania w tajemnicy informacji, których ujawnienie mogłoby narazić
pracodawcę na szkodę, w szczególności przez podjęcie działalności
konkurencyjnej w postaci organizowania, bez zgody i wiedzy zarządu Spółki,
spotkań rekrutacyjnych na rzecz innego podmiotu (art. 100 § 2 pkt 4 k.p.). Sąd
Apelacyjny na podstawie powyższych ustaleń uznał, że występuje przesłanka
5
wyłączająca prawo przyznania powodom odprawy określona w pkt 9.6.1. umów o
pracę z dnia 27 czerwca 2002 r.
W ocenie Sądu Apelacyjnego została również spełniona druga przesłanka
wyłączająca prawo do odprawy, o której mowa w pkt 9.6.2. umów o pracę
powodów. Powodowie nie wykonali bowiem zobowiązania wynikającego z uchwały
Rady Nadzorczej z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie rozpatrzenia i oceny raportu
zarządu spółki z realizacji przez powodów powierzonych im obowiązków
służbowych, przez złożenie raportu nie zawierającego informacji, do których
przedłożenia zostali zobowiązani pismem zarządu Spółki z dnia 3 stycznia 2003 r.
Sąd Apelacyjny ustalił, że została również spełniona przesłanka wyłączająca
prawo do odprawy, o której mowa w pkt 9.6.3 umów o pracę. Sąd Apelacyjny
ustalił, że w sprawie IV P …/03 Sąd Rejonowy w T. przyjął jako rzeczywistą i
konkretną podstawę wypowiedzenia powodom umowy o pracę z dnia 27 czerwca
2002 r. – rażące niedbalstwo w świadczeniu pracy powodujące poniesienie szkody
przez spółkę polegające na nie doprowadzeniu do osiągnięcia maksymalnych
wyników sprzedaży przez spółkę i grupę P. oraz niewystarczającym nadzorem nad
sprzedażą osiąganą przez te spółki i rentownością ich sieci agencyjnej. Powodowie
wykazali się rażącym niedbalstwem w świadczeniu pracy przez niewystarczający
nadzór nad sprzedażą, spadkiem sprzedaży i wzrostem agentów nieaktywnych.
Powodowie jako dyrektorzy do spraw sprzedaży i spraw rozwoju sieci byli
zobowiązani w ramach swoich obowiązków pracowniczych do podjęcia działań,
które zmierzałyby do osiągnięcia przez Spółkę jak najlepszych wyników sprzedaży i
rozwinięcia sieci agentów; działań takich nie podjęli o czym świadczą niskie wyniki
sprzedaży i sieci agentów za lata 2001 – 2002. Pozycja powodów w zakładzie
pracy, uzyskiwane wynagrodzenie, zakres obowiązków świadczą o tym, że w
sposób szczególny powinni oni wywiązać się ze swoich obowiązków
pracowniczych, czego nie uczynili.
Rozpoznając wniosek strony pozwanej o zwrot zapłaconego i
wyegzekwowanego świadczenia, Sąd Apelacyjny ustalił, że wniosek ten zasadnie
obejmuje kwoty zapłacone powodom przez pozwaną: w stosunku do M. P.
1.470.000 zł, w stosunku do L. B. 630.000 zł – w obydwu wypadkach z odsetkami
od tych kwot od dnia 2 lutego 2004 r. do dnia zapłaty. Kwoty te strona pozwana
6
zapłaciła powodom: M. P.: kwotę 2.042.539,59 zł przelewem z dnia 7 stycznia 2009
r. na rachunek bankowy powoda, kwotę 35.000 zł wyegzekwowaną od pozwanej na
rzecz powoda przez Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym /…/; L.B.:
kwotę 875.374,11 zł przelewem z dnia 7 stycznia 2009 r. na rachunek bankowy
powoda, kwotę 15.000 zł wyegzekwowaną od pozwanej na rzecz powoda przez
Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym /…/. Strona pozwana przedstawiła
dowody na okoliczność spełnienia należności zasądzonych wyrokiem Sądu
Okręgowego z dnia 26 maja 2008 r. (kopia listy płac, polecenia przelewów,
zawiadomienia do Urzędu Skarbowego o kwocie wypłaconych zaległych
wynagrodzeń, zarządzenia Komornika Sądowego o dokonanych wypłatach w
sprawach Km /…/). Sąd Apelacyjny dopuścił dowód z przesłuchania powodów na
okoliczności związane z zużyciem przez nich należności pieniężnych otrzymanych
w wyniku spełnienia świadczenia. W ocenie Sądu, zeznania M. P. w zakresie, w
jakim twierdzi, że będąc zaangażowany w działalność wielu spółek wykonywał te
czynności charytatywnie nie są wiarygodne, gdyż są wzajemnie sprzeczne. Sąd
oddalił wnioski dowodowe powodów o przesłuchanie świadków wymienionych w
pismach procesowych z 15 listopada 2010 r. i 1 grudnia 2010 r., ponieważ uznał, że
świadkowie zostali powołani na okoliczność wydatkowania przez powodów kwot
pobranych odpraw „na cele niestandardowe”. Sąd odwoławczy nie podzielił zarzutu
powodów, że zużyli korzyści uzyskane z tytułu wypłaty odpraw i że obecnie nie są z
tego tytułu wzbogaceni. W ocenie Sądu Apelacyjnego, istnieją podstawy
domagania się przez stronę pozwaną zwrotu kwot zasądzonych uprzednio
prawomocnym wyrokiem. Według Sądu drugiej instancji, pomimo wykonania przez
stronę pozwaną prawomocnego wyroku z dnia 29 października 2008 r., powodowie
– reprezentowani przez profesjonalną kancelarię prawną – mieli świadomość
możliwości wzruszenia tego orzeczenia w postępowaniu kasacyjnym, co
rzeczywiście nastąpiło. Sprawa była sporna od samego początku i dotyczyła
znacznych sum pieniężnych. Było więc wysoce prawdopodobne, że pozwana
wniesie skargę kasacyjną od prawomocnego orzeczenia. Powodów nie chroni
„dobra wiara” zużycia otrzymanych przedmiotowych świadczeń pieniężnych,
powinni liczyć się z obowiązkiem zwrotu spełnionych i wyegzekwowanych
świadczeń, w szczególności powinni powstrzymać się od dokonywania
7
ponadstandardowych wydatków. Sąd Apelacyjny ustalił, że powodowie otrzymując
kwoty zasądzone wyrokiem Sądu Okręgowego z dnia 26 maja 2008 r.,
utrzymanego w mocy przez Sąd drugiej instancji, nie pozostawali bez środków
pieniężnych, które mogliby przeznaczyć na zaspokojenie bieżących potrzeb. Powód
L. B. wykonywał pracę na podstawie umowy o pracę do sierpnia 2010 r., a obecnie
wykonuje zlecenie; jest współwłaścicielem kilku nieruchomości, posiada jednostki
funduszy inwestycyjnych wyceniane na około 400.000 zł. Powód M. P. jest
zatrudniony i jest udziałowcem kilku spółek; posiada ponadto majątek w
nieruchomościach, jednostkach funduszy powierniczych około 250 – 300 tysięcy
złotych. Powodowie twierdzili, że do dnia 6 listopada 2010 r. zużyli w całości kwoty
pobranych odpraw w taki sposób, że aktualnie nie są już z tego tytułu wzbogaceni
(między innymi na zagraniczne wyjazdy urlopowe, darowizny na rzecz bliskich oraz
Kościoła). Jednak tak szybkiego rozdysponowania znacznych środków pieniężnych
otrzymanych od strony pozwanej na wydatki luksusowe, ponadstandardowe – w
ocenie Sądu Apelacyjnego – nie można określić mianem wydatków „pierwszej
potrzeby”. Nie można zatem przyjąć, że kwoty te zostały wydatkowane w taki
sposób, że powodowie nie są już wzbogaceni. Przedmiotowe środki zostały –
zdaniem Sądu – jedynie rozdysponowane w różnych kierunkach po to, aby
stworzyć wrażenie, że powodowie nie są już wzbogaceni. W świetle tych
okoliczności wystąpiły więc - wynikające z art. 409 k.c. - przesłanki ku temu, aby
powodowie zostali zobowiązani do zwrotu na rzecz pozwanej świadczeń
uzyskanych na podstawie uchylonego już wyroku sądowego, pomimo ich
rozdysponowania.
Powyższy wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 16 grudnia 2010 r. powodowie
zaskarżyli skargami kasacyjnymi. Obie skargi, sporządzone w formie jednego
pisma procesowego, zawierają te same wymagane składniki (art. 3984
§ 1 k.p.c.), w
szczególności – takie same podstawy i ich uzasadnienie.
W ramach pierwszej podstawy skargi kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.)
zarzucono naruszenie:
1) art. 65 § 2 k.c. w związku z 300 k.p. „poprzez jego niewłaściwe
zastosowanie i w konsekwencji błędną wykładnię art. 9.6.1, 9.6.2 i 9.6.3. umów o
pracę powodów w myśl której, naruszenia przez powodów obowiązków
8
pracowniczych mogły być kwalifikowane jako rażące bądź rażące niedbalstwo lub
też jako niewykonanie uchwały Rady Nadzorczej”;
2) art. 409 k.c. przez jego błędną wykładnię wskutek przyjęcia, że
powodowie powinni w dalszym ciągu liczyć się z obowiązkiem zwrotu odpraw
przyznanych im prawomocnym wyrokiem Sądu drugiej instancji;
3) art. 406 k.c. przez jego niezastosowanie i w konsekwencji pominięcie, że
w efekcie zbycia uzyskanych części korzyści (odpraw) i uzyskania w zamian innych
przedmiotów obowiązek ich zwrotu został zastąpiony obowiązkiem wydania tego,
co w zamian tych korzyści powodowie otrzymali - wydania przedmiotów nabytych
za środki pochodzące z otrzymanych odpraw;
4) art. 407 k.c. przez jego niezastosowanie i pominięcie, że wobec
rozporządzenia środkami pochodzącymi z otrzymanych odpraw na rzecz osób
trzecich obowiązek zwrotu tych środków przeszedł na te osoby;
5) art. 481 § 1 w związku z art. 455 k.c., przez zasądzenie odsetek za
opóźnienie również za okres, w którym roszczenie o zwrot świadczenia uznanego
za nienależne, nie było jeszcze wymagalne.
W ramach podstawy naruszenia przepisów postępowania (art. 3983
§ 1 pkt 2
k.p.c.) zarzucono naruszenie:
a) art. 39820
k.p.c. „poprzez nie zastosowanie wykładni prawa dokonanej
przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 marca 2010 r., sygn. akt II PK 249/09 i
niezbadanie ustaleń faktycznych Sądu Rejonowego w T., a przyjęcie związania
nimi w niniejszej sprawie z punktu widzenia prawa do odpraw. W szczególności zaś
na oparciu rozstrzygnięcia na twierdzeniach strony pozwanej zawartych w
odpowiedzi na pozew w sprawie II PK 249/09, nie zaś o ustalenia faktyczne Sądu
Rejonowego w tej sprawie oraz zaniechanie dokonania oceny, czy powyższe
ustalenia faktyczne mogą być kwalifikowane jako rażące naruszenie obowiązków
pracowniczych. Pominięcie wyrażonego w wyroku Sądu Rejonowego w T., a także
w wyroku Sądu Okręgowego w K. z dnia 16 lutego 2006 r. (sygn. akt IX Pa …/05)
oraz w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 20 grudnia 2006 r. (sygn. akt I PK 221/06)
jednoznacznego stanowiska, że powodowie zobowiązani byli spełnić wymogi
określone w uchwale Rady Nadzorczej /…/ z dnia 16 grudnia 2002 r. jedynie na
9
skutek wydania im takiego polecenia przez Zarząd Pozwanej i nie spełniając ich nie
wykonali polecenia pracodawcy”;
b) art. 365 § 1 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez przyjęcie ustaleń
odmiennych od okoliczności faktycznych będących podstawą rozstrzygnięcia Sądu
Rejonowego w T. z dnia 27 maja 2005 r. (sygn. akt IV P …/03), w szczególności
zaś poprzez przyjęcie za ustalone, że: - powodowie wyrządzili szkodę pozwanej
/…/ polegającą na nie doprowadzeniu do osiągnięcia maksymalnych wyników
sprzedaży przez Spółkę i grupę P.; - powodowie prowadzili spotkania rekrutacyjne
na rzecz spółki F.; - niewykonanie przez powodów w całości polecenia zarządu
spółki/…/ wyrażonego w piśmie z dnia 3 stycznia 2003 r. było niewykonaniem
uchwały Rady Nadzorczej spółki;
c) art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c., a także art. 382 k.p.c. przez: -
niewyjaśnienie w uzasadnieniu wyroku, na podstawie jakich dowodów Sąd
Apelacyjny dokonał ustaleń sprzecznych lub wykraczających poza wiążące go
ustalenia Sądu Rejonowego w T., a także dokonanie kwalifikacji prawnej zachowań
powodów bez uwzględnienia całokształtu materiału zgromadzonego przez Sąd
Okręgowy w G.; - nierozważanie i nie wskazanie w uzasadnieniu wyroku czy i w
oparciu o jakie kryteria Sąd Apelacyjny przyjął, iż przypisane powodom naruszenia
obowiązków pracowniczych powinno być kwalifikowane jako rażące; -brak
wyjaśnienia w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, dlaczego Sąd Apelacyjny
zasądził od powodów odsetki za cały okres od 2 lutego 2004 r. do dnia zapłaty;
d) art. 217 § 2 i 227 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez oddalenie
zgłoszonych przez stronę powodową wniosków dowodowych na okoliczność
sposobu wydania przez nich otrzymanych odpraw w oparciu o podstawę prawną
nieznaną przepisom postępowania cywilnego i niewystępującą w przepisach prawa
materialnego tj., iż zostały one wydane na cele niestandardowe.
Skarżący wnieśli o: I. uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i oddalenie
apelacji Pozwanej Spółki /…/ w całości ewentualnie o: II. uchylenie zaskarżonego
wyroku Sądu Apelacyjnego w całości i przekazanie sprawy temu sądowi do
ponownego rozpoznania, III. zasądzenie od pozwanej kosztów postępowania na
rzecz skarżących według norm prawem przepisanych.
10
Przy rozpoznawaniu skarg kasacyjnych wyłoniły się wątpliwości związane z
istotnym zagadnieniem dotyczącym wykładni i odpowiedniego stosowania art. 415
w związku z art. 39815
§ 1 in fine k.p.c. przy ponownym rozpoznaniu sprawy po
uchyleniu wyroku sądu drugiej instancji w postępowaniu kasacyjnym (dotyczące
także wykładni art. 338 § 1, art. 39816
i art. 39819
k.p.c.) i w związku z tym Sąd
Najwyższy postanowieniem z dnia 10 lutego 2012 r. na podstawie art. 39817
§ 1
k.p.c. odroczył wydanie wyroku i przekazał do rozstrzygnięcia powiększonemu
składowi Sądu Najwyższego następujące zagadnienie prawne budzące poważne
wątpliwości: „czy w sprawie z zakresu prawa pracy, orzeczenie o zwrocie
spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia pieniężnego w orzeczeniu
kończącym postępowanie w sprawie po jej przekazaniu do ponownego
rozpoznania wskutek uwzględnienia skargi kasacyjnej, następuje wyłącznie na
podstawie art. 39815
§ 1 zdanie ostatnie k.p.c. w związku z odpowiednio
stosowanym art. 415 zdanie pierwsze k.p.c., czy też mają zastosowanie również
przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405-414 k.c.)?”.
W uchwale siedmiu sędziów SN z dnia 11 lipca 2012 r., II PZP 1/12, Sąd
Najwyższy powyższe zagadnienie rozstrzygnął w ten sposób, że „Przepis art. 415
zdanie pierwsze w związku z art. 39815
§ 1 k.p.c. nie stanowi materialnoprawnej
podstawy roszczenia o zwrot spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia”.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
W każdej z podstaw skarg kasacyjnych przedstawione zostały osobne
zarzuty do wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 16 grudnia 2010 r. w jego części
rozstrzygającej o zasadniczym przedmiocie sprawy (powództwie) oraz w części
rozstrzygającej – w trybie art. 415 w związku z art. 39815
§ 1 k.p.c. – wniosek strony
pozwanej o zwrot spełnionego i wyegzekwowanego świadczenia. Z zachowaniem
takiego wyodrębnionego porządku zakresu zaskarżonego wyroku i
odpowiadających mu podstaw skargi, zostały one rozpoznane. W pierwszej
kolejności Sąd Najwyższy rozpatrzył zarzuty procesowe (podstawy skarg z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.), które na zakwestionowaniu ustaleń faktycznych stanowiących
11
podstawę zaskarżonego wyroku opierały argumentację zarzutu niewłaściwego
zastosowania art. 65 § 2 k.c. w związku z art. 300 k.p.
Pierwszy z zarzutów procesowej podstawy skargi kasacyjnej dotyczy
naruszenia art. 39820
k.p.c. stanowiącego o związaniu wykładnią prawa dokonaną
w sprawie przez Sąd Najwyższy. Wbrew podniesionemu zarzutowi, Sąd Apelacyjny
rozpoznając ponownie sprawę dokładnie i ściśle ustalił wykładnię prawa, której Sąd
Najwyższy dokonał w wyroku z dnia 8 marca 2010 r., II PK 249/09 – czemu
wyraźnie dał wyraz w uzasadnieniu swego wyroku.
Wykładni prawa, o której mowa w art. 39820
k.p.c., w wyroku z dnia 8 marca
2010 r., II PK 249/09, dotyczą przedstawione w uzasadnieniu tego wyroku dwie
kwestie prawne. Pierwsza, z uwzględnieniem art. 65 § 2 k.c., dotyczyła określenia
znaczenia klauzuli „rażącego naruszenia prawa przez pracownika”, którą strony
wprowadziły do umów o pracę (pkt 9.6.1. umów), jako jednej z przyczyn
wyłączających prawo do odprawy pieniężnej. Ponieważ – w poprzednim wyroku –
Sąd Apelacyjny wadliwie przyjął, że nie chodzi tu o naruszenie przepisów i
obowiązków z zakresu prawa pracy, Sąd Najwyższy uznając taki pogląd za
wadliwy, w szerokim wywodzie, wyjaśnił, że przesłankami wyłączającymi prawo do
odpraw są okoliczności wiążące się z uchybieniami w zakresie świadczenia pracy
przez pracownika (naruszenie obowiązków pracowniczych). Skoro celem umowy o
pracę jest (między innymi) uregulowanie obowiązków pracownika to oczywiste jest,
że postanowienia umowy o pracę należy interpretować jako dotyczące tych właśnie
obowiązków, a nie obowiązków spoza treści stosunku pracy. Jeżeli więc, w punkcie
9.6.1. umów o pracę jest mowa o „rażącym naruszeniu prawa przez pracownika”, to
należy przez to rozumieć naruszenie prawa pracy, a nawet ściślej naruszenie przez
pracownika jego obowiązków wynikających ze stosunku pracy. Druga z kwestii
prawnych, których „wykładnię” zawiera wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 marca
2010 r., odnosi się do zauważenia – również w opozycji do stanowiska
poprzedniego wyroku Sądu Apelacyjnego – że moc wiążąca prawomocnego
orzeczenia (art. 365 § 1 k.p.c.) zapadłego między tymi samymi stronami w nowej
sprawie o innym przedmiocie polega na zakazie dokonywania ustaleń i ocen
prawnych sprzecznych z osądzoną sprawą (art. 366 k.p.c.).
12
Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku wynika, - o czym już wyżej
wspomniano -, że Sąd Apelacyjny przy ponownym rozpoznaniu sprawy dokładnie
zastosował się do tez („wykładni prawa”) wyroku Sądu Najwyższego z dnia 8 marca
2010 r., II PK 249/09. Sąd Apelacyjny – jak to określił – oparł się na tej wykładni nie
tylko dlatego, że jest nią związany z mocy art. 39820
k.p.c. – ale także dlatego, że –
w składzie rozpoznającym sprawę – w pełni ją podziela. Ze szczegółowego
wyjaśnienia podstaw zaskarżonego wyroku wynika, że Sąd Apelacyjny nie tylko nie
naruszył art. 39820
k.p.c.; ale należałoby raczej zauważyć iż zastosowana, za
Sądem Najwyższym, wykładnia prawa stanowi zasadnicze założenie
rozstrzygnięcia sprawy. W kwestii wykładni woli stron umów o pracę w zakresie
rażącego naruszenia prawa przez pracownika jako przyczyny wyłączającej prawo
do odprawy Sąd Apelacyjny przyjął, zgodnie ze stanowiskiem (wykładnią) Sądu
Najwyższego, że wskazaną klauzulę strony mogły odnosić wyłącznie do naruszenia
należących do powodów obowiązków z tytułu pracy (w zakresie prawa pracy).
Natomiast w kwestii znaczenia prawomocnego rozstrzygnięcia między stronami
sporu w przedmiocie zasadności i zgodności z prawem wypowiedzenia umów o
pracę powodom Sąd Apelacyjny, tak jak to wyjaśnił Sąd Najwyższy, uznał, że
prawomocny wyrok wiąże strony w zakresie w jakim rozstrzygnął prawomocnie
sprawę. Chodzi o moc wiążącą prawomocnego wyroku oddalającego powództwo
powodów oparte na twierdzeniu o niezasadności i niezgodności z prawem
wypowiedzeń umów o pracę. Wiążąca jest treść wyroku oddalającego powództwo i
wiążące są ustalone przyczyny dla których sąd uznał, iż – wbrew podstawie
faktycznej powództwa – pracodawca miał uzasadnione podstawy wypowiedzenia
umów o pracę powodom i nie naruszył prawa, w szczególności wymagania ażeby
oświadczenie pracodawcy o wypowiedzeniu wskazało skonkretyzowaną i
prawdziwą przyczynę uzasadniającą wypowiedzenie (art. 30 § 4 k.p.). Wbrew
twierdzeniom skarżących Sąd Apelacyjny należycie określił granice związania stron
prawomocnym wyrokiem rozstrzygającym ich spór dotyczący tego samego
stosunku pracy. W szczególności istotne jest to, że Sąd Apelacyjny związanie
prawomocnym orzeczeniem łączył wyłącznie z przedmiotem tego orzeczenia i
ustaleniami tego przedmiotu dotyczącymi. Zauważając – wbrew argumentacji
przytoczonej w uzasadnieniu skargi – różnice przedmiotów sprawy poprzednio
13
między stronami prawomocnie zakończonej i sprawy niniejszej Sąd Apelacyjny nie
poprzestał na ustalonych w tamtej sprawie zasadnych przyczynach wypowiedzenia
umów o pracę, ale ustalone w tym przedmiocie fakty oceniał w świetle wymagań
przedmiotowych sprawy niniejszej. Dotyczy to w szczególności ustaleń
kwalifikujących naruszenia przez powodów ich obowiązków w zakresie stosunku
pracy. Właśnie z tego powodu Sąd Apelacyjny, przyjmując ustalenia w sprawie już
osądzonej, odpowiednio do jej przedmiotu, uzupełnił je własnymi ustaleniami.
Rzeczą Sądu Apelacyjnego w niniejszej sprawie z powództwa powodów o odprawy
była ocena czy ustalone fakty, które stanowiły podstawę oddalenia powództwa
dotyczącego wypowiedzenia umów o pracę mogą być oceniane tak jak umówione
przez strony przyczyny wyłączenia prawa do odpraw. Z uzasadnienia
zaskarżonego wyroku wynika, że Sąd apelacyjny zgodnie z art. 365 § 1 k.p.c.,
uwzględnił wiążące go ustalenia ze sprawy poprzednio między stronami
prawomocnie osądzonej w granicach wiążącego go prawomocnego orzeczenia.
Bezpodstawnie, nie zauważając powyższych dystynkcji, skarżący zarzucił przyjęcie
w zaskarżonym wyroku, według skarżącego z naruszeniem art. 365 § 1 k.p.c.,
ustaleń odmiennych od okoliczności faktycznych będących podstawą
prawomocnego orzeczenia. Zarzut ten jest w ogóle nieodpowiedni do wskazanego
w nim art. 365 § 1 k.p.c., o ile na tej podstawie skarżący usiłuje kwestionować
ustalenia Sądu Apelacyjnego przedstawiające przyczyny dla których Sąd ten uznał,
że zachodzą określone w punktach 9.6.1., 9.6.2. i 9.6.3. umów o pracę sytuacje,
które usprawiedliwiały umówione przez strony sankcje wyłączenia prawa do
odpraw. Pomimo nieodpowiedniości między wskazanym przepisem (art. 365 § 1
k.p.c.) a argumentacją która miała uzasadniać jego naruszenie chociaż odnosi się
do ustaleń poza granicami i mocy wiążącej prawomocnego orzeczenia należy
zauważyć, że skarżący dla skuteczności podstawy procesowej skargi (art. 3983
§ 2
k.p.c.) musiałby wykazać, że wskazane przez niego uchybienie mogło mieć istotny
wpływ na wynik sprawy. Tymczasem uchybienie zostało nie tylko nietrafnie
wskazane – o czym była mowa wyżej – ale nie łączy się ponadto z wykazaniem
wymaganej możliwości istotnego wpływu na wynik sprawy. Można uznać za
przekonywujący wywód zawarty w uzasadnieniu skargi wskazujący na to, że z
ustaleń faktycznych prawomocnego wyroku w sprawie dotyczącej wypowiedzenia
14
umów o pracę trudno wyprowadzić ustalenie, że miała miejsce sytuacja określona
w pkt 9.6.3. umów o pracę, to jest sytuacja rażącego niedbalstwa pracownika w
świadczeniu pracy powodującego poniesienie szkody przez pracodawcę.
Dotyczące tej kwestii ustalenia wiążącego sąd prawomocnego wyroku są nazbyt
ogólnikowe, w szczególności nie obejmują faktów, które pozwalałyby na
skonkretyzowanie owej szkody, co do adekwatnych okoliczności jej wyrządzenia, a
przede wszystkim co do postaci samej szkody (np. jej rozmiaru). Jednakże
ewentualna wadliwość ustalenia, że zachodzi sytuacja określona w pkt 9.6.3. umów
o pracę nie mogła istotnie wpłynąć na wynik sprawy (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.), gdyż
wynik sprawy byłby taki sam na podstawie pozostałych ustaleń Sądu Apelacyjnego.
Do zastosowania sankcji wyłączenia prawa do odprawy wystarczało zajście
którejkolwiek z dwóch pozostałych przyczyn wyłączenia prawa do odpraw.
Bezzasadny jest kolejny zarzut procesowej podstawy skargi – naruszenia
art. 328 § 2 k.p.c. (w związku z art. 391 § 1 i art. 382 k.p.c.). Wbrew temu zarzutowi
uzasadnienie zaskarżonego wyroku zawiera w stopniu wystarczającym dla
dokonania oceny w postępowaniu kasacyjnym, wskazanie podstawy faktycznej i
wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku. Skarżący w uzasadnieniu postawionego
zarzutu braków w uzasadnieniu wyroku odwołują się nie do tego czego w wyroku
rzekomo nie ma, ale do własnych krytycznych ocen przedstawionych w
uzasadnieniu wyroku ustaleń i ocen prawnych. Jednakże krytyka podstaw wyroku
nie może stanowić argumentu, że naruszony został przepis, który określa co
powinno zawierać uzasadnienie wyroku – jego skład. Jeżeli zaś skarżący twierdzi,
że w uzasadnieniu brakuje jakichś wyjaśnień, to sam powołany brak jest wątpliwy,
bo zasadza się na nieuprawnionych twierdzeniach jakoby zachodziła potrzeba
wyjaśnień np. „na podstawie jakich dowodów dokonał ustaleń sprzecznych lub
wykraczających poza wiążące go ustalenia Sądu Rejonowego w T”. Tak więc autor
skargi najpierw werbalizuje swoją krytyczną ocenę podstawy faktycznej wyroku, że
jest ona „sprzeczna i wykraczająca poza” aby następnie domagać się wyjaśnienia
w uzasadnieniu wyroku nie tego co sąd ustalił ale tego, że ustalił źle. Zupełnie
nieprzekonywujący jest zarzut jakoby uzasadnienie zaskarżonego wyroku nie
zawierało niezbędnego wyjaśnienia ustalenia przez Sąd Apelacyjny, że „przypisane
powodom naruszenia obowiązków pracowniczych winno być kwalifikowane jako
15
rażące”. Uzasadnienie wyroku, wbrew temu zarzutowi zawiera szczegółowe
ustalenia dotyczące naruszenia przez powodów obowiązków pracowniczych wraz z
analizą prawną obowiązków pracownika oraz ustalonych ich naruszeń w świetle
wskazanych w wyroku przepisów prawa pracy i postanowień umów o pracę.
Bezpodstawnie wreszcie zarzucili skarżący brak wyjaśnienia zasądzonych odsetek.
Zarzut ten – o czym jeszcze będzie mowa przy rozważaniu zarzutów dotyczących
orzeczenia nakazującego zwrot wypłaconych i wyegzekwowanych świadczeń –
wynika z niezrozumienia zakresu orzeczonego obowiązku powodów.
Jedyny zarzut materialnoprawnej podstawy skargi w zakresie orzeczenia o
głównym przedmiocie sprawy – naruszenia art. 65 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p.
– przez jego niewłaściwe zastosowanie, oparty został na argumentacji
(twierdzeniach), które należy uznać za niedopuszczalne – wadliwe konstrukcyjnie.
Ta postać naruszenia prawa materialnego, stanowiąca podstawę skargi kasacyjnej
(art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.), która polega na niewłaściwym zastosowaniu odnosi się
do relacji między obu podstawami orzeczenia, które muszą być ze sobą spójne.
Chodzi o „niewłaściwość” kwalifikacji subsumcyjnej ustaleń faktycznych
stanowiących jedną podstawę zaskarżonego wyroku i zastosowanych przepisów
prawa materialnego, stanowiących drugą (prawną) podstawę wyroku. W relacji tej
muszą być rozważone nie jakieś inne okoliczności faktyczne i nie jakieś inne
przepisy – tylko te, które stanowią podstawy orzeczenia. Tymczasem, wbrew tej
zasadzie, skargi kasacyjne naruszenia art. 65 § 2 k.c. przez jego niewłaściwe
zastosowanie odnoszą nie do ustaleń faktycznych stanowiących podstawę
zaskarżonego orzeczenia, ale do odmiennych od tych ustaleń, przez sąd
niepotwierdzonych – twierdzeń strony skarżącej. Należy zwrócić uwagę, że przepis
wskazany w skardze jako naruszony określa zasadę wykładni oświadczeń woli
stron umowy, że w umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel
umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu. Nie ma niczego
niewłaściwego w analizie treści przedmiotowych klauzul wyłączających prawo do
odpraw na tle ustaleń co do obowiązków stron wynikających z umów o pracę i
celów jakie z umowy i z tych klauzul miały wynikać. W szczególności z
uzasadnienia zaskarżonego wyroku wynika, że strony umów o pracę wyłączenie
prawa do odpraw przewidziały między innymi w razie rażącego naruszenia prawa
16
przez pracownika, co odnosi się do naruszenia obowiązków w zakresie prawa
pracy (obowiązków pracowniczych) i to naruszenia „rażącego” a więc poważnego i
zawinionego przez pracownika. Analiza oświadczeń woli stron umowy jest spójna z
okolicznościami jej zawarcia, statusem pracowniczym (obowiązkami) powodów,
zamiarem i celem umowy. Uwzględnia więc wspomniane wyżej przesłanki wykładni
oświadczeń woli określone w art. 65 § 2 k.c. Nieodpowiednie są natomiast – o czym
była mowa – argumenty zawarte w uzasadnieniu skarg, które polegają na
kwestionowaniu ustaleń faktycznych zaskarżonego wyroku, ustaleń, które dotyczą
zawartych umów i to tylko pośrednio przez okoliczności obrazujące realizację
umów.
Nieuzasadnione okazały się także obie podstawy skarg kasacyjnych w ich
częściach dotyczących orzeczonego w zaskarżonym wyroku obowiązku powodów
zwrotu wypłaconych im (częściowo wyegzekwowanych) przez stronę pozwaną
świadczeń pieniężnych.
Zakres obowiązku zwrotu – określony w punktach 6 i 7 zaskarżonego wyroku
- nawiązuje wprost do określenia zobowiązania powodów w wyroku Sądu
Okręgowego w G. z dnia 26 maja 2008 r. zasądzającego wówczas od pozwanego
na rzecz powoda M. P. kwotę 1.470.000 zł. brutto wraz z ustawowymi odsetkami od
dnia 2 lutego 2004 r. do dnia zapłaty i od pozwanego na rzecz powoda L. B. kwotę
630.000 zł. brutto wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 2 lutego 2004 r. do dnia
zapłaty. Uzasadnienie zaskarżonego wyroku zawiera wystarczająco jasne
określenie takiego znaczenia określenia w zaskarżonym wyroku wymienionych w
nim kwot „brutto z ustawowymi odsetkami od dnia 2 lutego do dnia zapłaty tytułem
spełnionego i wyegzekwowanego świadczenia”. Wymienione kwoty dopiero razem
z wymienionymi odsetkami tworzą ów tytuł spełnionego i wyegzekwowanego
świadczenia. Sąd ustalił, że każdy z powodów uzyskał od pozwanego całe
„pierwotnie” na ich rzecz zasądzone świadczenia i dokładnie w takim samym
zakresie określił obowiązek zwrotu.
W świetle powyższego oczywiście bezpodstawne są zarzuty skarg
kasacyjnych, tak z podstawy procesowej (naruszenia art. 328 § 2 w związku z art.
391 § 1 i art. 382 k.p.c.) jak i z podstawy materialnoprawnej (naruszenia art. 481 §
1 w związku z art. 455 k.c.), jakoby Sąd Apelacyjny zasądził od powodów odsetki
17
za opóźnienie ze zwrotem nienależnego świadczenia. Takiego orzeczenia w
zaskarżonym wyroku po prostu nie ma.
Pozostałe wskazane w skargach zarzuty materialnoprawnej podstawy skargi
dotyczą określonych przepisów kodeksu cywilnego z zakresu bezpodstawnego
wzbogacenia – błędnej wykładni art. 409 k.c. oraz niezastosowania art. 406 i art.
407 k.c.
Wyłonione na poprzedniej rozprawie wątpliwości czy do roszczenia
restytucyjnego zgłoszonego w trybie art. 415 zdanie pierwsze w związku z art.
39815
§ 1 k.p.c. mają zastosowanie przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu
wyjaśniła powołana na wstępie uchwała składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 11 lipca 2012 r., II PZP 1/12. Wymienione przepisy
postępowania stwarzają procesową możliwość zgłoszenia i rozpoznania roszczenia
restytucyjnego, jednakże nie określają jego materialnoprawnej podstawy. Ta
ostatnia – tak jak w sprawie rozpoznawanej – może wynikać z kwalifikacji prawnej
spełnienia lub wyegzekwowania świadczenia na podstawie prawomocnego wyroku,
który został uchylony na skutek uwzględnienia skargi kasacyjnej (art. 39815
§ 1
k.p.c.) według definicji świadczenia nienależnego ze względu na odpadnięcie
podstawy świadczenia (art. 410 § 2 k.p.c.). Stosownie zaś do art. 410 § 1 k.p.c. do
świadczenia nienależnego stosuje się przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu.
Stosownie do art. 409 k.c. obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej
wartości wygasa, jeżeli ten kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób,
że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją
powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu.
Dotyczący wykładni powyższego przepisu zarzut skarg kasacyjnych odnosi
się do ustalenia zaskarżonego wyroku, że powodowie powinni liczyć się z
obowiązkiem zwrotu świadczeń chociaż ich prawo do tych świadczeń zostało
potwierdzone prawomocnym wyrokiem. W zarzucie skarg i jego argumentacji
wskazuje się wyłącznie na to, że prawomocne potwierdzenie prawa powodów do
świadczeń spełnionych (wyegzekwowanych) od pozwanego stanowi wystarczające
wyłączenie możliwości uznania, że powodowie powinni liczyć się z obowiązkiem
zwrotu tych świadczeń.
18
W przedstawionym stanowisku, co należy podkreślić, skarżący nie widzieli
potrzeby uwzględnienia jakichkolwiek innych okoliczności sprawy; w ich bowiem
ocenie sam fakt, że korzystali ze świadczeń prawomocnie na ich rzecz
zasądzonych był wystarczający. Rozpoznając kwestię wykładni art. 409 k.c. w
zakresie wynikającym z podstawy skarg kasacyjnych (por. art. 39813
§ 1 k.p.c.) Sąd
Najwyższy uznał że z przepisu tego nie wynika założona przez skarżących
bezwzględna (bezwyjątkowa) jednoznaczność między uzyskaniem korzyści
majątkowej zgodnie z prawomocnym wyrokiem a brakiem powinności liczenia się z
obowiązkiem jej zwrotu w rozumieniu art. 409 zdanie drugie k.c.
Analiza rozpatrywanej relacji, z jednej strony przepisu prawa ujmującego
swą hipotezę w formule abstrakcyjnej („powinien był liczyć się z obowiązkiem
zwrotu”) z drugiej zaś, - konkretnego faktu (prawomocności wyroku) nie uzasadnia
wniosku skarżących. Wystarczy chociażby zauważenie, że w przepisie, jego
abstrakcyjnej formule mowa jest o powinności jako pewnym wyrażonym w zwrocie
„niedookreślonym” stanie podmiotu (sytuacji podmiotowej) naznaczonym
aksjologicznie co do obowiązku zwrotu. Natomiast w przedstawionym przez
skarżących fakcie, jeżeli wyizolujemy go od innych okoliczności, pozostaje sytuacja
ujęta bardziej przedmiotowo, a w każdym razie nie mówiąca bezpośrednio niczego
o stanie świadomości i powinności wzbogaconego; prawomocność mogła być
ustalona wadliwie i nie może być traktowana jako niepodważalny przejaw
wymaganego stanu świadomości wzbogaconego, dotyczący sfery jego
„powinności”. Prawomocny wyrok na pewno uprawnia do realizacji przyznanego
prawa, ale nie wyłącza złej wiary uprawnionego. Trzeba przy tym pamiętać, że zła
wiara tego, kto korzyść uzyskał w rozumieniu art. 409 zdanie drugie k.c.,
odnoszona jest do chwili wyzbywania się korzyści i do obowiązku zwrotu, a nie do
stanu świadomości uzyskującego korzyść w chwili prawomocnego ustalenia do niej
prawa.
Z powyższego wynika, że nie sposób rozwiązać rozpatrywane zagadnienie,
jako pytanie z zakresu wykładni art. 409 k.c., które mogłoby być wyjaśnione w
formule potwierdzenia lub zaprzeczenia. Oprócz powołanego przez skarżących
faktu muszą być uwzględnione jeszcze inne okoliczności odpowiednie dla
ustalenia, czy wzbogacony powinien był – w chwili wyzbywania się korzyści – liczyć
19
się z obowiązkiem zwrotu. Zagadnienie, bardziej nadaje się do analizy
subsumcyjnej (zastosowania prawa), która bierze pod uwagę wszystkie istotne
okoliczności stanu faktycznego, niż do oceny – jak to określili skarżący – z zakresu
wykładni prawa z uwzględnieniem wyłącznie prawomocności wyroku.
Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku nie wynika też ażeby Sąd Apelacyjny
nie dostrzegł istotnego znaczenia prawomocności uprawnienia powodów do
przedmiotowych odpraw. Konsekwencje w tym zakresie, z uwzględnieniem
orzecznictwa Sądu Najwyższego (por. wyrok z dnia 25 stycznia 1971 r. (I CR
552/70, OSN 1971 nr 9, poz. 161, wyrok z dnia 23 czerwca 2005 r., II PK 288/04,
OSNP 2008 nr 9-10, poz. 146, wyrok z dnia 4 kwietnia 2008 r., I PK 247/07, OSNP
2009 nr 17-18, poz. 223), można ująć jako uzasadnione co do zasady
przyjmowanie, – tak jak domniemania faktycznego –, że strona, która uzyskała
korzyść majątkową na podstawie prawomocnego wyroku nie musi wykazać
(udowadniać), że zachodzi sytuacja braku powinności liczenia się z obowiązkiem
zwrotu. Nie oznacza to jednak, że nie może być kwestionowana domniemana
dobra wiara strony, której uprawnienie znalazło potwierdzenie w prawomocnym
wyroku.
W zaskarżonym wyroku art. 409 zdanie drugie k.c. został zastosowany – o
czym była już mowa – pomimo uzyskania przez powodów przedmiotowych odpraw
zgodnie z prawomocnym wyrokiem. Sąd Apelacyjny ustalił bowiem, że powodowie
wyzbywając się korzyści powinni byli liczyć się z obowiązkiem zwrotu. Ustalenie to
z kolei stanowi kwalifikację ocenną, trafnie wywiedzioną z analizy istotnych ustaleń
szczegółowych, które usprawiedliwiały ocenę złej wiary powodów w rozumieniu art.
409 zdanie drugie k.c.
Należy zwrócić uwagę na szczególność czy nawet wyjątkowość okoliczności,
z których Sąd Apelacyjny wywnioskował swe zasadnicze ustalenia. Odnosi się ono
w pierwszym rzędzie – o czym była mowa wyżej – do szczególnego znaczenia
wyniku postępowania w sprawie z powództwa powodów przeciwko pozwanemu o
ochronę przed bezprawnym i nieuzasadnionym wypowiedzeniem umowy o pracę.
W sprawie tej, prawomocnie zakończonej wynikiem dla powodów
niekorzystnym, z ustaleniem zgodności z prawem wypowiedzenia umowy o pracę
motywowanego między innymi rażącym naruszeniem obowiązków pracowniczych,
20
wiążące ustalenia prawomocnego wyroku były zasadniczo – co do faktów –
podstawą ustaleń dokonanych w sprawie niniejszej, że zachodziły przyczyny
wyłączające prawo powodów do odprawy. Jeżeli uwzględni się moc wiążącą
wyroku wydanego w tej drugiej sprawie między stronami, to przekonujący jest
wniosek sądu, że powodowie – mimo prawomocności wyroku Sądu Okręgowego w
G. z dnia 26 maja 2008 r. – nadal powinni uważać, że prawo do spornych odpraw
może być jednak uchylone w wyniku postępowania skargowego. Powodowie sami z
racji swych kwalifikacji mają rozeznanie co od wykonywania prawa do zaskarżenia
prawomocnego wyroku. Ponadto w obu sprawach korzystali z pomocy prawnej
profesjonalnych pełnomocników i – jak to Sąd Apelacyjny określił - „było wysoce
prawdopodobne, na granicy z pewnością, że strona pozwana wywiedzie skargę
kasacyjną” i powstanie realna możliwość uchylenia wyroku uprawomacniającego
ich uprawnienie do odpraw. Tymczasem – mimo tego, że chodziło o znaczne sumy,
które mogły podlegać obowiązkowi zwrotu, zdecydowali się na szybkie
„rozdysponowanie tych środków w różnych kierunkach, aby stworzyć wrażenie, że
powodowie nie są już wzbogaceni”. Tak więc ustalone fakty szybkiego i
niestandardowego „wyzbywania się” korzyści przez powodów, Sąd Apelacyjny
uznał za przejaw świadomości powodów, co do grożącego im zwrotu korzyści i w
związku z tym ich działania w złej wierze ażeby nie poddać się obowiązkowi zwrotu.
Nie ma potrzeby bardziej szczegółowej weryfikacji zasadniczego ustalenia
Sądu Apelacyjnego, że zachodziły w sprawie wyjątkowe okoliczności pozwalające
na ocenę, że każdy z powodów powinien liczyć się z obowiązkiem zwrotu, skoro
argumentacja skarg nietrafnie – o czym była mowa wyżej – od oceny okoliczności
sprawy (poza prawomocnością wyroku) się odżegnuje. Sąd Najwyższy uznał, że
nie narusza art. 409 zdanie drugie k.c. zastosowanie tego przepisu w sytuacji gdy
ten kto korzyść uzyskał wyzbył się jej, chociaż z okoliczności wynikało, że powinien
był liczyć się z obowiązkiem zwrotu, pomimo prawomocnego wyroku stanowiącego
podstawę korzyści.
Kolejny zarzut skarg dotyczył niezastosowania art. 406 k.c., chociaż
powodowie część uzyskanych odpraw przeznaczyli na zakup rzeczy, np.
samochodu. Według skarżących w zakresie, w jakim powodowie nabyli jakieś
przedmioty ich obowiązek restytucyjny zastąpiony został obowiązkiem wydania
21
nabytych przedmiotów. Powyższy zarzut nie jest zasadny przede wszystkim
dlatego, że rozszerzony obowiązek wydania oprócz korzyści bezpośrednio
uzyskanych także „wszystko co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało
uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie szkody”, nie odnosi się do
sytuacji, w której bezpośrednim przedmiotem wzbogacenia jest suma pieniężna, do
której zastosowanie ma zasada nominalizmu określona w art. 3581
§ 1 k.c.
Ponadto, według ustaleń zaskarżonego wyroku, powodowie wyzbywając się
wzbogacenia działali w złej wierze. Dla takiej zaś sytuacji nie byłby aksjologicznie
usprawiedliwiony pogląd, iż na podstawie art. 406 k.c. wzbogacony w złej wierze
uzyskuje ochronę kosztem zubożonego. Art. 406 k.c. może być rozumiany jako
przepis który – w każdym razie w przypadku złej wiary wzbogaconego – stwarza
możliwość, a nie konieczność objęcia obowiązkiem wydania korzyści jej surogatów.
Ostatni z zarzutów materialnoprawnej podstawy skarg wskazuje na
niewłaściwe niezastosowanie art. 407 k.c. chociaż bezpłatne rozporządzenie przez
powodów częścią sum pieniężnych wypłaconych im odpraw na rzecz osób trzecich
– w myśl powołanego przepisu – spowodowało przejście obowiązku zwrotu na
obdarowane osoby trzecie.
Rozważając argumentację tego zarzutu należy zwrócić uwagę na to, że
odnosi się ona do sytuacji faktycznej, tej samej, która podlegała subsumcji pod art.
409 k.c. Chodzi więc o darowizny, które powodowie dokonali z uzyskanych
korzyści, będąc w złej wierze w celu wyzbycia się korzyści i spowodowania w ten
sposób wygaśnięcia obowiązku zwrotu. Jeżeli zatem wskazana sytuacja faktyczna
została objęta – jak to wyżej przedstawiono – odpowiednią normą prawną, to
wyłączone jest zastosowanie innej normy prawnej, która – w tym wypadku
powodowałaby konsekwencje sprzeczne z rezultatem ochrony zubożonego
uzyskanym na skutek wykładni i zastosowania art. 409 k.c. Do tego co zostało już
poprzednio wyjaśnione w zakresie przesłanek zastosowania w sprawie art. 409
k.c., można dodać, że przepis ten chociaż określa – od strony przedmiotowej –
zakres obowiązku wydania korzyści, to adresowany jest podmiotowo do tego „kto
korzyść uzyskał”. Bezpośrednim systemowo odpowiednikiem art. 409 k.c. jest więc
w pierwszym rzędzie, bardziej niż art. 407 k.c. – art. 405 k.c. określający zasadę
pełnego zwrotu korzyści majątkowej uzyskanej kosztem innej osoby bez podstawy
22
prawnej. Wykładnia systemowa z zaakcentowaniem aksjologii celów ochrony
bezpodstawnie zubożonego bez premiowania wzbogaconego, który wyzbywa się
korzyści w złej wierze przemawia za tym ażeby, w sytuacji takiej jak miała miejsce
w sprawie – zbiegu zobowiązania pierwotnie wzbogaconego i zobowiązania
obdarowanej przez niego osoby trzeciej – nie wyłączać możliwości zaspokojenia
przez pierwotnie wzbogaconego. Stanowisko takie zostało przedstawione w tezie
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 1997 r., III CKU 67/97 (OSNC
1998/4/72): „Rozporządzenie bezpodstawnie uzyskaną korzyścią na rzecz osoby
trzeciej (art. 407 k.c.) nie zwalnia rozporządzającego od odpowiedzialności (art.
405 k.c.), jeżeli w chwili wyzbycia się korzyści powinien liczyć się z obowiązkiem
zwrotu (art. 409 k.c.)”.
Nie mógł odnieść skutku zarzut procesowej podstawy skargi w zakresie
orzeczenia restytucyjnego. W zarzucie tym wskazuje się na naruszenie art. 217 § 2
i art. 227 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. poprzez oddalenie dowodów (wniosków
dowodowych) mających wykazać twierdzenie powodów, że wydali uzyskane
korzyści.
Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku wynika, że Sąd Apelacyjny dokonał
ustaleń faktycznych zgodnie z twierdzeniami powodów w przedmiocie którego
dotyczyły wnioski dowodowe. Przyjmując, że powodowie zużyli wypłacone im
odprawy w sposób jaki oni sami wskazali Sąd Apelacyjny ocenił te fakty w
podstawie prawnej wyroku. Zachodziła więc, określona w art. 217 § 2 k.p.c.
przyczyna pominięcia środków dowodowych, odnoszących się do okoliczności
niespornych (dostatecznie wyjaśnionych), a w każdym razie nieprzeprowadzenie
wskazanych dowodów nie miało wpływu na wynik sprawy (art. 3983
§ 1 k.p.c.).
Skargi kasacyjne powodów nie mają uzasadnionych podstaw i dlatego
podlegały oddaleniu (art. 39814
k.p.c.).
23