V CSK 416/12
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Izby:
-
Jednostka obsługująca sprawę:
-
Forma orzeczenia:
-
Typ składu:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Informacje o źródle orzeczenia:
- Link do źródła orzeczenia
-
Data publikacji:10-07-2013
Dodatkowe informacje:
-
Sprawy przywołane w treści orzeczenia:
Pełny tekst orzeczenia
Sygn. akt V CSK 416/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 marca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący)
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
Protokolant Izabella Janke
w sprawie z powództwa T. I. s.r.o. w P. (Czechy)
przeciwko M. F. Sp. z o.o. w T.
o uznanie czynności za bezskuteczną,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 15 marca 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 25 kwietnia 2012 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza od pozwanego na rzecz powoda 5.400 (pięć tysięcy
czterysta) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powód – T. I. s.r.o. w P. wniósł o uznanie za bezskuteczną w stosunku do
niego czynności prawnej dłużnika – C. T., dokonanej 28 września 2006 r., a
polegającej na sprzedaży pozwanemu M. F. Sp. z o.o. w T. jego przedsiębiorstwa
w rozumieniu art. 551
k.c., obejmującego m.in. działki nr 1029/64 i 1030/68 o
łącznej powierzchni 5.0366 ha, obręb U., dla których Sąd Rejonowy w T. prowadzi
księgę wieczystą […], a to w celu zaspokojenia wierzytelności w kwocie
40.840.525,26 CZK wraz z 6% odsetek rocznie od 2 marca 2006 r. oraz w kwotach
225.125,79 CZK i 1.000.000 CZK (łącznie 42.065.651,04 CZK), stwierdzonych
nakazem zapłaty Sądu Okręgowego w O.
Pozwany – M. F. Sp. z o.o. w T. wniósł o oddalenie powództwa.
Wyrokiem z 30 października 2009 r. Sąd Okręgowy w K. uwzględnił
powództwo w całości. Rozstrzygnięcie to zapadło po ustaleniu, że nakazem zapłaty
z 13 sierpnia 2004 r. Sąd Okręgowy w O. zasądził na rzecz GE Capitol Bank od C.
T. i V. s.r.o. w H. kwotę 67.537.738,56 CZK z odsetkami 6 % rocznie od 19
sierpnia 2002 r. oraz kwoty 225.125,79 CZK i 1.000.000 CZK jako zwrot
wynagrodzenia i kosztów postępowania.
W stosunku do V. s.r.o. zostało wszczęte postępowanie upadłościowe. C. T.
prowadził jako osoba fizyczna na terenie Polski działalność gospodarczą pod
nazwą „V. T.”. W marcu 2004 r. ogłoszono jego upadłość z możliwością zawarcia
układu. GE Capitol Bank 27 września 2004 r. zgłosił w postępowaniu
upadłościowym wierzytelność stwierdzoną nakazem zapłaty z 13 sierpnia 2004 r.
Nadzorca sądowy odmówił jej wciągnięcia na listę wierzytelności, gdyż przyjął, że
nie wynikała z zobowiązań C. T. jako przedsiębiorcy. Wierzyciel złożył wobec tego
rozstrzygnięcia sprzeciw, ale następnie go cofnął.
Cesją z 5 kwietnia 2006 r. GE Capitol Bank przeniósł wierzytelność w kwocie
43.901.079,72 CZK, w tym 42.431.825,62 CZK kapitału, 244.128,31 CZK odsetek,
225.125,79 CZK wynagrodzenia oraz 1.000.000 CZK kosztów postępowania na P.
P. SA, a ten 6 kwietnia 2006 r. dokonał cesji tej wierzytelności na powoda.
Postępowanie upadłościowe C. T. z możliwością zawarcia układu zostało
zakończone 5 czerwca 2006 r. po zatwierdzeniu przez sąd układu z wierzycielami
3
zawartego 5 kwietnia 2006 r., stanowiącego o 20 % redukcji wierzytelności.
Umową z 28 września 2006 r. C. T. sprzedał pozwanej swoje
przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 551
k.c. Umowę zawarto pod warunkiem
zawieszającym, że Bank Handlowy posiadający wierzytelności zabezpieczone
hipotecznie do kwoty 18.854.638 zł na nieruchomościach wchodzących w skład
przedsiębiorstwa i przewłaszczenie urządzeń technicznych otrzyma spłatę
wierzytelności i zwolni zabezpieczenia. Zadłużenie C. T. na rzecz tego Banku
wynosiło 20.646.927,61 zł. Bank został zaspokojony jednorazowo z ceny ze
sprzedaży przedsiębiorstwa. Część ceny (4.373.699,62 zł) została przeznaczona
na zaspokojenie wierzycieli układowych, a 3.170.000 zł na zaspokojenie
wierzytelności ZUS. C. T. miał otrzymać pozostałe 12.000.000 zł, z czego
8.000.000 zł w dniu zawarcia urnowy sprzedaży. Kwota ta wpłynęła na jego
rachunek bankowy 4 października 2006 r. i została podjęta 5 i 6 października 2006
r. C. T. rozdysponował ją w niewiadomy sposób z pominięciem powoda, którego
dłużnikiem osobistym pozostaje.
Powód wszczął egzekucję w stosunku do C.T. Komornik zajął jego
wierzytelność w stosunku do pozwanego o zapłatę ceny za przedsiębiorstwo
sprzedane 6 października 2006 r. Pozwany nie wskazał, na jaki rachunek ją
przelał. Zobowiązał się przekazać na konto komornika drugą ratę z kwoty
12.000.000 zł, ale nie wywiązał się z tego obowiązku z naruszeniem art. 896 i 900
k.p.c. Swoim działaniem pozwany udaremnił czynności egzekucyjne. Z początkiem
lutego 2007 r., a zatem przed terminem zapłaty C. T. trzeciej raty w wysokości
2.000.000 zł, pozwany złożył mu oświadczenie o potrąceniu, chociaż jego
należności w stosunku do C. T. nie były wymagalne i nie wzywał go wcześniej do
zapłaty.
Pozwany sprzyjał zamiarom dłużnika pozbawienia powoda możliwości
zaspokojenia się z jego majątku i współdziałał z dłużnikiem w tym celu. Mimo
dokonanego zajęcia w postępowaniu egzekucyjnym nie zapłacił drugiej części ceny
za przedsiębiorstwo do rąk komornika. Wykorzystując krótki okres utraty
skuteczności zajęć egzekucyjnych, usiłował uniemożliwić spłatę drugiej i trzeciej
raty (4.000.000 zł) przez czynności potrącenia zdziałane z dłużnikiem. Pozwany
4
kontaktował się z dłużnikiem, gdy ten unikał powoda i komornika. Jest tak do chwili
obecnej. Dłużnik jest nieznany z miejsca pobytu, nie wykazał żadnego
zainteresowania spłatą wierzytelności.
Pozwany należy do korporacji M. I., której strukturami kieruje grupa C. I. Ta
grupa już w 2004 r. wiedziała o wierzytelności powoda do C. T. Informacje o
wierzytelnościach GE Capitol Banku pozwany uzyskał też ze zgłoszeń
wierzytelności w postępowaniach upadłościowych. Umieszczenie w umowie
sprzedaży zapewnienia C. T., że zwolni pozwanego z odpowiedzialności za
zobowiązania Spółki V. w Czechach dotyczyło znanych obu stronom zobowiązań
wekslowych C. T.
Cena za przedsiębiorstwo według umowy wyniosła 40.190.627,23 zł, jego
wartość przed opodatkowaniem - 43.327.510 zł, zaś zadłużenie C. T. - 28.000.000
zł. Majątek przedsiębiorstwa wystarczyłby na zaspokojenie powoda kwotą
5.781.416,99 zł, nawet z odsetkami. C. T. działał z zamiarem pokrzywdzenia
powoda jako wierzyciela, wyłączył dużą część ceny za przedsiębiorstwo z
czynności windykacyjnych, uniemożliwiając mu zaspokojenie się z majątku, który
wcześniej posiadał. Większość wierzycieli C. T. uzyskała jednorazowo spłatę
wierzytelności, nawet przed terminem ich wymagalności, zaś możliwość
zaspokojenia powoda została całkowicie wykluczona wskutek działań dłużnika.
Pozwany odniósł korzyść majątkową z zawarcia umowy z dłużnikiem. Wiedział też
o zamiarze pokrzywdzenia powoda przez C. T., a co najmniej mógł się o tym z
łatwością dowiedzieć.
Wobec powyższych ustaleń Sąd Okręgowy uznał, że powód wykazał
przesłanki dochodzonego roszczenia i na podstawie art. 527 k.c. uwzględnił
powództwo.
Wyrokiem z 15 marca 2010 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanego
od tego wyroku. Wyrokiem z 13 kwietnia 2011 r., wydanym w uwzględnieniu skargi
kasacyjnej pozwanego, Sąd Najwyższy uchylił to orzeczenie i przekazał sprawę
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy wskazał, że powód domagający się uznania
5
za bezskuteczną wobec niego czynności prawnej dłużnika ma obowiązek
wykazania, że istniała wierzytelność podlegająca ochronie oraz określenia jej
wysokości. Przepis art. 527 § 1 k.c. tworzy podstawę do ochrony wierzytelności,
której istnienie, tytuł i wysokość mają być wykazane. Wierzytelność tę należy
określić w sentencji wyroku. Do niej należy też odnieść ustalenia co do
wypłacalności dłużnika oraz zakresu egzekucji, jaką wierzyciel będzie miał prawo
prowadzić w stosunku do przedmiotu zaskarżonej czynności. W odniesieniu
do wierzytelności stwierdzonej tytułem egzekucyjnym istotne jest czy wierzyciel
określając przedmiot ochrony dochodzi jej w pełnym zakresie, czy też w jakiejś
części. Zdarzenia zaistniałe po powstaniu tytułu wykonawczego mogą bowiem
wykluczyć możliwość domagania się spełnienia świadczenia w pełnej wysokości.
W zaakceptowanym przez Sąd Apelacyjny wyroku Sądu Okręgowego
wierzytelność powoda została określona jedynie przez powołanie wekslowego
nakazu zapłaty, a zatem objęta została ochroną w wysokości oznaczonej tym
nakazem, chociaż powódka nabyła ją w mniejszym rozmiarze. Zawarcie układu
przez dłużnika z wierzycielami w postępowaniu sądowym jest zdarzeniem, które po
uzyskaniu przez wierzyciela tytułu egzekucyjnego miało wpływ na wysokość
wierzytelności objętej żądaniem ochrony na podstawie art. 527 § 1 k.c. Zgodnie
z art. 290 ust. 1 ustawy z 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze
(tekst jedn.: Dz. U. 2012, poz. 1112; dalej - p.u.n.) układ wiąże wszystkich
wierzycieli, których wierzytelności zgodnie z ustawą są nimi objęte i powstały przed
ogłoszeniem upadłości, choćby nie zostały umieszczone na liście. Wekslowy nakaz
zapłaty z 13 sierpnia 2004 r. nie utracił wykonalności zgodnie z art. 295 ust. 1
p.u.n., gdyż powód jako wierzyciel nie uzyskał w jego miejsce tytułu egzekucyjnego
w postaci wyciągu z listy wierzytelności łącznie z wypisem prawomocnego
postanowienia zatwierdzającego układ. Do powoda odnoszą się jednak
postanowienia układu zawartego przez dłużnika z wierzycielami, chociaż nie został
on umieszczony na liście wierzycieli.
Pozwany nie kwestionował, że dokonał z dłużnikiem czynności prawnej,
która spowodowała nabycie przez niego jedynego składnika majątku dłużnika,
co pogłębiło stan jego niewypłacalności. Uzyskał zatem korzyść majątkową
w rozumieniu art. 527 § 1 k.c. kosztem majątku dłużnika. Wysokość ceny
6
uiszczonej za przedsiębiorstwo ma znaczenie drugorzędne, zaś podniesiony przez
pozwanego argument, że przekazał dłużnikowi środki pieniężne, które ten mógł
przeznaczyć na spłatę zadłużenia wobec powoda byłby skuteczny w przypadku
dokonania tego w warunkach uniemożliwiających dłużnikowi ukrycie lub
rozdysponowanie ich z wyłączeniem spłaty wierzycieli.
Sąd Najwyższy podzielił pogląd Sądów obu instancji o działaniu dłużnika
ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli oraz o braku podstaw
do zastosowania w sprawie przepisu art. 527 § 3 k.c. i art. 527 § 4 k.c., a uchyleniu
wyroku Sądu Apelacyjnego i przekazaniu sprawy temu Sądowi do ponownego
rozpoznania zadecydowało trafne podniesienie zarzutu, że wyrok ten nie
identyfikował wierzytelności, której udzielono ochrony przez uwzględnienie
powództwa.
Wyrokiem z 25 kwietnia 2012 r. Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony apelacją
pozwanej wyrok Sądu Okręgowego z 30 października 2009 r. w punkcie 1 w ten
sposób, że uznał za bezskuteczną w stosunku do powódki umowę sprzedaży
przedsiębiorstwa, w skład którego wchodzą w szczególności działki nr 1029/64 i nr
1030/68 o łącznej powierzchni 5.0366 ha, położone w U., objęte księgą wieczystą
KW nr […] prowadzoną przez Sąd Rejonowy w T., zawartą 28 września 2006 r.
pomiędzy pozwaną i C. T., celem zaspokojenia wierzytelności powódki
stwierdzonej prawomocnym nakazem zapłaty Sądu Wojewódzkiego w O. z 13
sierpnia 2004 r., do kwoty 42.065.651,41 CZK w tym od kwoty 40.840.525,62 CZK
z odsetkami w wysokości 6% rocznie od 6 marca 2006 r.; w pozostałym zakresie
apelację oddalił; zasądził od pozwanej na rzecz powódki kwotę 16.400 zł tytułem
zwrotu kosztów postępowania odwoławczego.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Apelacyjny zaakceptował ustalenia
faktyczne Sądu Okręgowego, a dodatkowo ustalił, że w Sądzie Wojewódzkim w O.
prowadzone jest postępowanie upadłościowe V. s.r.o., w którym powódka
uczestniczy jako wierzyciel wierzytelności z umowy kredytowej nr 713099201171 w
wysokości 96.787.220,24 CZK, która do kwoty 6.753.773 CZK została
zabezpieczona wekslem własnym i w tym zakresie była wykonalna w oparciu o
wekslowy nakaz płatniczy z 13 sierpnia 2004 r., wydany również przeciwko C. T.
7
Ten wekslowy nakaz zapłaty stwierdza wierzytelność powoda w kwocie
43.679.326,04 CZK, która w przyszłości nie zostanie zaspokojona nawet
częściowo.
Wysokość wierzytelności powoda określona została na kwotę 43.679.326,04
CZK z uwzględnieniem wpłat C. T. dokonanych 23 października 2006 r. – 973.596
CZK, z 14 listopada 2006 r. – 433.600 CZK i z 4 stycznia 2007 r. – 91.000 CZK.
Prawomocnym postanowieniem z 4 lipca 2011 r. Sąd Rejonowy w K. uchylił
układ zawarty 21 marca 2006 r. pomiędzy dłużnikiem C. T. a jego wierzycielami,
zatwierdzony postanowieniem z 5 kwietnia 2006 r. oraz zmienił postanowienie z 4
marca 2004 r. o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu na
postanowienie o ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego C.
T. prowadzącego przedsiębiorstwo „V. T”. Postanowieniem z 19 kwietnia 2012 r.
Sąd Rejonowy umorzył postępowanie upadłościowe C. T. prowadzącego
działalność gospodarczą pod nazwą „V. T.” z powodu braku środków
umożliwiających pokrycie kosztów postępowania.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że powód był legitymowany do zgłoszenia
żądania dochodzonego w niniejszej sprawie. Powództwo zostało wytoczone
10 marca 2008 r. po ogłoszeniu upadłości układowej dłużnika C. T. (postanowienie
z 4 marca 2004 r.), zawarciu przez niego układu z wierzycielami (21 marca 2006
r.), zatwierdzeniu przez Sąd układu (5 kwietnia 2006 r.) i wydaniu przez Sąd
postanowienia o zakończeniu postępowania upadłościowego. Postanowieniem z 4
lipca 2011 r., uchylono układ zawarty pomiędzy C. T. i jego wierzycielami oraz
ogłoszono upadłość likwidacyjną dłużnika. Zgodnie zatem z art. 118 u.p.n. syndyk
masy upadłości mógł wstąpić do procesu w miejsce powoda, ale skoro tego nie
uczynił, to wierzyciel wytaczający powództwo ze skargi pauliańskiej przed
ogłoszeniem upadłości zachował legitymację czynną w takiej sprawie.
Powód posiada w stosunku do dłużnika C. T. wierzytelności w łącznej
kwocie 42.065.651,41 CZK, w tym od 40.840.520,62 CZK z odsetkami
w wysokości 6% od 6 marca 2006 r. Pozwany nie wykazał, żeby wierzytelność ta
została zaspokojona w większym zakresie niż już uwzględniony. Od czasu wydania
rozstrzygnięcia przez Sąd Najwyższy sytuacja faktyczna i prawna zmieniła się
8
o tyle, że zawarty przez dłużnika układ został uchylony prawomocnym
postanowieniem Sądu Rejonowego z 4 lipca 2011 r., tak więc objęta ochroną
wierzytelność powoda nie podlegała redukcji układowej.
Sąd Apelacyjny uznał, że niewypłacalność dłużnika pozostaje w związku
z czynnością prawną, której dokonał z pozwanym. Czynności tej dłużnik dokonał
ze świadomością pokrzywdzenia powoda jako wierzyciela. Dłużnik rozporządził
otrzymaną od pozwanego ceną na nieznane cele, a innych wierzycieli zaspokoił
z pominięciem jedynie powoda. Dla udzielenia wierzycielowi ochrony z art. 527 § 1
k.c. ustawodawca wymaga, by osoba trzecia wiedziała lub z łatwością mogła
dowiedzieć się, że dłużnik dokonując czynności działa z pokrzywdzeniem
wierzyciela. Ocena naganności postępowania osoby trzeciej następuje
w okolicznościach faktycznych występujących w konkretnej sprawie. Okoliczności
ustalone w niniejszej sprawie skłoniły Sąd Apelacyjny do przyjęcia, że umowa
sprzedaży została zawarta przez pozwanego z dłużnikiem ze świadomością,
że prowadzi ona do pokrzywdzenia powoda jako wierzyciela. W efekcie żądanie
pozwu zostało uwzględnione na podstawie art. 527 § 1 k.c.
W skardze kasacyjnej od wyroku z 25 kwietnia 2012 r. pozwany zarzucił,
że zapadł on z naruszeniem prawa materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 pkt 1 k.p.c.),
to jest: - art. 527 k.c. poprzez jego zastosowanie w sprawie, podczas gdy
roszczenie powoda powinno być rozpoznane na podstawie prawa Republiki
Czeskiej; - art. 527 k.c. i art. 530 k.c. poprzez ich błędną wykładnię oraz
niewłaściwe zastosowanie i w konsekwencji bezzasadne udzielenie powodowi
ochrony co do wierzytelności w kwocie 8.413.130,28 CZK, która miała charakter
wierzytelności przyszłej; - art. 527 § 1 k.c., art. 38 k.c. w zw. z 201 § 1 k.s.h.
poprzez bezzasadne uznanie, że pozwany przy dołożeniu należytej staranności
mógł się dowiedzieć o działaniu dłużnika z zamiarem pokrzywdzenia powoda
a także poprzez brak wskazania w zaskarżonym wyroku, na czym polegał brak
staranności członków zarządu pozwanej przy zawarciu z dłużnikiem umowy
nabycia przedsiębiorstwa.
Pozwany zarzucił nadto, że zaskarżony wyrok zapadł z naruszeniem prawa
procesowego, tj.: - art. 321 § 1 k.p.c. w zw. z art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c. i art. 4794
§ 2
9
k.p.c. poprzez bezzasadne uznanie, że powód w piśmie procesowym z 28 sierpnia
2008 r. (w stanie sprawy w toku) nie dokonał rozszerzenia żądania pozwu wbrew
zakazowi przedmiotowej zmiany powództwa w postępowaniu odrębnym
w sprawach gospodarczych i w konsekwencji uwzględnienie w wyroku żądania
pozwu rozszerzonego w sposób niedopuszczalny; - art. 382 k.p.c. i art. 233 § 1
k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. poprzez bezzasadne uznanie, że pozwany przy
dołożeniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o działaniu dłużnika
z zamiarem pokrzywdzenia powoda a także poprzez brak wskazania
w zaskarżonym wyroku, na czym polegał brak staranności członków zarządu
pozwanej przy zawarciu z dłużnikiem umowy nabycia przedsiębiorstwa.
Pozwany wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania względnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku i wydanie orzeczenia co do istoty sprawy - oddalającego
powództwo w całości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Obowiązkiem powoda jest zgłoszenie żądania pozwu w formie wskazania
na konkretny rodzaj rozstrzygnięcia, jakiego oczekuje od sądu (art. 187 § 1 pkt 1
k.p.c.) z uwagi na przytoczone okoliczności faktyczne (art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c.). Tak
zgłoszone żądanie wraz z uzasadniającymi je okolicznościami faktycznymi tworzy
powództwo i staje się przedmiotem rozpoznania w procesie cywilnym. Żądanie
pozwu decyduje też o zakresie rozpoznania i orzekania w sprawie (art. 321 § 1
k.p.c.).
W pozwie inicjującym postępowanie w niniejszej sprawie powód wskazał,
że domaga się, by Sąd w przytoczonych przez niego okoliczności faktycznych
wydał przeciwko pozwanemu orzeczenie, którym uzna za bezskuteczną w stosunku
do powoda czynność pozwanego dokonaną z dłużnikiem powoda i prowadzącą do
niemożliwości zaspokojenia jego wierzytelności. W piśmie procesowym
z 28 sierpnia 2008 r. powód nie wystąpił z innym, nowym roszczeniem zamiast lub
obok roszczenia zgłoszonego w pozwie lecz jedynie sprecyzował pierwotnie
zgłoszone żądanie przez wskazanie na wierzytelność, której ochronie miało służyć
wytoczone przez niego powództwo. Tego rodzaju działanie nie jest objęte
10
dyspozycją art. 4794
§ 2 k.p.c. i nie było w świetle tego przepisu niedopuszczalne
w postępowaniu w sprawach gospodarczych. O granicach, w jakich żądanie
sprecyzowane przez powoda mogło być uwzględnione Sąd Apelacyjny
wypowiedział się w końcowej części uzasadnienia wyroku.
2. Bezzasadnie też pozwany zarzuca, jakoby Sąd Apelacyjny z naruszeniem
art. 382 k.p.c. i art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. zaniechał wskazania
w motywach zaskarżonego wyroku, na czym polegał brak staranności członków
zarządu pozwanego przy zawarciu z dłużnikiem umowy nabycia przedsiębiorstwa,
uzasadniający przypisanie pozwanemu odpowiedzialności w stosunku do powoda
na podstawie art. 527 § 1 k.c.
Przepis art. 382 k.p.c., do którego nawiązał pozwany przy formułowaniu
zacytowanego zarzutu nawiązuje do art. 378 § 1 k.p.c., wyznaczającego granice
rozpoznania sprawy w postępowaniu apelacyjnym i wskazuje, że sąd apelacyjny
ma obowiązek uwzględnić przy wydawaniu orzeczenia materiał dowodowy zebrany
w postępowaniu w pierwszej instancji i w postępowaniu apelacyjnym. Sąd
Apelacyjny w niniejszej sprawie zastosował się do tego uregulowania, gdyż wydał
rozstrzygnięcie uwzględniające wyniki postępowania dowodowego
przeprowadzonego w obu instancjach. Sąd Apelacyjny w większości zaakceptował
ustalenia faktyczne poczynione w sprawie przez Sąd Okręgowy, a gdy chodzi
o okoliczności decydujące o możliwości przypisania pozwanemu
odpowiedzialności wobec powoda na podstawie art. 527 § 1 k.c., to do ustalonych
faktów odniósł się na s. 19 uzasadnienia. Skarżący eksponuje jedno zdanie
w ramach tego wywodu, w którym znalazło się stwierdzenie, że „nie można
pozwanemu przypisać pozytywnej wiedzy o działaniu C. T. z zamiarem
pokrzywdzenia powoda (z braku bezpośrednich dowodów)”, ale pomija, że art. 527
§ 1 in fine k.c. stanowi podstawę roszczenia przeciwko osobie trzeciej, która
dokonała czynności z pokrzywdzeniem wierzyciela także wówczas, gdy można jej
uczynić zarzut, że przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć o
działaniu dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela. Sąd Apelacyjny wymienił te
okoliczności i zdarzenia, które pozwalają na wnioskowanie, że pozwany, a ściślej
rzecz ujmując – osoby mające wpływ na jego działania i osoby uprawnione do
reprezentowania go w obrocie prawnym, przy zachowaniu należytej staranności
11
mogły dowiedzieć się o zamierzeniach dłużnika pokrzywdzenia powoda jako
wierzyciela w związku ze sprzedażą pozwanemu przedsiębiorstwa i ukryciem przed
powodem środków uzyskanych od pozwanego z tytułu ceny. Wnioskowanie Sądu
Apelacyjnego w tym zakresie nawiązuje do ustalonych w sprawie faktów i przez
skarżącego nie zostało skutecznie podważone.
3. Wątpliwości powstające przy próbie wskazania na prawo właściwe
dla oceny roszczeń mogących powstawać w celu udzielenia ochrony wierzycielowi
w razie dokonania przez dłużnika czynności prowadzącej do jego pokrzywdzenia
i roszczeń, jakich wierzyciel w związku z taką czynnością może dochodzić
od osoby będącej stroną czynności z dłużnikiem, w razie gdy status któregoś
z wymienionych wyżej podmiotów, miejsce dokonania czynności lub miejsce,
w którym wywołuje ona skutki, wskazują na możliwy związek z prawem obcym,
zostały przez Sąd Najwyższy rozstrzygnięte w wyroku z 29 listopada 2012 r.,
II CSK 96/12, niepubl. W wyroku tym Sąd Najwyższy wyjaśnił, że prawo polskie nie
wskazuje wprost na prawo właściwe do oceny akcji pauliańskiej, której istotą
w systemach prawa merytorycznego poszczególnych państw jest ograniczenie
względem wierzyciela skutków czynności dłużnika, przysparzającej korzyść
majątkową osobie trzeciej z pokrzywdzeniem wierzycieli, przez doprowadzenie
do takiego, z punktu widzenia wierzyciela, stanu prawnego, jakby do tej czynności
nie doszło. Zasadnicze znaczenie w sprawach, w których powód, powołując się
na dokonanie przez dłużnika czynności przysparzającej korzyść majątkową osobie
trzeciej, zmierza do ubezskutecznienia tej czynności, ma ustalenie, czy
podnoszone przez powoda uszczuplenie majątku dłużnika na rzecz osoby trzeciej
w ogóle nastąpiło, a w razie pozytywnej odpowiedzi - czy miało wpływ
na możliwość zaspokojenia przez powoda jego wierzytelności, i w jakich
okolicznościach do zaskarżonej czynności dłużnika doszło. To, że wystąpienie
z akcją pauliańską zakłada w pierwszej kolejności rozstrzygnięcie, czy wskutek
zaskarżonej czynności nastąpiło uszczuplenie majątku dłużnika na rzecz osoby
trzeciej, a żądanie powoda zmierza do ograniczenia tego skutku, przemawia za
poddaniem akcji pauliańskiej prawu tego państwa, któremu podlega skutek
przysparzający zaskarżonej czynności. Za normę wskazującą prawo właściwe
dla akcji pauliańskiej należy zatem uznać normę kolizyjną wyznaczającą prawo
12
właściwe dla skutku przysparzającego zaskarżonej czynności dłużnika.
Rozwiązanie to odpowiada interesom obu stron sporu, tj. zarówno interesom
wierzyciela, jak i interesom osoby trzeciej, na rzecz której dłużnik dokonał
przysporzenia. Wierzyciel, skarżący czynność dłużnika ze względu na jej
przysparzający skutek, który wywołała w świetle właściwego prawa, powinien
móc też ograniczyć ten skutek na podstawie tego prawa. Podobnie, ochrona
zaufania osoby trzeciej do czynności, na podstawie której uzyskała ona
przysporzenie od dłużnika, wymaga, aby o możliwości, przesłankach i zakresie
ograniczenia tego przysporzenia rozstrzygało prawo decydujące o jego dojściu
do skutku. Rozwiązanie to jest zbieżne z regulacją przyjętą w art. 469 p.u.n.
i w art. 13 rozporządzenia Rady WE nr 1346/2000 z 29 maja 2000 r. w sprawie
postępowania upadłościowego (Dz. Urz. UE 2000, nr 160, s. 1 ze zm.)
w odniesieniu do zaskarżenia czynności dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem
wierzycieli w związku z upadłością. Wymienione przepisy odsyłają w zakresie
oceny możliwości zaskarżenia czynności dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem
wierzycieli do prawa właściwego dla tej czynności, a ściślej rzecz ujmując,
do - ze względu na ich funkcję ochronną wobec kontrahenta dłużnika - prawa
właściwego dla tej czynności w odniesieniu do jej skutków. Prawu właściwemu
dla akcji pauliańskiej podlegają w szczególności takie kwestie, jak: możliwość
ograniczenia względem wierzyciela prawa osoby trzeciej do przedmiotu
przysporzenia nabytego od dłużnika, charakter uprawnienia wierzyciela, chwila
jego powstania, charakter obowiązku dłużnika, chwila jego powstania,
niewypłacalność dłużnika, świadomość dłużnika i jego kontrahenta co do pewnych
okoliczności, wymóg przysługiwania wierzycielowi określonej chronionej
wierzytelności.
Samo natomiast istnienie chronionej wierzytelności w ramach określonego
stosunku zobowiązaniowego jest odrębną, wstępną kwestią względem sprawy
zasadniczej, jaką jest tu sprawa o udzielenie ochrony pauliańskiej. Prawem
właściwym dla tej kwestii jest prawo, któremu podlega dany stosunek
zobowiązaniowy między wierzycielem a dłużnikiem, czyli zazwyczaj prawo
właściwe dla określonej umowy obligacyjnej między dłużnikiem a wierzycielem.
13
Jeżeli czynnością dokonaną z pokrzywdzeniem wierzyciela jest
przeniesienie przez dłużnika prawa własności składników jego majątku na rzecz
osoby trzeciej, to prawem właściwym dla zaskarżenia przez wierzyciela czynności
powodującej ten skutek jest prawo państwa, w którym znajduje się przeniesiony
przedmiot własności. Prawem właściwym dla akcji pauliańskiej jest zatem wówczas
wskazany przez – z uwagi na datę czynności – art. 24 ustawy z 12 listopada 1965 r.
– Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. Nr 46, poz. 290 ze zm.) statut
rzeczowy, którym w niniejszej sprawie jest prawo polskie ze względu na miejsce
położenia przedsiębiorstwa dłużnika i wchodzących w jego skład nieruchomości
stanowiących przedmiot umowy zaskarżonej przez powoda.
Bezzasadnie zatem powód zarzuca, że zaskarżony przez niego wyrok
zapadł z naruszeniem art. 527 k.c. poprzez jego zastosowanie w sprawie zamiast
odpowiednich przepisów prawa Republiki Czeskiej.
4. Uchylając poprzedni wyrok Sądu Apelacyjnego w niniejszej sprawie, Sąd
Najwyższy wskazał, że uwzględnienie skargi pauliańskiej wiąże się z udzieleniem
ochrony konkretnej wierzytelności i oznacza, że sąd orzekający o takim roszczeniu
powinien w wyroku zidentyfikować tę wierzytelność i jej wysokość. Wierzytelność
powoda w niniejszej sprawie w stosunku do dłużnika była stwierdzona tytułem
wykonawczym, a mianowicie nakazem zapłaty wydanym 13 sierpnia 2004 r. przez
Sąd Wojewódzki w O., wykonalnym na terenie Polski na podstawie postanowienia z
8 czerwca 2009 r. Późniejsze zdarzenia związane z prowadzeniem postępowania
układowego w stosunku do dłużnika mogły wpłynąć na istnienie i wysokość tej
wierzytelności.
Z uzupełniających ustaleń Sądu Apelacyjnego wynika, że wierzytelność
powoda w stosunku do C. T. określona na 43.679.326,04 CZK była objęta układem
zawartym przez dłużnika z wierzycielami, chociaż powód jako wierzyciel C. T. nie
zgłosił jej w postępowaniu układowym. Układ zawarty przez dłużnika z
wierzycielami 21 marca 2006 r. został uchylony prawomocnym postanowieniem z 4
lipca 2011 r., wydanym z inicjatywy powoda w niniejszej sprawie, z jednoczesną
zmianą formy upadłości dłużnika z układowej na likwidacyjną.
W związku z tymi ustaleniami pozostaje zarzut pozwanego, że wierzytelność
14
powoda w stosunku do dłużnika w dacie dokonania przez niego czynności
z pozwanym mającej prowadzić do pokrzywdzenia powoda wynosiła
33.652.521,13 CZK, a w zakresie zredukowanym układem, to jest co do kwoty
8.413.130,28 CZK była wierzytelnością przyszłą, która powstała dopiero z chwilą
uprawomocnienia się postanowienia uchylającego układ dłużnika z wierzycielami.
Przesłanki skargi pauliańskiej dla takiej (przyszłej) wierzytelności powinny być
wyznaczone – zdaniem skarżącego – na podstawie art. 530 k.c.
Ze stanowiskiem tym nie sposób się zgodzić.
Wierzytelność, której ochrony powód dochodził w niniejszej sprawie miała
źródło w czynności prawnej dokonanej przez niego z dłużnikiem. Orzeczenia
sądów, którymi powód wykazywał jej istnienie nie kreowały samej wierzytelności,
lecz jedynie stwierdzały obowiązek dłużnika spełnienia na rzecz powoda
określonego świadczenia w celu jej zaspokojenia i tworzyły warunki
do przymusowego wykonania tego obowiązku. Wierzytelność powoda, z uwagi na
jej charakter, została objęta układem zawartym przez dłużnika z wierzycielami,
stanowiącym o 20 % redukcji wszystkich wierzytelności.
Układ regulowany prawem upadłościowym i naprawczym dochodzi
do skutku w razie zawarcia stosownego porozumienia dłużnika z wierzycielami
i podjęcia przez sąd władczej czynności w postaci jego zatwierdzenia.
Porozumienie dłużnika z wierzycielami zawierane na podstawie przepisów prawa
upadłościowego i naprawczego jest czynnością o charakterze cywilnoprawnym,
na którą składają się oświadczenia woli więcej niż trzech podmiotów (dłużnik
i przynajmniej dwóch jego wierzycieli). Oświadczenia te nie muszą być zgodne dla
ostatecznego ustalenia treści układu. Uprawnienia sądu w stosunku do układu
przegłosowanego i przyjętego przez wierzycieli ograniczają się do jego
zatwierdzenia lub odmowy zatwierdzenia. Sąd nie ma wpływu na samą treść
układu. Zatwierdza lub odmawia zatwierdzenia układu w takiej formie i treści, jaką
nadał mu dłużnik w propozycjach układowych, za przyjęciem których oświadczyła
się następnie większość wierzycieli. Zatwierdzenie układu, warunkujące jego
ważność i skuteczność, prowadzi do zmiany, zgodnej z jego treścią, stosunku
materialnoprawnego łączącego dłużnika z wierzycielami (por. motywy uchwały
15
Sądu Najwyższego z 20 lipca 1995 r., III CZP 87/95, OSNC 1995, nr 11, poz. 163
i wyroku tego Sądu z 21 maja 1997 r., II CKN 144/97, OSNC 1997, nr 11,
poz. 177).
W uzasadnieniu uchwały z 5 marca 2009 r., III CZP 3/09 (OSNC 2010, nr 1,
poz. 1), Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że zawarcie i zatwierdzenie układu
powoduje, że wierzytelność istniejąca przed wszczęciem tego postępowania ulega
odpowiedniej redukcji, a obowiązek jej zaspokojenia przez dłużnika wynika również
z nowej podstawy (zawartego układu). Oddziaływanie zatwierdzonego układu
na stosunek zobowiązaniowy pomiędzy wierzycielem i dłużnikiem Sąd Najwyższy
przyrównał do odnowienia, które powoduje wygaśnięcie dotychczasowego
zobowiązania. Nie utożsamił jednak zatwierdzenia układu z odnowieniem,
lecz jedynie wypowiedział się o podobieństwie tych instytucji, gdy chodzi o sposób
ich oddziaływania na istniejący stosunek zobowiązaniowy.
Trzeba dostrzec, że układ może dotyczyć wierzytelności powstałych przed
ogłoszeniem upadłości dłużnika na podstawie różnych zdarzeń, z wyjątkami
oznaczonymi w ustawie (art. 273 p.u.n.), mających własne tytuły i wysokość.
Przyjęcie układu i jego zatwierdzenie nie kreuje tych wierzytelności, lecz powoduje
takie ich ograniczenie, jakie wydaje się dostateczne dla stworzenia dłużnikowi
warunków do choćby częściowego zaspokojenia wierzycieli i uzdrowienia sytuacji
ekonomicznej w celu kontynuowania przez niego działalności, w warunkach
zagrożenia upadłością likwidacyjną. Układ może przewidywać także zaspokojenie
wierzycieli w inny sposób niż przez spełnienie przez dłużnika świadczenia
odpowiadającego treści jego zobowiązania wobec nich. Zatwierdzony układ,
na mocy art. 290 ust. 1 p.u.n. oddziałuje w przyjęty w nim sposób nie tylko
na wierzytelności zgłoszone w postępowaniu upadłościowym z możliwością
zawarcia układu i wciągnięte na listę, lecz na wszystkie wierzytelności w stosunku
do dłużnika istniejące w dniu ogłoszenia upadłości (art. 272 p.u.n.).
Z art. 295 ust. 1 p.u.n. wynika, że z dniem uprawomocnienia się
postanowienia zatwierdzającego układ z mocy prawa ulegają umorzeniu
postępowania zabezpieczające i egzekucyjne prowadzone przeciwko upadłemu
w celu zaspokojenia wierzytelności objętych układem, a tytuły wykonawcze
16
lub egzekucyjne, które stanowiły podstawę do prowadzenia tych postępowań, tracą
z mocy prawa wykonalność. Unormowanie to ma zapobiec zaspokojeniu się
wierzycieli z majątku dłużnika w sposób, który by utrudniał wykonanie układu.
Po zawarciu i zatwierdzeniu układu wyciąg z listy wierzytelności, łącznie z wypisem
prawomocnego postanowienia zatwierdzającego układ, jest tytułem egzekucyjnym
przeciwko upadłemu (art. 296 p.u.n.). Wierzytelność powoda w stosunku do C. T.
nie była przymusowo zaspokajana w postępowaniu egzekucyjnym, do którego
miałby zastosowanie zacytowany przepis, a zatem po uchyleniu układu
stwierdzający ją tytuł wykonawczy zachował moc.
Stosunki między wierzycielami i upadłym ukształtowane przyjętym
i zatwierdzonym układem utrwalają się nie z chwilą przyjęcia i zatwierdzenia
układu, lecz dopiero po wykonaniu układu w sposób dobrowolny lub po
wyegzekwowaniu stwierdzonych nim należności, co podlega stwierdzeniu przez
sąd (art. 299 p.u.n.). Za taką tezą przemawia też brzmienie art. 300 ust. 1 zd.
drugie p.u.n., z którego wynika, że w razie zmiany przyjętego i zatwierdzonego
układu wierzyciele głosują za zmianą sumą swoich wierzytelności, z jaką głosowali
na zgromadzeniu, na którym doszło do zatwierdzenia układu, nie zaś sumą
zredukowanych wierzytelności.
Przyjęty i zatwierdzony układ, o ile nie jest przez dłużnika wykonywany albo
jest oczywiste, że nie będzie wykonywany, podlega uchyleniu przez sąd (art. 302
p.u.n.). Skutki uchylenia układu reguluje art. 304 i 305 p.u.n. Z przepisów tych
wynika, że w postępowaniu upadłościowym podjętym w związku z uchyleniem
układu dotychczasowi wierzyciele dochodzą wierzytelności w pierwotnej wysokości,
a odsetki od tych wierzytelności nalicza się do dnia uprawomocnienia się
postanowienia o uchyleniu układu. Sumy wypłacone wierzycielom na podstawie
układu zalicza się wówczas na poczet ich wierzytelności.
W świetle zacytowanej regulacji trzeba stwierdzić, że przyjęcie
i zatwierdzenie układu nie ma wpływu na samo istnienie objętej nim wierzytelności,
lecz wyznacza granice jej egzekwowalności lub inne sposoby zaspokojenia,
obowiązujące tak długo, jak długo zatwierdzony układ wiąże oraz pod warunkiem,
że zostanie wykonany. Uchylenie układu uchyla powyższe skutki jego zawarcia
17
i sprawia, że objęta nim wierzytelność staje się wierzytelnością egzekwowalną
w jej pierwotnej wysokości lub też podlegającą zaspokojeniu w sposób zgodny
z treścią pierwotnego zobowiązania dłużnika. Nie sposób jest przyjąć,
że postanowienie o uchyleniu układu kreuje wierzytelności, które nie istniały już
wcześniej, bo nie jest ono przyczyną ich powstania, nie wynika z niego ich
charakter ani też wysokość. Wydanie takiego postanowienia niweczy jedynie skutki
wynikające z zawartego uprzednio układu i pozwala wierzycielom na powrót
dochodzić ich wierzytelności w takiej wysokości, w jakiej już poprzednio istniały
i zgodnie z ich charakterem wyznaczonym zdarzeniami, w związku z którymi
powstały.
Wierzytelność objęta układem (art. 272 ust. 1 p.u.n.) polegającym
na zmniejszeniu sumy długów (art. 270 ust. 1 pkt 3 p.u.n.) nie jest - w części
objętej redukcją i w okresie od zatwierdzenia układu do wydania postanowienia
stwierdzającego jego wykonanie lub postanowienia uchylającego układ –
wierzytelnością przyszłą w rozumieniu art. 530 k.c. Póki układ jest skuteczny,
wierzyciel objętej nim wierzytelności nie może jej egzekwować w części objętej
redukcją, a stwierdzenie wykonania układu utrwala ten skutek. Uchylenie układu
pozwala wierzycielowi na dochodzenie od dłużnika wierzytelności w takiej
wysokości, w jakiej przysługuje mu ona na podstawie stosunku prawnego
z dłużnikiem i na jej zaspokojenie zgodnie z treścią tego stosunku. Dłużnik i osoba
trzecia, która po zatwierdzeniu układu dokonuje z nim czynności prawnej
powodującej uszczuplenie majątku uniemożliwiające wykonanie zatwierdzonego
układu musi uwzględniać okoliczność, że z przedmiotu takiej czynności, wobec
niewykonania układu, wierzyciele będą żądać zaspokojenia takich wierzytelności,
jakie im w stosunku do dłużnika rzeczywiście przysługiwały.
W świetle powyższego za nietrafny trzeba uznać także zarzut naruszenia
art. 527 k.c. i art. 530 k.c. w sposób zarzucany przez skarżącego.
Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 39814
k.p.c. oraz art. 108 § 1
w zw. z art. 39821
i art. 391 § 1 k.p.c., przy uwzględnieniu taryfowych stawek
wynagrodzenia pełnomocników reprezentujących powoda w postępowaniu
kasacyjnym, Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji.
18
es
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 marca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący)
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
Protokolant Izabella Janke
w sprawie z powództwa T. I. s.r.o. w P. (Czechy)
przeciwko M. F. Sp. z o.o. w T.
o uznanie czynności za bezskuteczną,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 15 marca 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 25 kwietnia 2012 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza od pozwanego na rzecz powoda 5.400 (pięć tysięcy
czterysta) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powód – T. I. s.r.o. w P. wniósł o uznanie za bezskuteczną w stosunku do
niego czynności prawnej dłużnika – C. T., dokonanej 28 września 2006 r., a
polegającej na sprzedaży pozwanemu M. F. Sp. z o.o. w T. jego przedsiębiorstwa
w rozumieniu art. 551
k.c., obejmującego m.in. działki nr 1029/64 i 1030/68 o
łącznej powierzchni 5.0366 ha, obręb U., dla których Sąd Rejonowy w T. prowadzi
księgę wieczystą […], a to w celu zaspokojenia wierzytelności w kwocie
40.840.525,26 CZK wraz z 6% odsetek rocznie od 2 marca 2006 r. oraz w kwotach
225.125,79 CZK i 1.000.000 CZK (łącznie 42.065.651,04 CZK), stwierdzonych
nakazem zapłaty Sądu Okręgowego w O.
Pozwany – M. F. Sp. z o.o. w T. wniósł o oddalenie powództwa.
Wyrokiem z 30 października 2009 r. Sąd Okręgowy w K. uwzględnił
powództwo w całości. Rozstrzygnięcie to zapadło po ustaleniu, że nakazem zapłaty
z 13 sierpnia 2004 r. Sąd Okręgowy w O. zasądził na rzecz GE Capitol Bank od C.
T. i V. s.r.o. w H. kwotę 67.537.738,56 CZK z odsetkami 6 % rocznie od 19
sierpnia 2002 r. oraz kwoty 225.125,79 CZK i 1.000.000 CZK jako zwrot
wynagrodzenia i kosztów postępowania.
W stosunku do V. s.r.o. zostało wszczęte postępowanie upadłościowe. C. T.
prowadził jako osoba fizyczna na terenie Polski działalność gospodarczą pod
nazwą „V. T.”. W marcu 2004 r. ogłoszono jego upadłość z możliwością zawarcia
układu. GE Capitol Bank 27 września 2004 r. zgłosił w postępowaniu
upadłościowym wierzytelność stwierdzoną nakazem zapłaty z 13 sierpnia 2004 r.
Nadzorca sądowy odmówił jej wciągnięcia na listę wierzytelności, gdyż przyjął, że
nie wynikała z zobowiązań C. T. jako przedsiębiorcy. Wierzyciel złożył wobec tego
rozstrzygnięcia sprzeciw, ale następnie go cofnął.
Cesją z 5 kwietnia 2006 r. GE Capitol Bank przeniósł wierzytelność w kwocie
43.901.079,72 CZK, w tym 42.431.825,62 CZK kapitału, 244.128,31 CZK odsetek,
225.125,79 CZK wynagrodzenia oraz 1.000.000 CZK kosztów postępowania na P.
P. SA, a ten 6 kwietnia 2006 r. dokonał cesji tej wierzytelności na powoda.
Postępowanie upadłościowe C. T. z możliwością zawarcia układu zostało
zakończone 5 czerwca 2006 r. po zatwierdzeniu przez sąd układu z wierzycielami
3
zawartego 5 kwietnia 2006 r., stanowiącego o 20 % redukcji wierzytelności.
Umową z 28 września 2006 r. C. T. sprzedał pozwanej swoje
przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 551
k.c. Umowę zawarto pod warunkiem
zawieszającym, że Bank Handlowy posiadający wierzytelności zabezpieczone
hipotecznie do kwoty 18.854.638 zł na nieruchomościach wchodzących w skład
przedsiębiorstwa i przewłaszczenie urządzeń technicznych otrzyma spłatę
wierzytelności i zwolni zabezpieczenia. Zadłużenie C. T. na rzecz tego Banku
wynosiło 20.646.927,61 zł. Bank został zaspokojony jednorazowo z ceny ze
sprzedaży przedsiębiorstwa. Część ceny (4.373.699,62 zł) została przeznaczona
na zaspokojenie wierzycieli układowych, a 3.170.000 zł na zaspokojenie
wierzytelności ZUS. C. T. miał otrzymać pozostałe 12.000.000 zł, z czego
8.000.000 zł w dniu zawarcia urnowy sprzedaży. Kwota ta wpłynęła na jego
rachunek bankowy 4 października 2006 r. i została podjęta 5 i 6 października 2006
r. C. T. rozdysponował ją w niewiadomy sposób z pominięciem powoda, którego
dłużnikiem osobistym pozostaje.
Powód wszczął egzekucję w stosunku do C.T. Komornik zajął jego
wierzytelność w stosunku do pozwanego o zapłatę ceny za przedsiębiorstwo
sprzedane 6 października 2006 r. Pozwany nie wskazał, na jaki rachunek ją
przelał. Zobowiązał się przekazać na konto komornika drugą ratę z kwoty
12.000.000 zł, ale nie wywiązał się z tego obowiązku z naruszeniem art. 896 i 900
k.p.c. Swoim działaniem pozwany udaremnił czynności egzekucyjne. Z początkiem
lutego 2007 r., a zatem przed terminem zapłaty C. T. trzeciej raty w wysokości
2.000.000 zł, pozwany złożył mu oświadczenie o potrąceniu, chociaż jego
należności w stosunku do C. T. nie były wymagalne i nie wzywał go wcześniej do
zapłaty.
Pozwany sprzyjał zamiarom dłużnika pozbawienia powoda możliwości
zaspokojenia się z jego majątku i współdziałał z dłużnikiem w tym celu. Mimo
dokonanego zajęcia w postępowaniu egzekucyjnym nie zapłacił drugiej części ceny
za przedsiębiorstwo do rąk komornika. Wykorzystując krótki okres utraty
skuteczności zajęć egzekucyjnych, usiłował uniemożliwić spłatę drugiej i trzeciej
raty (4.000.000 zł) przez czynności potrącenia zdziałane z dłużnikiem. Pozwany
4
kontaktował się z dłużnikiem, gdy ten unikał powoda i komornika. Jest tak do chwili
obecnej. Dłużnik jest nieznany z miejsca pobytu, nie wykazał żadnego
zainteresowania spłatą wierzytelności.
Pozwany należy do korporacji M. I., której strukturami kieruje grupa C. I. Ta
grupa już w 2004 r. wiedziała o wierzytelności powoda do C. T. Informacje o
wierzytelnościach GE Capitol Banku pozwany uzyskał też ze zgłoszeń
wierzytelności w postępowaniach upadłościowych. Umieszczenie w umowie
sprzedaży zapewnienia C. T., że zwolni pozwanego z odpowiedzialności za
zobowiązania Spółki V. w Czechach dotyczyło znanych obu stronom zobowiązań
wekslowych C. T.
Cena za przedsiębiorstwo według umowy wyniosła 40.190.627,23 zł, jego
wartość przed opodatkowaniem - 43.327.510 zł, zaś zadłużenie C. T. - 28.000.000
zł. Majątek przedsiębiorstwa wystarczyłby na zaspokojenie powoda kwotą
5.781.416,99 zł, nawet z odsetkami. C. T. działał z zamiarem pokrzywdzenia
powoda jako wierzyciela, wyłączył dużą część ceny za przedsiębiorstwo z
czynności windykacyjnych, uniemożliwiając mu zaspokojenie się z majątku, który
wcześniej posiadał. Większość wierzycieli C. T. uzyskała jednorazowo spłatę
wierzytelności, nawet przed terminem ich wymagalności, zaś możliwość
zaspokojenia powoda została całkowicie wykluczona wskutek działań dłużnika.
Pozwany odniósł korzyść majątkową z zawarcia umowy z dłużnikiem. Wiedział też
o zamiarze pokrzywdzenia powoda przez C. T., a co najmniej mógł się o tym z
łatwością dowiedzieć.
Wobec powyższych ustaleń Sąd Okręgowy uznał, że powód wykazał
przesłanki dochodzonego roszczenia i na podstawie art. 527 k.c. uwzględnił
powództwo.
Wyrokiem z 15 marca 2010 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanego
od tego wyroku. Wyrokiem z 13 kwietnia 2011 r., wydanym w uwzględnieniu skargi
kasacyjnej pozwanego, Sąd Najwyższy uchylił to orzeczenie i przekazał sprawę
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy wskazał, że powód domagający się uznania
5
za bezskuteczną wobec niego czynności prawnej dłużnika ma obowiązek
wykazania, że istniała wierzytelność podlegająca ochronie oraz określenia jej
wysokości. Przepis art. 527 § 1 k.c. tworzy podstawę do ochrony wierzytelności,
której istnienie, tytuł i wysokość mają być wykazane. Wierzytelność tę należy
określić w sentencji wyroku. Do niej należy też odnieść ustalenia co do
wypłacalności dłużnika oraz zakresu egzekucji, jaką wierzyciel będzie miał prawo
prowadzić w stosunku do przedmiotu zaskarżonej czynności. W odniesieniu
do wierzytelności stwierdzonej tytułem egzekucyjnym istotne jest czy wierzyciel
określając przedmiot ochrony dochodzi jej w pełnym zakresie, czy też w jakiejś
części. Zdarzenia zaistniałe po powstaniu tytułu wykonawczego mogą bowiem
wykluczyć możliwość domagania się spełnienia świadczenia w pełnej wysokości.
W zaakceptowanym przez Sąd Apelacyjny wyroku Sądu Okręgowego
wierzytelność powoda została określona jedynie przez powołanie wekslowego
nakazu zapłaty, a zatem objęta została ochroną w wysokości oznaczonej tym
nakazem, chociaż powódka nabyła ją w mniejszym rozmiarze. Zawarcie układu
przez dłużnika z wierzycielami w postępowaniu sądowym jest zdarzeniem, które po
uzyskaniu przez wierzyciela tytułu egzekucyjnego miało wpływ na wysokość
wierzytelności objętej żądaniem ochrony na podstawie art. 527 § 1 k.c. Zgodnie
z art. 290 ust. 1 ustawy z 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze
(tekst jedn.: Dz. U. 2012, poz. 1112; dalej - p.u.n.) układ wiąże wszystkich
wierzycieli, których wierzytelności zgodnie z ustawą są nimi objęte i powstały przed
ogłoszeniem upadłości, choćby nie zostały umieszczone na liście. Wekslowy nakaz
zapłaty z 13 sierpnia 2004 r. nie utracił wykonalności zgodnie z art. 295 ust. 1
p.u.n., gdyż powód jako wierzyciel nie uzyskał w jego miejsce tytułu egzekucyjnego
w postaci wyciągu z listy wierzytelności łącznie z wypisem prawomocnego
postanowienia zatwierdzającego układ. Do powoda odnoszą się jednak
postanowienia układu zawartego przez dłużnika z wierzycielami, chociaż nie został
on umieszczony na liście wierzycieli.
Pozwany nie kwestionował, że dokonał z dłużnikiem czynności prawnej,
która spowodowała nabycie przez niego jedynego składnika majątku dłużnika,
co pogłębiło stan jego niewypłacalności. Uzyskał zatem korzyść majątkową
w rozumieniu art. 527 § 1 k.c. kosztem majątku dłużnika. Wysokość ceny
6
uiszczonej za przedsiębiorstwo ma znaczenie drugorzędne, zaś podniesiony przez
pozwanego argument, że przekazał dłużnikowi środki pieniężne, które ten mógł
przeznaczyć na spłatę zadłużenia wobec powoda byłby skuteczny w przypadku
dokonania tego w warunkach uniemożliwiających dłużnikowi ukrycie lub
rozdysponowanie ich z wyłączeniem spłaty wierzycieli.
Sąd Najwyższy podzielił pogląd Sądów obu instancji o działaniu dłużnika
ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli oraz o braku podstaw
do zastosowania w sprawie przepisu art. 527 § 3 k.c. i art. 527 § 4 k.c., a uchyleniu
wyroku Sądu Apelacyjnego i przekazaniu sprawy temu Sądowi do ponownego
rozpoznania zadecydowało trafne podniesienie zarzutu, że wyrok ten nie
identyfikował wierzytelności, której udzielono ochrony przez uwzględnienie
powództwa.
Wyrokiem z 25 kwietnia 2012 r. Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony apelacją
pozwanej wyrok Sądu Okręgowego z 30 października 2009 r. w punkcie 1 w ten
sposób, że uznał za bezskuteczną w stosunku do powódki umowę sprzedaży
przedsiębiorstwa, w skład którego wchodzą w szczególności działki nr 1029/64 i nr
1030/68 o łącznej powierzchni 5.0366 ha, położone w U., objęte księgą wieczystą
KW nr […] prowadzoną przez Sąd Rejonowy w T., zawartą 28 września 2006 r.
pomiędzy pozwaną i C. T., celem zaspokojenia wierzytelności powódki
stwierdzonej prawomocnym nakazem zapłaty Sądu Wojewódzkiego w O. z 13
sierpnia 2004 r., do kwoty 42.065.651,41 CZK w tym od kwoty 40.840.525,62 CZK
z odsetkami w wysokości 6% rocznie od 6 marca 2006 r.; w pozostałym zakresie
apelację oddalił; zasądził od pozwanej na rzecz powódki kwotę 16.400 zł tytułem
zwrotu kosztów postępowania odwoławczego.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Apelacyjny zaakceptował ustalenia
faktyczne Sądu Okręgowego, a dodatkowo ustalił, że w Sądzie Wojewódzkim w O.
prowadzone jest postępowanie upadłościowe V. s.r.o., w którym powódka
uczestniczy jako wierzyciel wierzytelności z umowy kredytowej nr 713099201171 w
wysokości 96.787.220,24 CZK, która do kwoty 6.753.773 CZK została
zabezpieczona wekslem własnym i w tym zakresie była wykonalna w oparciu o
wekslowy nakaz płatniczy z 13 sierpnia 2004 r., wydany również przeciwko C. T.
7
Ten wekslowy nakaz zapłaty stwierdza wierzytelność powoda w kwocie
43.679.326,04 CZK, która w przyszłości nie zostanie zaspokojona nawet
częściowo.
Wysokość wierzytelności powoda określona została na kwotę 43.679.326,04
CZK z uwzględnieniem wpłat C. T. dokonanych 23 października 2006 r. – 973.596
CZK, z 14 listopada 2006 r. – 433.600 CZK i z 4 stycznia 2007 r. – 91.000 CZK.
Prawomocnym postanowieniem z 4 lipca 2011 r. Sąd Rejonowy w K. uchylił
układ zawarty 21 marca 2006 r. pomiędzy dłużnikiem C. T. a jego wierzycielami,
zatwierdzony postanowieniem z 5 kwietnia 2006 r. oraz zmienił postanowienie z 4
marca 2004 r. o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu na
postanowienie o ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego C.
T. prowadzącego przedsiębiorstwo „V. T”. Postanowieniem z 19 kwietnia 2012 r.
Sąd Rejonowy umorzył postępowanie upadłościowe C. T. prowadzącego
działalność gospodarczą pod nazwą „V. T.” z powodu braku środków
umożliwiających pokrycie kosztów postępowania.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że powód był legitymowany do zgłoszenia
żądania dochodzonego w niniejszej sprawie. Powództwo zostało wytoczone
10 marca 2008 r. po ogłoszeniu upadłości układowej dłużnika C. T. (postanowienie
z 4 marca 2004 r.), zawarciu przez niego układu z wierzycielami (21 marca 2006
r.), zatwierdzeniu przez Sąd układu (5 kwietnia 2006 r.) i wydaniu przez Sąd
postanowienia o zakończeniu postępowania upadłościowego. Postanowieniem z 4
lipca 2011 r., uchylono układ zawarty pomiędzy C. T. i jego wierzycielami oraz
ogłoszono upadłość likwidacyjną dłużnika. Zgodnie zatem z art. 118 u.p.n. syndyk
masy upadłości mógł wstąpić do procesu w miejsce powoda, ale skoro tego nie
uczynił, to wierzyciel wytaczający powództwo ze skargi pauliańskiej przed
ogłoszeniem upadłości zachował legitymację czynną w takiej sprawie.
Powód posiada w stosunku do dłużnika C. T. wierzytelności w łącznej
kwocie 42.065.651,41 CZK, w tym od 40.840.520,62 CZK z odsetkami
w wysokości 6% od 6 marca 2006 r. Pozwany nie wykazał, żeby wierzytelność ta
została zaspokojona w większym zakresie niż już uwzględniony. Od czasu wydania
rozstrzygnięcia przez Sąd Najwyższy sytuacja faktyczna i prawna zmieniła się
8
o tyle, że zawarty przez dłużnika układ został uchylony prawomocnym
postanowieniem Sądu Rejonowego z 4 lipca 2011 r., tak więc objęta ochroną
wierzytelność powoda nie podlegała redukcji układowej.
Sąd Apelacyjny uznał, że niewypłacalność dłużnika pozostaje w związku
z czynnością prawną, której dokonał z pozwanym. Czynności tej dłużnik dokonał
ze świadomością pokrzywdzenia powoda jako wierzyciela. Dłużnik rozporządził
otrzymaną od pozwanego ceną na nieznane cele, a innych wierzycieli zaspokoił
z pominięciem jedynie powoda. Dla udzielenia wierzycielowi ochrony z art. 527 § 1
k.c. ustawodawca wymaga, by osoba trzecia wiedziała lub z łatwością mogła
dowiedzieć się, że dłużnik dokonując czynności działa z pokrzywdzeniem
wierzyciela. Ocena naganności postępowania osoby trzeciej następuje
w okolicznościach faktycznych występujących w konkretnej sprawie. Okoliczności
ustalone w niniejszej sprawie skłoniły Sąd Apelacyjny do przyjęcia, że umowa
sprzedaży została zawarta przez pozwanego z dłużnikiem ze świadomością,
że prowadzi ona do pokrzywdzenia powoda jako wierzyciela. W efekcie żądanie
pozwu zostało uwzględnione na podstawie art. 527 § 1 k.c.
W skardze kasacyjnej od wyroku z 25 kwietnia 2012 r. pozwany zarzucił,
że zapadł on z naruszeniem prawa materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 pkt 1 k.p.c.),
to jest: - art. 527 k.c. poprzez jego zastosowanie w sprawie, podczas gdy
roszczenie powoda powinno być rozpoznane na podstawie prawa Republiki
Czeskiej; - art. 527 k.c. i art. 530 k.c. poprzez ich błędną wykładnię oraz
niewłaściwe zastosowanie i w konsekwencji bezzasadne udzielenie powodowi
ochrony co do wierzytelności w kwocie 8.413.130,28 CZK, która miała charakter
wierzytelności przyszłej; - art. 527 § 1 k.c., art. 38 k.c. w zw. z 201 § 1 k.s.h.
poprzez bezzasadne uznanie, że pozwany przy dołożeniu należytej staranności
mógł się dowiedzieć o działaniu dłużnika z zamiarem pokrzywdzenia powoda
a także poprzez brak wskazania w zaskarżonym wyroku, na czym polegał brak
staranności członków zarządu pozwanej przy zawarciu z dłużnikiem umowy
nabycia przedsiębiorstwa.
Pozwany zarzucił nadto, że zaskarżony wyrok zapadł z naruszeniem prawa
procesowego, tj.: - art. 321 § 1 k.p.c. w zw. z art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c. i art. 4794
§ 2
9
k.p.c. poprzez bezzasadne uznanie, że powód w piśmie procesowym z 28 sierpnia
2008 r. (w stanie sprawy w toku) nie dokonał rozszerzenia żądania pozwu wbrew
zakazowi przedmiotowej zmiany powództwa w postępowaniu odrębnym
w sprawach gospodarczych i w konsekwencji uwzględnienie w wyroku żądania
pozwu rozszerzonego w sposób niedopuszczalny; - art. 382 k.p.c. i art. 233 § 1
k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. poprzez bezzasadne uznanie, że pozwany przy
dołożeniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o działaniu dłużnika
z zamiarem pokrzywdzenia powoda a także poprzez brak wskazania
w zaskarżonym wyroku, na czym polegał brak staranności członków zarządu
pozwanej przy zawarciu z dłużnikiem umowy nabycia przedsiębiorstwa.
Pozwany wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania względnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku i wydanie orzeczenia co do istoty sprawy - oddalającego
powództwo w całości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Obowiązkiem powoda jest zgłoszenie żądania pozwu w formie wskazania
na konkretny rodzaj rozstrzygnięcia, jakiego oczekuje od sądu (art. 187 § 1 pkt 1
k.p.c.) z uwagi na przytoczone okoliczności faktyczne (art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c.). Tak
zgłoszone żądanie wraz z uzasadniającymi je okolicznościami faktycznymi tworzy
powództwo i staje się przedmiotem rozpoznania w procesie cywilnym. Żądanie
pozwu decyduje też o zakresie rozpoznania i orzekania w sprawie (art. 321 § 1
k.p.c.).
W pozwie inicjującym postępowanie w niniejszej sprawie powód wskazał,
że domaga się, by Sąd w przytoczonych przez niego okoliczności faktycznych
wydał przeciwko pozwanemu orzeczenie, którym uzna za bezskuteczną w stosunku
do powoda czynność pozwanego dokonaną z dłużnikiem powoda i prowadzącą do
niemożliwości zaspokojenia jego wierzytelności. W piśmie procesowym
z 28 sierpnia 2008 r. powód nie wystąpił z innym, nowym roszczeniem zamiast lub
obok roszczenia zgłoszonego w pozwie lecz jedynie sprecyzował pierwotnie
zgłoszone żądanie przez wskazanie na wierzytelność, której ochronie miało służyć
wytoczone przez niego powództwo. Tego rodzaju działanie nie jest objęte
10
dyspozycją art. 4794
§ 2 k.p.c. i nie było w świetle tego przepisu niedopuszczalne
w postępowaniu w sprawach gospodarczych. O granicach, w jakich żądanie
sprecyzowane przez powoda mogło być uwzględnione Sąd Apelacyjny
wypowiedział się w końcowej części uzasadnienia wyroku.
2. Bezzasadnie też pozwany zarzuca, jakoby Sąd Apelacyjny z naruszeniem
art. 382 k.p.c. i art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. zaniechał wskazania
w motywach zaskarżonego wyroku, na czym polegał brak staranności członków
zarządu pozwanego przy zawarciu z dłużnikiem umowy nabycia przedsiębiorstwa,
uzasadniający przypisanie pozwanemu odpowiedzialności w stosunku do powoda
na podstawie art. 527 § 1 k.c.
Przepis art. 382 k.p.c., do którego nawiązał pozwany przy formułowaniu
zacytowanego zarzutu nawiązuje do art. 378 § 1 k.p.c., wyznaczającego granice
rozpoznania sprawy w postępowaniu apelacyjnym i wskazuje, że sąd apelacyjny
ma obowiązek uwzględnić przy wydawaniu orzeczenia materiał dowodowy zebrany
w postępowaniu w pierwszej instancji i w postępowaniu apelacyjnym. Sąd
Apelacyjny w niniejszej sprawie zastosował się do tego uregulowania, gdyż wydał
rozstrzygnięcie uwzględniające wyniki postępowania dowodowego
przeprowadzonego w obu instancjach. Sąd Apelacyjny w większości zaakceptował
ustalenia faktyczne poczynione w sprawie przez Sąd Okręgowy, a gdy chodzi
o okoliczności decydujące o możliwości przypisania pozwanemu
odpowiedzialności wobec powoda na podstawie art. 527 § 1 k.c., to do ustalonych
faktów odniósł się na s. 19 uzasadnienia. Skarżący eksponuje jedno zdanie
w ramach tego wywodu, w którym znalazło się stwierdzenie, że „nie można
pozwanemu przypisać pozytywnej wiedzy o działaniu C. T. z zamiarem
pokrzywdzenia powoda (z braku bezpośrednich dowodów)”, ale pomija, że art. 527
§ 1 in fine k.c. stanowi podstawę roszczenia przeciwko osobie trzeciej, która
dokonała czynności z pokrzywdzeniem wierzyciela także wówczas, gdy można jej
uczynić zarzut, że przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć o
działaniu dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela. Sąd Apelacyjny wymienił te
okoliczności i zdarzenia, które pozwalają na wnioskowanie, że pozwany, a ściślej
rzecz ujmując – osoby mające wpływ na jego działania i osoby uprawnione do
reprezentowania go w obrocie prawnym, przy zachowaniu należytej staranności
11
mogły dowiedzieć się o zamierzeniach dłużnika pokrzywdzenia powoda jako
wierzyciela w związku ze sprzedażą pozwanemu przedsiębiorstwa i ukryciem przed
powodem środków uzyskanych od pozwanego z tytułu ceny. Wnioskowanie Sądu
Apelacyjnego w tym zakresie nawiązuje do ustalonych w sprawie faktów i przez
skarżącego nie zostało skutecznie podważone.
3. Wątpliwości powstające przy próbie wskazania na prawo właściwe
dla oceny roszczeń mogących powstawać w celu udzielenia ochrony wierzycielowi
w razie dokonania przez dłużnika czynności prowadzącej do jego pokrzywdzenia
i roszczeń, jakich wierzyciel w związku z taką czynnością może dochodzić
od osoby będącej stroną czynności z dłużnikiem, w razie gdy status któregoś
z wymienionych wyżej podmiotów, miejsce dokonania czynności lub miejsce,
w którym wywołuje ona skutki, wskazują na możliwy związek z prawem obcym,
zostały przez Sąd Najwyższy rozstrzygnięte w wyroku z 29 listopada 2012 r.,
II CSK 96/12, niepubl. W wyroku tym Sąd Najwyższy wyjaśnił, że prawo polskie nie
wskazuje wprost na prawo właściwe do oceny akcji pauliańskiej, której istotą
w systemach prawa merytorycznego poszczególnych państw jest ograniczenie
względem wierzyciela skutków czynności dłużnika, przysparzającej korzyść
majątkową osobie trzeciej z pokrzywdzeniem wierzycieli, przez doprowadzenie
do takiego, z punktu widzenia wierzyciela, stanu prawnego, jakby do tej czynności
nie doszło. Zasadnicze znaczenie w sprawach, w których powód, powołując się
na dokonanie przez dłużnika czynności przysparzającej korzyść majątkową osobie
trzeciej, zmierza do ubezskutecznienia tej czynności, ma ustalenie, czy
podnoszone przez powoda uszczuplenie majątku dłużnika na rzecz osoby trzeciej
w ogóle nastąpiło, a w razie pozytywnej odpowiedzi - czy miało wpływ
na możliwość zaspokojenia przez powoda jego wierzytelności, i w jakich
okolicznościach do zaskarżonej czynności dłużnika doszło. To, że wystąpienie
z akcją pauliańską zakłada w pierwszej kolejności rozstrzygnięcie, czy wskutek
zaskarżonej czynności nastąpiło uszczuplenie majątku dłużnika na rzecz osoby
trzeciej, a żądanie powoda zmierza do ograniczenia tego skutku, przemawia za
poddaniem akcji pauliańskiej prawu tego państwa, któremu podlega skutek
przysparzający zaskarżonej czynności. Za normę wskazującą prawo właściwe
dla akcji pauliańskiej należy zatem uznać normę kolizyjną wyznaczającą prawo
12
właściwe dla skutku przysparzającego zaskarżonej czynności dłużnika.
Rozwiązanie to odpowiada interesom obu stron sporu, tj. zarówno interesom
wierzyciela, jak i interesom osoby trzeciej, na rzecz której dłużnik dokonał
przysporzenia. Wierzyciel, skarżący czynność dłużnika ze względu na jej
przysparzający skutek, który wywołała w świetle właściwego prawa, powinien
móc też ograniczyć ten skutek na podstawie tego prawa. Podobnie, ochrona
zaufania osoby trzeciej do czynności, na podstawie której uzyskała ona
przysporzenie od dłużnika, wymaga, aby o możliwości, przesłankach i zakresie
ograniczenia tego przysporzenia rozstrzygało prawo decydujące o jego dojściu
do skutku. Rozwiązanie to jest zbieżne z regulacją przyjętą w art. 469 p.u.n.
i w art. 13 rozporządzenia Rady WE nr 1346/2000 z 29 maja 2000 r. w sprawie
postępowania upadłościowego (Dz. Urz. UE 2000, nr 160, s. 1 ze zm.)
w odniesieniu do zaskarżenia czynności dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem
wierzycieli w związku z upadłością. Wymienione przepisy odsyłają w zakresie
oceny możliwości zaskarżenia czynności dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem
wierzycieli do prawa właściwego dla tej czynności, a ściślej rzecz ujmując,
do - ze względu na ich funkcję ochronną wobec kontrahenta dłużnika - prawa
właściwego dla tej czynności w odniesieniu do jej skutków. Prawu właściwemu
dla akcji pauliańskiej podlegają w szczególności takie kwestie, jak: możliwość
ograniczenia względem wierzyciela prawa osoby trzeciej do przedmiotu
przysporzenia nabytego od dłużnika, charakter uprawnienia wierzyciela, chwila
jego powstania, charakter obowiązku dłużnika, chwila jego powstania,
niewypłacalność dłużnika, świadomość dłużnika i jego kontrahenta co do pewnych
okoliczności, wymóg przysługiwania wierzycielowi określonej chronionej
wierzytelności.
Samo natomiast istnienie chronionej wierzytelności w ramach określonego
stosunku zobowiązaniowego jest odrębną, wstępną kwestią względem sprawy
zasadniczej, jaką jest tu sprawa o udzielenie ochrony pauliańskiej. Prawem
właściwym dla tej kwestii jest prawo, któremu podlega dany stosunek
zobowiązaniowy między wierzycielem a dłużnikiem, czyli zazwyczaj prawo
właściwe dla określonej umowy obligacyjnej między dłużnikiem a wierzycielem.
13
Jeżeli czynnością dokonaną z pokrzywdzeniem wierzyciela jest
przeniesienie przez dłużnika prawa własności składników jego majątku na rzecz
osoby trzeciej, to prawem właściwym dla zaskarżenia przez wierzyciela czynności
powodującej ten skutek jest prawo państwa, w którym znajduje się przeniesiony
przedmiot własności. Prawem właściwym dla akcji pauliańskiej jest zatem wówczas
wskazany przez – z uwagi na datę czynności – art. 24 ustawy z 12 listopada 1965 r.
– Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. Nr 46, poz. 290 ze zm.) statut
rzeczowy, którym w niniejszej sprawie jest prawo polskie ze względu na miejsce
położenia przedsiębiorstwa dłużnika i wchodzących w jego skład nieruchomości
stanowiących przedmiot umowy zaskarżonej przez powoda.
Bezzasadnie zatem powód zarzuca, że zaskarżony przez niego wyrok
zapadł z naruszeniem art. 527 k.c. poprzez jego zastosowanie w sprawie zamiast
odpowiednich przepisów prawa Republiki Czeskiej.
4. Uchylając poprzedni wyrok Sądu Apelacyjnego w niniejszej sprawie, Sąd
Najwyższy wskazał, że uwzględnienie skargi pauliańskiej wiąże się z udzieleniem
ochrony konkretnej wierzytelności i oznacza, że sąd orzekający o takim roszczeniu
powinien w wyroku zidentyfikować tę wierzytelność i jej wysokość. Wierzytelność
powoda w niniejszej sprawie w stosunku do dłużnika była stwierdzona tytułem
wykonawczym, a mianowicie nakazem zapłaty wydanym 13 sierpnia 2004 r. przez
Sąd Wojewódzki w O., wykonalnym na terenie Polski na podstawie postanowienia z
8 czerwca 2009 r. Późniejsze zdarzenia związane z prowadzeniem postępowania
układowego w stosunku do dłużnika mogły wpłynąć na istnienie i wysokość tej
wierzytelności.
Z uzupełniających ustaleń Sądu Apelacyjnego wynika, że wierzytelność
powoda w stosunku do C. T. określona na 43.679.326,04 CZK była objęta układem
zawartym przez dłużnika z wierzycielami, chociaż powód jako wierzyciel C. T. nie
zgłosił jej w postępowaniu układowym. Układ zawarty przez dłużnika z
wierzycielami 21 marca 2006 r. został uchylony prawomocnym postanowieniem z 4
lipca 2011 r., wydanym z inicjatywy powoda w niniejszej sprawie, z jednoczesną
zmianą formy upadłości dłużnika z układowej na likwidacyjną.
W związku z tymi ustaleniami pozostaje zarzut pozwanego, że wierzytelność
14
powoda w stosunku do dłużnika w dacie dokonania przez niego czynności
z pozwanym mającej prowadzić do pokrzywdzenia powoda wynosiła
33.652.521,13 CZK, a w zakresie zredukowanym układem, to jest co do kwoty
8.413.130,28 CZK była wierzytelnością przyszłą, która powstała dopiero z chwilą
uprawomocnienia się postanowienia uchylającego układ dłużnika z wierzycielami.
Przesłanki skargi pauliańskiej dla takiej (przyszłej) wierzytelności powinny być
wyznaczone – zdaniem skarżącego – na podstawie art. 530 k.c.
Ze stanowiskiem tym nie sposób się zgodzić.
Wierzytelność, której ochrony powód dochodził w niniejszej sprawie miała
źródło w czynności prawnej dokonanej przez niego z dłużnikiem. Orzeczenia
sądów, którymi powód wykazywał jej istnienie nie kreowały samej wierzytelności,
lecz jedynie stwierdzały obowiązek dłużnika spełnienia na rzecz powoda
określonego świadczenia w celu jej zaspokojenia i tworzyły warunki
do przymusowego wykonania tego obowiązku. Wierzytelność powoda, z uwagi na
jej charakter, została objęta układem zawartym przez dłużnika z wierzycielami,
stanowiącym o 20 % redukcji wszystkich wierzytelności.
Układ regulowany prawem upadłościowym i naprawczym dochodzi
do skutku w razie zawarcia stosownego porozumienia dłużnika z wierzycielami
i podjęcia przez sąd władczej czynności w postaci jego zatwierdzenia.
Porozumienie dłużnika z wierzycielami zawierane na podstawie przepisów prawa
upadłościowego i naprawczego jest czynnością o charakterze cywilnoprawnym,
na którą składają się oświadczenia woli więcej niż trzech podmiotów (dłużnik
i przynajmniej dwóch jego wierzycieli). Oświadczenia te nie muszą być zgodne dla
ostatecznego ustalenia treści układu. Uprawnienia sądu w stosunku do układu
przegłosowanego i przyjętego przez wierzycieli ograniczają się do jego
zatwierdzenia lub odmowy zatwierdzenia. Sąd nie ma wpływu na samą treść
układu. Zatwierdza lub odmawia zatwierdzenia układu w takiej formie i treści, jaką
nadał mu dłużnik w propozycjach układowych, za przyjęciem których oświadczyła
się następnie większość wierzycieli. Zatwierdzenie układu, warunkujące jego
ważność i skuteczność, prowadzi do zmiany, zgodnej z jego treścią, stosunku
materialnoprawnego łączącego dłużnika z wierzycielami (por. motywy uchwały
15
Sądu Najwyższego z 20 lipca 1995 r., III CZP 87/95, OSNC 1995, nr 11, poz. 163
i wyroku tego Sądu z 21 maja 1997 r., II CKN 144/97, OSNC 1997, nr 11,
poz. 177).
W uzasadnieniu uchwały z 5 marca 2009 r., III CZP 3/09 (OSNC 2010, nr 1,
poz. 1), Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że zawarcie i zatwierdzenie układu
powoduje, że wierzytelność istniejąca przed wszczęciem tego postępowania ulega
odpowiedniej redukcji, a obowiązek jej zaspokojenia przez dłużnika wynika również
z nowej podstawy (zawartego układu). Oddziaływanie zatwierdzonego układu
na stosunek zobowiązaniowy pomiędzy wierzycielem i dłużnikiem Sąd Najwyższy
przyrównał do odnowienia, które powoduje wygaśnięcie dotychczasowego
zobowiązania. Nie utożsamił jednak zatwierdzenia układu z odnowieniem,
lecz jedynie wypowiedział się o podobieństwie tych instytucji, gdy chodzi o sposób
ich oddziaływania na istniejący stosunek zobowiązaniowy.
Trzeba dostrzec, że układ może dotyczyć wierzytelności powstałych przed
ogłoszeniem upadłości dłużnika na podstawie różnych zdarzeń, z wyjątkami
oznaczonymi w ustawie (art. 273 p.u.n.), mających własne tytuły i wysokość.
Przyjęcie układu i jego zatwierdzenie nie kreuje tych wierzytelności, lecz powoduje
takie ich ograniczenie, jakie wydaje się dostateczne dla stworzenia dłużnikowi
warunków do choćby częściowego zaspokojenia wierzycieli i uzdrowienia sytuacji
ekonomicznej w celu kontynuowania przez niego działalności, w warunkach
zagrożenia upadłością likwidacyjną. Układ może przewidywać także zaspokojenie
wierzycieli w inny sposób niż przez spełnienie przez dłużnika świadczenia
odpowiadającego treści jego zobowiązania wobec nich. Zatwierdzony układ,
na mocy art. 290 ust. 1 p.u.n. oddziałuje w przyjęty w nim sposób nie tylko
na wierzytelności zgłoszone w postępowaniu upadłościowym z możliwością
zawarcia układu i wciągnięte na listę, lecz na wszystkie wierzytelności w stosunku
do dłużnika istniejące w dniu ogłoszenia upadłości (art. 272 p.u.n.).
Z art. 295 ust. 1 p.u.n. wynika, że z dniem uprawomocnienia się
postanowienia zatwierdzającego układ z mocy prawa ulegają umorzeniu
postępowania zabezpieczające i egzekucyjne prowadzone przeciwko upadłemu
w celu zaspokojenia wierzytelności objętych układem, a tytuły wykonawcze
16
lub egzekucyjne, które stanowiły podstawę do prowadzenia tych postępowań, tracą
z mocy prawa wykonalność. Unormowanie to ma zapobiec zaspokojeniu się
wierzycieli z majątku dłużnika w sposób, który by utrudniał wykonanie układu.
Po zawarciu i zatwierdzeniu układu wyciąg z listy wierzytelności, łącznie z wypisem
prawomocnego postanowienia zatwierdzającego układ, jest tytułem egzekucyjnym
przeciwko upadłemu (art. 296 p.u.n.). Wierzytelność powoda w stosunku do C. T.
nie była przymusowo zaspokajana w postępowaniu egzekucyjnym, do którego
miałby zastosowanie zacytowany przepis, a zatem po uchyleniu układu
stwierdzający ją tytuł wykonawczy zachował moc.
Stosunki między wierzycielami i upadłym ukształtowane przyjętym
i zatwierdzonym układem utrwalają się nie z chwilą przyjęcia i zatwierdzenia
układu, lecz dopiero po wykonaniu układu w sposób dobrowolny lub po
wyegzekwowaniu stwierdzonych nim należności, co podlega stwierdzeniu przez
sąd (art. 299 p.u.n.). Za taką tezą przemawia też brzmienie art. 300 ust. 1 zd.
drugie p.u.n., z którego wynika, że w razie zmiany przyjętego i zatwierdzonego
układu wierzyciele głosują za zmianą sumą swoich wierzytelności, z jaką głosowali
na zgromadzeniu, na którym doszło do zatwierdzenia układu, nie zaś sumą
zredukowanych wierzytelności.
Przyjęty i zatwierdzony układ, o ile nie jest przez dłużnika wykonywany albo
jest oczywiste, że nie będzie wykonywany, podlega uchyleniu przez sąd (art. 302
p.u.n.). Skutki uchylenia układu reguluje art. 304 i 305 p.u.n. Z przepisów tych
wynika, że w postępowaniu upadłościowym podjętym w związku z uchyleniem
układu dotychczasowi wierzyciele dochodzą wierzytelności w pierwotnej wysokości,
a odsetki od tych wierzytelności nalicza się do dnia uprawomocnienia się
postanowienia o uchyleniu układu. Sumy wypłacone wierzycielom na podstawie
układu zalicza się wówczas na poczet ich wierzytelności.
W świetle zacytowanej regulacji trzeba stwierdzić, że przyjęcie
i zatwierdzenie układu nie ma wpływu na samo istnienie objętej nim wierzytelności,
lecz wyznacza granice jej egzekwowalności lub inne sposoby zaspokojenia,
obowiązujące tak długo, jak długo zatwierdzony układ wiąże oraz pod warunkiem,
że zostanie wykonany. Uchylenie układu uchyla powyższe skutki jego zawarcia
17
i sprawia, że objęta nim wierzytelność staje się wierzytelnością egzekwowalną
w jej pierwotnej wysokości lub też podlegającą zaspokojeniu w sposób zgodny
z treścią pierwotnego zobowiązania dłużnika. Nie sposób jest przyjąć,
że postanowienie o uchyleniu układu kreuje wierzytelności, które nie istniały już
wcześniej, bo nie jest ono przyczyną ich powstania, nie wynika z niego ich
charakter ani też wysokość. Wydanie takiego postanowienia niweczy jedynie skutki
wynikające z zawartego uprzednio układu i pozwala wierzycielom na powrót
dochodzić ich wierzytelności w takiej wysokości, w jakiej już poprzednio istniały
i zgodnie z ich charakterem wyznaczonym zdarzeniami, w związku z którymi
powstały.
Wierzytelność objęta układem (art. 272 ust. 1 p.u.n.) polegającym
na zmniejszeniu sumy długów (art. 270 ust. 1 pkt 3 p.u.n.) nie jest - w części
objętej redukcją i w okresie od zatwierdzenia układu do wydania postanowienia
stwierdzającego jego wykonanie lub postanowienia uchylającego układ –
wierzytelnością przyszłą w rozumieniu art. 530 k.c. Póki układ jest skuteczny,
wierzyciel objętej nim wierzytelności nie może jej egzekwować w części objętej
redukcją, a stwierdzenie wykonania układu utrwala ten skutek. Uchylenie układu
pozwala wierzycielowi na dochodzenie od dłużnika wierzytelności w takiej
wysokości, w jakiej przysługuje mu ona na podstawie stosunku prawnego
z dłużnikiem i na jej zaspokojenie zgodnie z treścią tego stosunku. Dłużnik i osoba
trzecia, która po zatwierdzeniu układu dokonuje z nim czynności prawnej
powodującej uszczuplenie majątku uniemożliwiające wykonanie zatwierdzonego
układu musi uwzględniać okoliczność, że z przedmiotu takiej czynności, wobec
niewykonania układu, wierzyciele będą żądać zaspokojenia takich wierzytelności,
jakie im w stosunku do dłużnika rzeczywiście przysługiwały.
W świetle powyższego za nietrafny trzeba uznać także zarzut naruszenia
art. 527 k.c. i art. 530 k.c. w sposób zarzucany przez skarżącego.
Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 39814
k.p.c. oraz art. 108 § 1
w zw. z art. 39821
i art. 391 § 1 k.p.c., przy uwzględnieniu taryfowych stawek
wynagrodzenia pełnomocników reprezentujących powoda w postępowaniu
kasacyjnym, Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji.
18
es