Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 315/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 czerwca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Korzeniowski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Józef Iwulski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa K. R.
przeciwko Sądowi Okręgowemu w W.
o przywrócenie do pracy i wynagrodzenie za cały okres pozostawania bez pracy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 24 czerwca 2013 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 31 maja 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w W. do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 18 czerwca 2010 r., Sąd Rejonowy oddalił powództwo K. R.
przeciwko Sądowi Okręgowemu w W. o przywrócenie do pracy i wynagrodzenie za
czas pozostawania bez pracy.
2
Sąd pierwszej instancji ustalił, że powódka była zatrudniona w pozwanym
Sądzie od dnia 15 maja 2006 r. na podstawie kolejnych umów o pracę, w tym od
dnia 1 stycznia 2007 r. na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony. W dniu
9 maja 2006 r. powódka przy wypełnianiu ankiety personalnej wskazała, że nie była
karana, ani nie było przeciwko niej prowadzone postępowanie karne sądowe.
Początkowo powódka pracowała na stanowisku referenta stażysty, a od dnia 18
lipca 2008 r. została przeniesiona na stanowisko protokolanta stażysty. Wyrokiem z
dnia 18 maja 2009 r. Sąd Rejonowy w M. skazał powódkę za popełnienie przez nią
w dniu 1 stycznia 2006 r. przestępstwa z art. 217 k.k. polegającego na naruszeniu
nietykalności cielesnej M. D. i wymierzył jej karę grzywny. W październiku 2009 r.
powódka zaszła w ciążę, co zostało potwierdzone zaświadczeniem lekarskim z dnia
26 listopada 2009 r. W dniu 10 listopada 2009 r. pracodawca przekazał powódce
oświadczenie rozwiązujące z nią umowę o pracę bez wypowiedzenia na podstawie
art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o pracownikach sądów i prokuratury
(jednolity tekst: Dz. U. z 2011 r. Nr 109, poz. 639 ze zm.) w związku z art. 52 § 1 pkt
2 k.p. ze względu na wystąpienie okoliczności przewidzianych w art. 3a ust. 1 w
związku z art. 2 ustawy o pracownikach sądów i prokuratury, uniemożliwiających
dalsze zatrudnianie powódki na zajmowanym przez nią stanowisku. Jako przyczynę
rozwiązania stosunku pracy wskazano prawomocne skazanie powódki wyrokiem
karnym z dnia 18 maja 2009 r.
Przy takich ustaleniach faktycznych Sąd Rejonowy przyjął, że powództwo
jest bezzasadne. W ocenie Sądu, chociaż powódka nie była urzędnikiem sądowym
a jedynie zajmowała stanowisko "protokolanta sądowego - stażysty", to do jej
sytuacji prawnej należało zastosować odpowiednio art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 18
grudnia 1998 r. o pracownikach sądów i prokuratury przy zastosowaniu wykładni a
maiori ad minus. Skoro osoba skazana za przestępstwo nie może zostać przyjęta
na staż urzędniczy, to nie może również kontynuować tego stażu w przypadku, gdy
do skazania doszło w trakcie odbywania stażu. Tym samym rozwiązanie stosunku
pracy przez pozwanego pracodawcę było prawidłowe i uzasadnione.
Wyrokiem z dnia 31 maja 2012 r., Sąd Okręgowy oddalił apelację powódki od
wyroku Sądu Rejonowego. Sąd Okręgowy wywiódł, że w okolicznościach
faktycznych rozpoznawanej sprawy niewątpliwie zostały zachowane "warunki
3
formalne" rozwiązania umowy o pracę przewidziane w Kodeksie pracy.
Jednocześnie Sąd odwoławczy podtrzymał w pełni wykładnię art. 12 ust. 1 ustawy o
pracownikach sądów i prokuratury zaprezentowaną przez Sąd Rejonowy, zgodnie z
którą rozwiązanie stosunku pracy bez wypowiedzenia z osobą odbywającą staż
urzędniczy w sądzie, następuje w razie prawomocnego skazania jej za
przestępstwo umyślne. Zdaniem Sądu Okręgowego, nie ma wpływu na ocenę
prawidłowości rozwiązania stosunku pracy to, że do popełnienia czynu
zabronionego doszło przed nawiązaniem stosunku pracy. Utrata przez powódkę w
toku zatrudnienia przesłanek niezbędnych do przyjęcia jej do pracy na staż
urzędniczy uzasadniała rozwiązanie z nią stosunku pracy w trybie art. 12 ust. 1
ustawy o pracownikach sądów i prokuratury w związku z art. 52 § 1 pkt 2 k.p.
Od wyroku Sądu Okręgowego powódka wniosła skargę kasacyjną, w której
zarzuciła naruszenie: 1) art. 12 ust. 1 ustawy o pracownikach sądów i prokuratury w
związku z art. 52 § 1 pkt 2 k.p. wskutek przyjęcia, że pozwany pracodawca mógł na
ich podstawie rozwiązać z powódką umowę o pracę, mimo że powódka w dacie
rozwiązania stosunku pracy nie posiadała statusu urzędnika; 2) art. 12 ust. 1
ustawy o pracownikach sądów i prokuratury w związku z art. 52 § 1 pkt 2 k.p. w
związku z art. 3a i art. 2 pkt 2-4 ustawy o pracownikach sądów i prokuratury przez
przyjęcie, że utrata przez powódkę w toku zatrudnienia przesłanek niezbędnych do
przyjęcia jej do pracy na staż urzędniczy uzasadniała rozwiązanie z nią stosunku
pracy; 3) art. 12 ust. 1 ustawy o pracownikach sądów i prokuratury w związku z
art. 52 § 1 pkt 2 k.p. przez pominięcie, że przestępstwo, za które powódka została
skazana, nie zostało przez nią popełnione w okresie zatrudnienia u pozwanego
pracodawcy, a tym samym nie mogło stanowić przyczyny rozwiązania stosunku
pracy. W uzasadnieniu podstaw kasacyjnych powódka wywiodła w szczególności,
że powołany przez pracodawcę jako podstawa prawna rozwiązania stosunku pracy
przepis art. 12 ust. 1 ustawy o pracownikach sądów i prokuratury nie mógł mieć
zastosowania, bowiem ta regulacja dotyczy wyłącznie urzędników sądowych.
Tymczasem powódka nie była urzędnikiem, lecz posiadała status "innego
pracownika sądu" w rozumieniu powołanej ustawy. Powódka była jedynie stażystą
w rozumieniu przepisów rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 30
czerwca 2008 r. w sprawie stanowisk i szczegółowych zasad wynagradzania
4
urzędników i innych pracowników sądów i prokuratury oraz odbywania stażu
urzędniczego. Jej celem było przystąpienie do egzaminu kończącego staż
urzędniczy. Awans na stanowisko urzędnika pozostawał wyłącznie w sferze planów
powódki i nie został przez nią osiągnięty. Skarżąca zaznaczyła, że wynikający z
art. 3a ust. 1 ustawy o pracownikach sądów i prokuratury zakaz przyjmowania na
staż urzędniczy osoby, która nie spełnia wymagań określonych w art. 2 pkt 1-6 tej
ustawy (w tym niekaralności - art. 2 pkt 3) nie jest równoznaczny z możliwością
zwolnienia z pracy na podstawie art. 52 § 1 pkt 2 k.p osoby już zatrudnionej.
Wszystkie sformułowania użyte w ustawie o pracownikach sądów i prokuratury mają
charakter ścisły i nieprzypadkowy. Z tej przyczyny nie należy stawiać znaku
równości pomiędzy niemożnością zatrudnienia danej osoby z powodu jej karalności
(art. 3a w związku z art. 2 pkt 3 ustawy) a możliwością jej zwolnienia na podstawie
art. 12 ust. 1 ustawy w związku z art. 52 § 1 pkt 2 k.p. Wykładnia prawa dokonana
przez Sądy obu instancji nie polegała na rozumowaniu argumentum a minori ad
maius i została zastosowana contra legem. Ewentualne luki w ustawie nie mogą
być wypełniane przez organ orzekający na niekorzyść pracownika. Pozwany
pracodawca nie mógł rozwiązać z powódką umowy o pracę ze skutkiem
natychmiastowym ani w oparciu o przepisy ustawy o pracownikach sądów i
prokuratury, ani na podstawie art. 52 § 1 pkt 2 k.p., tym bardziej że przestępstwo, za
które powódka została skazana, nie uniemożliwiało jej dalszego zatrudniania w
sądzie na innym niż urzędnicze, stanowisku (protokolanta - stażysty), zaś samo
przestępstwo nie zostało przez powódkę popełnione w trakcie trwania stosunku
pracy. Zaistniała sytuacja mogła co najwyżej uzasadniać zastosowanie innego trybu
rozwiązania stosunku pracy z powódką. Skarżąca wniosła o uchylenie wyroku Sądu
Okręgowego w całości i orzeczenie co do istoty sprawy przez przywrócenie
powódki do pracy w pozwanym Sądzie na poprzednich warunkach pracy i płacy i
zasądzenie kosztów procesu za wszystkie instancje, ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie Sądowi Okręgowemu sprawy do
ponownego rozpoznania, bądź o uchylenie obydwu zapadłych w sprawie wyroków i
przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
5
W pierwszym rzędzie należy zauważyć, że ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r.
o pracownikach sądów i prokuratury już w art. 1 stanowi, iż jej przepisy określają
obowiązki i prawa urzędników oraz innych pracowników zatrudnionych w sądach
powszechnych i wojskowych oraz w powszechnych i wojskowych jednostkach
organizacyjnych prokuratury. W oparciu o treść tego przepisu osoby zatrudnione w
sądach powszechnych są podzielone na dwie główne kategorie, z których pierwsza
obejmuje urzędników sądowych a druga innych pracowników (nielegitymujących się
statusem urzędniczym). Urzędnikiem sądowym może zostać osoba, która spełnia
warunki przewidziane w art. 2 ustawy o pracownikach sądów i prokuratury, w tym
wymagania niekaralności za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe (pkt 4),
nieprowadzenia przeciwko niej postępowania karnego o przestępstwo ścigane z
oskarżenia publicznego lub przestępstwo skarbowe (pkt 5) oraz odbycia stażu
urzędniczego (pkt 7). Z kolei na staż urzędniczy w sądzie - zgodnie z art. 3a ust. 1
ustawy o pracownikach sądów i prokuratury - może być przyjęta osoba, która
spełnia wymagania przewidziane dla uzyskania statusu urzędnika (poza odbyciem
stażu).
W art. 12 ustawy o pracownikach sądów i prokuratury został zamieszczony
katalog przypadków, w których dopuszczalne jest rozwiązanie stosunku pracy bez
wypowiedzenia z urzędnikiem sądowym. I tak w szczególności zgodnie z art. 12 ust.
1 tej ustawy, rozwiązanie stosunku pracy z urzędnikiem bez wypowiedzenia
następuje w razie prawomocnego skazania za umyślne przestępstwo lub umyślne
przestępstwo skarbowe, przy czym w takim przypadku ma odpowiednie
zastosowanie art. 52 k.p. Już wykładnia językowa przytoczonej regulacji prowadzi
do konkluzji, że przepis ten ma zastosowanie wyłącznie do pracowników
zatrudnionych w sądzie powszechnym, którzy legitymują się statusem urzędniczym,
nie ma zaś zastosowania do "innych pracowników" sądu. Skoro osoba odbywająca
staż urzędniczy w sądzie nie jest urzędnikiem sądowym (jest "innym pracownikiem"),
to w oparciu o reguły wykładni gramatycznej należy przyjąć, że podstawą prawną
rozwiązania z taką osobą stosunku pracy bez wypowiedzenia przez pracodawcę nie
może być wprost art. 12 ustawy o pracownikach sądów i prokuratury. Takiej
podstawy nie wskazują również pozostałe przepisy tej ustawy. To z kolei oznacza,
6
że z osobą odbywającą staż urzędniczy w sądzie pracodawca może rozwiązać
stosunek pracy ze skutkiem natychmiastowym tylko w oparciu o reguły ogólne
wyznaczone w art. 52 i 53 k.p., co wynika również z art. 18 ustawy o pracownikach
sądów i prokuratury oraz art. 5 k.p. Do takiej konkluzji prowadzi także analiza
innych przepisów ustawy o pracownikach sądów i prokuratury (odnoszących się do
kwestii zawieszenia pracownika w pełnieniu obowiązków). W myśl art. 12b ust. 1
pkt 2 ustawy (dodanego z dniem 26 czerwca 2007 r.) dyrektor sądu zawiesza
urzędnika lub osobę odbywającą staż urzędniczy w pełnieniu obowiązków, jeżeli
przeciwko urzędnikowi lub osobie odbywającej staż urzędniczy prowadzone jest
postępowanie o umyślne przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego lub
umyślne przestępstwo skarbowe, chyba że stosunek pracy został rozwiązany w
trybie art. 52 k.p. Przytoczona regulacja jednoznacznie ma zastosowanie zarówno
w odniesieniu do osób legitymujących się statusem urzędniczym, jak i do
odbywających dopiero staż (inaczej niż art. 12 ust. 1 ustawy dotyczący rozwiązania
umowy o pracę bez wypowiedzenia tylko z urzędnikiem).
Wykładnia a maiori ad minus przyjęta przez Sądy orzekające w sprawie,
oparta na "odpowiednim" zastosowaniu art. 12 ust. 1 ustawy o pracownikach sądów
i prokuratury, jest nietrafna. W literaturze (L. Morawski: Wykładnia w orzecznictwie
sądów - komentarz, Toruń 2002, s. 334) podkreśla się, że wnioskowanie a fortiori
przebiega według schematu "jeżeli A, to tym bardziej B". Podstawą wnioskowania
przy pierwszej z jego odmian - argumentum a maiori ad minus (wnioskowanie z
większego na mniejsze) jest przepis uprawniający, zaś wnioskowanie ma strukturę
"komu wolno jest więcej, temu tym bardziej wolno jest mniej". Z kolei w przypadku
odmiany a minori ad maius (wnioskowanie z mniejszego na większe) podstawą
wnioskowania jest przepis zakazujący i wnioskowanie przebiega według schematu:
"jeżeli zakazane jest mniej, to tym bardziej zakazane jest więcej". Wnioskowanie
przyjęte w rozpoznawanej sprawie przez Sąd Rejonowy i zaaprobowane przez Sąd
Okręgowy nie odpowiada powyższym "klasycznym" schematom przede wszystkim
dlatego, że nawiązanie i rozwiązanie stosunku pracy z urzędnikiem nie jest "czymś
większym lub mniejszym" od takich czynności z "innym pracownikiem". Różne są
statusy tych kategorii pracowników sądów i różne zasady dotyczące nawiązywania i
rozwiązywania z nimi stosunków pracy. Dlatego też w art. 3a ust. 1 ustawy wyraźnie
7
wskazano, że do osoby przyjmowanej na staż stosuje się wymagania selekcyjne
dotyczące urzędnika z art. 2 pkt 1-6 ustawy a w art. 12b ust. 1 wyraźnie stwierdzono,
że zawieszenie w pełnieniu obowiązków dotyczyć może zarówno urzędnika, jak i
osoby odbywającej staż urzędniczy. "Odpowiednie" zastosowanie art. 12 ust. 1
ustawy o pracownikach sądów i prokuratury do pracownicy (powódki)
nieposiadającej statusu urzędniczego było nieuprawnione przede wszystkim
dlatego, że przepis ten odnosi się wyłącznie do osób zatrudnionych w sądach na
stanowiskach urzędniczych. Jest to przepis szczególny, wprowadzający wyjątkowy
sposób rozwiązania stosunku pracy, co uniemożliwia dokonywanie jego wykładni
rozszerzającej (por. E. D. Baran: Ustanie stosunku pracy urzędników prokuratury,
Prokuratura i Prawo 2007, nr 12, s. 81).
W przypadku osoby odbywającej staż urzędniczy w sądzie podstawy prawnej
rozwiązania z nią stosunku pracy bez wypowiedzenia nie może stanowić art. 12 ust.
1 ustawy o pracownikach sądów i prokuratury. Podstawą rozwiązania umowy o
pracę z takim pracownikiem z jego winy może być art. 52 § 1 k.p., a więc ciężkie
naruszenie przez pracownika podstawowych obowiązków pracowniczych (pkt 1),
popełnienia przez pracownika w czasie trwania umowy o pracę przestępstwa, które
uniemożliwia dalsze zatrudnianie go na zajmowanym stanowisku, jeżeli
przestępstwo jest oczywiste lub zostało stwierdzone prawomocnym wyrokiem (pkt 2)
oraz zawiniona przez pracownika utrata uprawnień koniecznych do wykonywania
pracy na zajmowanym stanowisku (pkt 3). Z niekwestionowanych ustaleń
faktycznych wynika, że powódka wprawdzie popełniła przestępstwo, za które
została skazana prawomocnym wyrokiem sądu, jednak przestępstwa dopuściła się
w dniu 1 stycznia 2006 r., a więc nie "w czasie trwania umowy o pracę", jak tego
wymaga art. 52 § 1 pkt 2 k.p. Ewentualnie można by rozważać, czy prawomocne
skazanie powódki w okresie odbywania przez nią stażu urzędniczego za czyn
popełniony przez podjęciem zatrudnienia, mogło być - w kontekście rygorów
selekcyjnych, jakie pragmatyka nakłada na osoby zatrudnione w sferze publicznej -
zakwalifikowane jako "zawiniona utrata uprawnień koniecznych do wykonywania
pracy na zajmowanym stanowisku" w rozumieniu art. 52 § 1 pkt 3 k.p. Istnieje
bowiem związek między posiadaniem określonych cech (rygorów selekcyjnych)
pracownika zatrudnionego w sferze publicznej i ich utratą a możliwością nawiązania
8
i rozwiązania stosunku pracy. W wyroku z dnia 16 października 2009 r., I PK 85/09
(OSNP 2011, nr 11-12, poz. 146; OSP 2011 nr 1, poz. 119, z glosą H. Szewczyk)
Sąd Najwyższy przyjął, że utrata nieposzlakowanej opinii wymaganej od pracownika
samorządowego zatrudnionego na stanowisku urzędniczym oznacza niemożliwość
przywrócenia do pracy w rozumieniu art. 45 § 2 k.p. Z kolei w wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 15 marca 2011 r., I PK 192/10 (OSNP 2012, nr 9-10, poz. 116)
stwierdzono, że utrata przez członka korpusu służby cywilnej zatrudnionego na
podstawie umowy o pracę przymiotów określonych w rygorach selekcyjnych
wymaga rozwiązania stosunku pracy, do którego należy stosować przepisy
Kodeksu pracy. W uzasadnieniu tego wyroku Sąd Najwyższy trafnie wywiódł, że
rygory selekcyjne nie modyfikują pracowniczej zdolności prawnej, lecz stawiają
dodatkowe wymagania (warunki) pracownikom, delimitując swobodę pracownika w
zakresie wyboru pracodawcy. Stąd też konieczne staje się rozwiązanie stosunku
pracy w przypadku utraty przez członka korpusu służby cywilnej zatrudnionego na
podstawie umowy o pracę przymiotów zamieszczonych w rygorach selekcyjnych.
Jeśli ta kwestia nie została unormowana w pragmatyce służbowej, to należy
stosować w tym zakresie przepisu Kodeksu pracy o rozwiązaniu stosunku pracy.
Z powołanych względów, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 i art. 108 § 2 k.p.c.