Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 660/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 29 sierpnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Barbara Myszka
SSN Agnieszka Piotrowska
w sprawie z powództwa Organizacji Konsumentów Usług Telekomunikacyjnych
w W.
przeciwko P. S.A. w W., obecnie P. Spółce z o.o.
w W.
o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 29 sierpnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 4 kwietnia 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację
i przekazuje sprawę w tym zakresie Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w W. - Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów wyrokiem z
dnia 31 marca 2011 r., uwzględnił częściowo powództwo Organizacji Konsumentów
Usług Telekomunikacyjnych przeciwko P. SA i uznał za niedozwolone oraz zakazał
stronie pozwanej stosowania w obrocie z konsumentami postanowień wzorca o
treści: „Nie wyłącza to uprawnienia P. do żądania od użytkownika odszkodowania
przewyższającego wysokość zastrzeżonej kary umownej na zasadach ogólnych",
oddalił powództwo w pozostałym zakresie, tj. co do postanowienia wzorca o treści:
„P. może żądać od użytkownika kary umownej w wysokości 5.000 zł za każdą kartę
SIM używaną w niedozwolony sposób [...]", zarządził publikację wyroku w
Monitorze Sądowym i Gospodarczym i orzekł o kosztach procesu.
Sąd Apelacyjny wyrokiem zaskarżonym skargą kasacyjną oddalił apelację
pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego, dokonując jednocześnie sprostowania -
zawartych w tym orzeczeniu - niedokładności co do oznaczenia (numeracji)
poszczególnych rozstrzygnięć.
Sąd Apelacyjny zgodził się z zapatrywaniem Sądu pierwszej, że klauzula
zastrzegająca na rzecz pozwanej prawo dochodzenia odszkodowania
przewyższającego karę umowną - zamieszczona w stosowanym przez nią wzorcu
umownym - stanowi niedozwolone postanowienie umowne w rozumieniu art. 3851
§ 1 k.c., gdyż kształtuje prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny
z dobrymi obyczajami i rażąco narusza jego interesy. Skoro art. 484 § 1 k.c. -
w zasadzie - wyłącza możliwość żądania odszkodowania przenoszącego wysokość
zastrzeżonej kary umownej a dopuszcza ją - wyjątkowo - tylko wtedy, gdy strony
tak postanowiły, to nie jest zgodne z dobrymi obyczajami odejście od tej reguły
bez przeprowadzenia w tym zakresie stosownych negocjacji z konsumentem.
Wprowadzenie tej klauzuli do umowy uprzywilejowuje pozwaną, która ma
zagwarantowaną karę umowną (5.000 zł) a wyrównania uszczerbku
przewyższającego tę karę może dochodzić na podstawie art. 471 k.c. Konsument
natomiast może dochodzić naprawienia szkody wyłącznie na podstawie tego
przepisu, w związku z czym musi wykazać przesłanki jego zastosowania
3
w odniesieniu do całej szkody. Gdyby zatem klauzula ta nie została zastrzeżona,
przedsiębiorca i konsument mieliby równe prawa dochodzenia naprawienia szkody
na podstawie art. 471 k.c.
W skardze kasacyjnej, opartej na podstawie określonej w art. 398 § 1 pkt 1
k.p.c., pozwana zarzuciła:
- naruszenie art. 3851
§ 1 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie wskutek
przyjęcia, że zastrzeżenie przez przedsiębiorcę we wzorcu umownym prawa
dochodzenia - na zasadach ogólnych - odszkodowania przewyższającego
karę umowną jest sprzeczne z dobrymi obyczajami i rażąco narusza interes
konsumenta oraz
- art. 484 § 1 w związku z art. 471 i art. 361 § 2 k.c. przez niewłaściwą
wykładnię polegającą na uznaniu, że możliwość dochodzenia - na zasadach
ogólnych - odszkodowania ponad zastrzeżoną karę umowną w każdym
przypadku skutkuje dysproporcją praw i obowiązków stron, wyrażającą sią
w uprzywilejowaniu strony, która zastrzegła na swoją rzecz karę umowną
i uprawnienie do dochodzenia odszkodowania ją uzupełniającego.
Powołując się na tak ujętą podstawę kasacyjną, pozwana wniosła
o uchylenie zaskarżonego wyroku w części oddalającej apelację i przekazanie
sprawy w tym zakresie Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skardze kasacyjnej nie można odmówić słuszności.
Zgodnie z art. 3851
§ 1 k.c., postanowienia umowy zawieranej
z konsumentem nie uzgodnione indywidualnie - poza postanowieniami
określającymi główne świadczenia stron - nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa
i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego
interesy. W świetle tego unormowania nie ulega wątpliwości, że uznanie konkretnej
klauzuli umownej za niedozwolone postanowienie umowne wymaga stwierdzenia
łącznego wystąpienia obu wymienionych przesłanek, tj. „sprzeczności z dobrymi
obyczajami", jak i „rażącego naruszenia interesów konsumenta (zob. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 27 października 2006 r., I CSK 173/06, nie publ.).
4
Przez działanie wbrew dobrym obyczajom - przy kształtowaniu treści
stosunku zobowiązaniowego - należy rozumieć wprowadzanie do wzorca klauzul
umownych, które godzą w równowagę kontraktową stron takiego stosunku;
rażące naruszenie interesów konsumenta oznacza zaś nieusprawiedliwioną
dysproporcję - na niekorzyść konsumenta - praw i obowiązków stron, wynikających
z umowy (zob. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 13 lipca 2005 r., I CK 832/04,
Biul. SN 2005, nr 11, poz. 13 oraz z dnia 3 lutego 2006 r., I CK 297/05, Biul. SN
2006, nr 5-6, poz. 12). Rażące naruszenie interesów konsumenta zazwyczaj
stanowi naruszenie dobrych obyczajów; nie zawsze jednak zachowanie sprzeczne
z dobrymi obyczajami rażąco narusza te interesy (zob. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 13 października 2010 r., I CSK 694/09, nie publ.). Ocena rzetelności
określonego postanowienia wzorca umownego wymaga przeprowadzenia przez
sąd weryfikacji jego „przyzwoitości", polegającej na zbadaniu, czy postanowienie
wzorca jest sprzeczne z ogólnym wzorcem zachowań przedsiębiorców wobec
konsumentów oraz jak wyglądałyby prawa lub obowiązki konsumenta w sytuacji,
w której postanowienie to nie zostałoby zastrzeżone; jeżeli bez tego postanowienia
znalazłby się on - na podstawie ogólnych przepisów - w lepszej sytuacji, należy
uznać je za nieuczciwe (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 2007 r.,
III SK 21/06, OSNP 2008, nr 11-12, poz. 181).
Sąd Apelacyjny dokonał oceny zakwestionowanego postanowienia
umownego, stosowanego przez pozwaną w Regulaminie Promocji: „Najlepsza
okazja w M. Zobowiązania 30 zł.", zarówno pod kątem jego zgodności z dobrymi
obyczajami, jak i rażącego naruszenia interesu konsumenta. Przeprowadzając tzw.
test przyzwoitości uznał, że bez postanowienia zastrzegającego na rzecz strony
pozwanej prawo dochodzenia odszkodowania przewyższającego karę umowną
sytuacja prawna konsumenta byłaby korzystniejsza. U podstaw tej oceny legło
stwierdzenie, że pozwana - w świetle postanowień wzorca - ma zagwarantowaną
karę umowną w wysokości 5.000 zł, a pokrycia szkody w większym rozmiarze
może dochodzić na podstawie art. 471 § 1 k.c., natomiast konsument, na którego
rzecz nie zastrzeżono kary umownej, musi dochodzić całego odszkodowania na
podstawie powołanego przepisu i wykazać przewidziane w nim przesłanki.
5
Przytoczone rozumowanie nasuwa jednak - co trafnie zarzuciła skarżąca -
istotne zastrzeżenia. Wskazuje ono bowiem na to, że Sąd Apelacyjny źródła
dysproporcji praw i obowiązków stron, wynikających z umowy zawartej
na podstawie wzorca poddanego ocenie, dopatrzył się - w istocie - w klauzuli
zastrzegającej karę umowną na rzecz przedsiębiorcy, co do której rozstrzygnięcie
Sądu pierwszej instancji uprawomocniło się jako niezaskarżone, a nie
w postanowieniu dopuszczającym dochodzenie przez niego odszkodowania
przewyższającego tę karę.
Wbrew odmiennemu zapatrywaniu Sądu Apelacyjnego, przedsiębiorca
dochodzący odszkodowania nie jest w uprzywilejowanej pozycji w stosunku do
konsumenta realizującego takie samo uprawnienie; każdy z nich musi wykazać
przesłanki przewidziane w art. 471 § 1 k.c., przy czym również przedsiębiorca, który
otrzymał zaliczalną karę umowną, musi wykazać rozmiar całej poniesionej szkody,
a nie - jak wynika z uzasadnienia zaskarżonego wyroku - szkody pomniejszonej
o karę umowną.
Niewątpliwie ma rację Sąd Apelacyjny wskazując, że sytuacja prawna
konsumenta przedstawiałaby się dla niego korzystniej, gdyby wzorzec stosowany
przez pozwaną nie zawierał spornej klauzuli. Ocena ta nie jest jednak
wystarczająca do sformułowania wniosku, iż klauzula poddana kontroli stanowi
niedozwolone postanowienie umowne. Dostatecznej podstawy do takiej konkluzji
nie stanowi sam brak równowagi miedzy uprawnieniami i obowiązkami stron, skoro
do uznania postanowienia wzorca umownego za niedozwolone konieczne jest
stwierdzenie, że prowadzi ono do rażącej dysproporcji ich praw i obowiązków.
Sąd Apelacyjny wyszedł z odmiennych założeń. Poza zakresem
swoich rozważań pozostawił przy tym kwestię, czy klauzula umożliwiająca
pozwanej dochodzenie odszkodowania uzupełniającego rzeczywiście pozostaje
w sprzeczności z ogólnym wzorcem zachowań przedsiębiorców wobec
konsumentów. Dokonanie takiej - zawężonej i opartej na niewłaściwych
przesłankach - oceny rzetelności zakwestionowanej klauzuli umownej nie pozwala
skutecznie odeprzeć podniesionych w skardze kasacyjnej zarzutów naruszenia
prawa materialnego.
6
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c., Sąd
Najwyższy orzekł, jak w sentencji.
jw