Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 26/13
UCHWAŁA
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
Dnia 4 września 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Marian Kocon
SSN Anna Kozłowska
SSN Barbara Myszka
SSN Krzysztof Strzelczyk
SSN Kazimierz Zawada
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z powództwa Syndyka G. C. sp. z o.o. w upadłości likwidacyjnej w K.
przeciwko P. D. sp. z o.o. w W.
o zapłatę,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 4 września 2013 r.,
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Wojciecha Kasztelana,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w K.
postanowieniem z dnia 26 czerwca 2012 r., przekazanego przez Sąd Najwyższy
postanowieniem z dnia 6 grudnia 2012 r., sygn. akt III CZP 78/12,
do rozstrzygnięcia składowi powiększonemu Sądu Najwyższego,
„Czy wierzytelność nabyta w drodze przelewu przez dłużnika
upadłego, wobec którego ogłoszono upadłość obejmującą likwidację
jego majątku, w terminie i przy spełnieniu warunku o jakim mowa
w art. 94 ust. 1 in fine ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze
z dnia 28 lutego 2003 roku (jedn. tekst Dz.U. z 2009 r. Nr 175 poz.
1361 z późn. zm.), jest taką, którą dłużnik ten może skutecznie
potrącić z wierzytelnością przysługującą wzajemnie upadłemu, a jeśli
tak to czy jego oświadczenie złożone przed ogłoszeniem upadłości
wywoła skutek o jakim mowa w § 2 art. 498 k.c.?”
podjął uchwałę:
2
Oświadczenie o potrąceniu złożone przed dniem
ogłoszenia upadłości, obejmującej likwidację majątku upadłego,
przez jego dłużnika, który nabył wierzytelność w drodze
przelewu w okresie roku przed dniem ogłoszenia upadłości
wiedząc o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości, nie
powoduje umorzenia wierzytelności.
Uzasadnienie
3
Sąd Okręgowy w K., wyrokiem z dnia 25 stycznia 2012 r., oddalił powództwo
Syndyka G. C. spółki z o.o. w K. w upadłości likwidacyjnej przeciwko P. D. spółce z
o.o. w W. o zapłatę odszkodowania w kwocie 872.32,55 zł za wypowiedzenie
umowy najmu powierzchni handlowej w Centrum Handlowym P. w S.
Sąd ustalił, że w dniu 1 grudnia 2002 r. D. S.A. w W., jako wynajmujący, oraz
G. C. spółka z o.o. w K., jako najemca, zawarły umowę najmu powierzchni
handlowej w Centrum Handlowym P. w S. Aneksem strony zmieniły pierwotnie
określony czas trwania umowy, oznaczyły jego koniec na dzień 31 grudnia 2012 r.,
a ponadto zastrzegły dla najemcy odszkodowanie na wypadek wcześniejszego
rozwiązania umowy z powodu planowanej rozbudowy budynku. W dniu 20 grudnia
2007 r. pozwana, jako następca prawny D., wypowiedziała umowę ze skutkiem na
dzień 31 grudnia 2008 r. G. C. spółka z o.o. w K. wezwała pozwaną do zapłaty
odszkodowania umownego z powodu dokonanego wypowiedzenia. Pismami z dnia
16 czerwca 2009 r. pozwana poinformowała G. C. spółkę z o.o. w K. o nabyciu od
jej wierzycieli: spółek z o.o. E. i O. D. z siedzibami w W. wierzytelności na łączną
kwotę 873.810,64 zł, natomiast w dniu 18 czerwca 2009 r. złożyła oświadczenie
o potrąceniu nabytych przez siebie wierzytelności z wierzytelnością G. C. Już w
pierwszej połowie 2009 r. wiedza o trudnej sytuacji ekonomicznej spółki G. C. była
powszechna. W dniu 1 lipca 2009 r. Sąd ogłosił upadłość G. C. spółki z o.o. w K. z
możliwością zawarcia układu, która następnie, orzeczeniem z dnia 18 września
2009 r., została zmieniona na upadłość obejmującą likwidację jej majątku.
Sąd Okręgowy ustalił, że pozwana w okresie roku przed ogłoszeniem
upadłości likwidacyjnej wiedziała o istnieniu podstaw do ogłoszenia upadłości G. C.
Mimo to uznał, że oświadczenie o potrąceniu było skuteczne, gdyż jako dokonane
przez ogłoszeniem upadłości G. C., nie podpadało pod regulację art. 94 ust. 1
ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (obecnie, jedn.
tekst: Dz.U. z 2012 r. Nr 1112, dalej: „u.p.n.”).
Sąd Apelacyjny, rozpoznając apelację powoda wniesioną od wyroku Sądu
pierwszej instancji, powziął poważną wątpliwość wyrażoną w zagadnieniu prawnym
przytoczonym na wstępie, które postanowieniem z dnia 6 grudnia 2012 r.
przedstawiono do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi Sądu Najwyższego.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
I. Przedstawione zagadnienie prawne dotyczy instytucji potrącenia
w upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego. Zgodnie z art. 94 ust. 1
u.p.n., potrącenie nie jest dopuszczalne, jeżeli dłużnik upadłego nabył
wierzytelność w drodze przelewu lub indosu po ogłoszeniu upadłości albo nabył ją
w ciągu ostatniego roku przed dniem ogłoszenia upadłości, wiedząc o istnieniu
podstawy do ogłoszenia upadłości. Przepis ten stanowi odpowiednik art. 35 § 1
rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 24 października 1934 r. Prawo upadłościowe
(jedn. tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm., dalej: „pr. upadłościowe”),
według którego potrącenie nie jest dopuszczalne, jeżeli dłużnik upadłego nabył
wierzytelność w drodze przelewu lub indosu po ogłoszeniu upadłości albo nabył ją
w ciągu ostatnich sześciu miesięcy ostatniego roku przed datą ogłoszenia
upadłości, wiedząc o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości. Artykuł 35 § 1
pr. upadłościowego został zmieniony z dniem 3 stycznia 1998 r., przez art. 1
ustawy z dnia 31 lipca 1997 r. o zmianie rozporządzenia Prezydenta
Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 24 października 1934 r. - Prawo upadłościowe
i niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 117, poz. 751). Przewidziany w nim termin
sześciu miesięcy został zastąpiony terminem rocznym.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego ujawniła się rozbieżność poglądów
co do zakresu zastosowania regulacji zawartej w art. 94 ust. 1 u.p.n., a poprzednio
w art. 35 § 1 pr. upadłościowego. Według jednego poglądu, znajdującego wyraz
w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 21 sierpnia 2003 r., III CZP 48/03 (OSNC
2004, nr 10, poz. 155), oświadczenie o potrąceniu złożone w ciągu roku przed
dniem ogłoszenia upadłości przez dłużnika upadłego, który w tym okresie nabył
w drodze przelewu lub indosu wierzytelność, wiedząc o podstawie upadłości, nie
powoduje umorzenia wierzytelności. Takie samo stanowisko zostało zajęte
w wyrokach tego Sądu z dnia 19 listopada 2004 r., V CK 231/04 (nie publ.) oraz
z dnia 30 listopada 2005 r., III CK 224/05 (Mon. Prawn. 2006, nr 1, str. 5).
W orzeczeniach tych, odnoszących się do wykładni art. 35 § 1 pr.
upadłościowego, przyjęto, że prawo upadłościowe nie zawiera norm
wprowadzających inną konstrukcję prawną „potrącenia” niż ta, którą przewiduje
5
kodeks cywilny. Instytucja ta została jednak w prawie upadłościowym
dostosowana do charakteru i celu postępowania upadłościowego tak, żeby,
z jednej strony wierzyciel upadłego uprawniony do dokonania potrącenia
przed ogłoszeniem upadłości mógł go dokonać także po ogłoszeniu upadłości,
a z drugiej strony, nie dochodziło do nieuzasadnionego uprzywilejowania
wierzyciela wzajemnego kosztem masy upadłości i innych wierzycieli upadłego.
Takie uprzywilejowanie mogłoby być skutkiem nabycia wierzytelności wobec
przyszłego upadłego w celu korzystniejszego w stosunku do innych wierzycieli
zaspokojenia się poza trybem podziału masy przez potrącenie nabytej
wierzytelności z wierzytelnością upadłego wchodzącą w skład masy. Artykuł 35 § 1
modyfikuje potrącenie w ten sposób, że w pewnych sytuacjach, a mianowicie
wtedy, gdy dłużnik upadłego stał się wierzycielem w wyniku nabycia wierzytelności
przez przelew lub indos po ogłoszeniu upadłości lub gdy nabył w tej drodze
wierzytelność w ciągu ostatniego roku przed dniem ogłoszenia upadłości, wiedząc
o istnieniu podstawy ogłoszenia upadłości, wyłącza skutek w postaci umorzenia
wierzytelności upadłego i wierzytelności potrącającego pomimo złożenia przez
wierzyciela upadłego oświadczenia o umorzeniu tych wierzytelności przez
potrącenie. Pomiędzy art. 34 § 1 a art. 35 § 1 pr. upadłościowego nie występuje
zależność tego rodzaju, aby stosowanie art. 35 § 1 wymagało uprzedniego
stwierdzenia spełnienia przesłanek z art. 34 § 1. Artykuł 35 § 1 nie jest przepisem
szczególnym w stosunku do art. 34 § 1 pr. upadłościowego. Artykuł 34 i 35 oraz
pozostałe przepisy rozdziału III działu II tytułu II pr. upadłościowego nie pozostają
względem siebie w stosunku lex specialis - lex generalis, lecz wszystkie razem
stanowią przepisy szczególne w stosunku do art. 498-505 k.c. Określenie
na podstawie art. 34 § 1 i art. 35 § 1 pr. upadłościowego skutków zachowań
dłużnika-wierzyciela wzajemnego upadłego następuje po ogłoszeniu upadłości.
Z tego jednak nie wynika, że również zdarzenia wywołujące te skutki muszą
nastąpić po ogłoszeniu upadłości. W świetle art. 35 § 1 pr. upadłościowego,
badaniu pod kątem skuteczności przewidzianej w art. 498 § 2 k.c. podlega
oświadczenie o potrąceniu złożone zarówno po ogłoszeniu upadłości, jak i przed
ogłoszeniem upadłości. Jeżeli okaże się, że dłużnik upadłego przed ogłoszeniem
upadłości złożył oświadczenie o potrąceniu wierzytelności, którą nabył w ciągu
6
ostatniego roku przed ogłoszeniem upadłości, wiedząc o istnieniu podstawy
ogłoszenia upadłości, to potrącenie jest niedopuszczalne. Nabyta wierzytelność
podlegać będzie zaspokojeniu na równi z wierzytelnościami innych wierzycieli
upadłego w ramach podziału masy upadłościowej, natomiast wierzytelność wobec
dłużnika upadłego powiększy aktywa masy. W takim przypadku, art. 34 § 1 pr.
upadłościowego w ogóle nie ma zastosowania. Dopiero po ustaleniu, że nie
zachodzą przeszkody, o których mowa w art. 35 § 1, oświadczenie dłużnika
upadłego o potrąceniu powinno być ocenione na podstawie art. 34 § 1 pr.
upadłościowego albo na podstawie art. 498-505 k.c., w zależności od tego, czy
zostało ono złożone przed, czy po ogłoszeniu upadłości; gdy przypada na okres po
ogłoszeniu upadłości dodatkowo wymaga zbadania zachowanie terminu
przewidzianego w art. 37 pr. upadłościowego. Stanowisko to znajduje uzasadnienie
nie tylko w treści art. 34 § 1 i art. 35 § 1 pr. upadłościowego, ale także w funkcji,
jaką spełniać mają instytucje potrącenia i postępowania upadłościowego.
Gdyby dopuścić umorzenie wzajemnych wierzytelności upadłego i jego dłużnika
w wyniku oświadczenia dłużnika złożonego przed ogłoszeniem upadłości
w warunkach przewidzianych w art. 35 § 1 pr. upadłościowego, to należałoby
uznać, że ratio legis wymienionego przepisu odnosi się tylko do sytuacji, w której
dłużnik nabywający wierzytelność opóźnił się ze złożeniem oświadczenia do czasu
po ogłoszeniu upadłości. Z punktu widzenia interesów wierzycieli upadłego, jest bez
znaczenia, kiedy dłużnik zrealizował potrącenie. Istotne jest, że stał się
wierzycielem wzajemnym upadłego w drodze cesji w czasie, gdy wiadomo było,
że istnieje podstawa do ogłoszenia upadłości; w tym tkwi domniemanie działania
w celu uzyskania lepszej pozycji wierzyciela i zubożenia masy upadłości. Mogłoby
też dochodzić do skupywania wierzytelności przyszłego upadłego za ceny niższe
niż ich wartość, pozwalającego stosunkowo łatwo pozbywać się długów kosztem
wierzycieli upadłego, niebędących jego dłużnikami wzajemnymi. Byłoby to
zaprzeczeniem celom uregulowania art. 35 § 1, wyrażonym w uzasadnieniu
projektu prawa upadłościowego: ochrony równości wierzycieli oraz zapobiegania
działaniom na ich szkodę. Niedopuszczalność potrącenia, według przedstawionego
wyżej stanowiska, oznacza nienastąpienie skutku prawnego w postaci umorzenia
wzajemnych wierzytelności, nie zaś niemożność złożenia oświadczenia woli
7
o potrąceniu. Ocena tego rodzaju skutku wchodzi w rachubę wówczas, gdy w ciągu
roku od nabycia wierzytelności przez dłużnika upadłego upadłość zostanie
ogłoszona. W przeciwnym razie, tj. jeżeli upadłość nie zostanie ogłoszona
lub zostanie ogłoszona później niż w ciągu roku od nabycia wierzytelności przez
dłużnika upadłego, niedopuszczalność potrącenia przewidziana art. 35 § 1 pr.
upadłościowego nie występuje. Jest więc ryzykiem dłużnika nabywającego
wierzytelność ze świadomością istnienia podstawy upadłości, jak się następnie
ułożą okoliczności faktyczne. Dopiero bowiem z perspektywy ogłoszonej upadłości
okaże się, czy zaistniały przesłanki wymienione w art. 35 § 1 pr. upadłościowego
i czy w związku z tym doszło do umorzenia nabytej przez dłużnika wierzytelności
z jego długiem do upadłego.
Przedstawiona wyżej wykładnia była również prezentowana w nauce prawa
w odniesieniu do art. 35 § 1 pr. upadłościowego, a obecnie w odniesieniu do art. 94
ust. 1 u.p.n. Jej zwolennicy podkreślają antyspekulacyjny charakter tego ostatniego
przepisu. Spekulacja długami upadłego pozwalałaby na ominięcie ograniczeń
dotyczących możliwości uzyskania zaspokojenia długów upadłego w postępowaniu
upadłościowym. Prawo upadłościowe i naprawcze reguluje zasady wspólnego
dochodzenia roszczeń wierzycieli niewypłacalnego dłużnika, a jego celem jest
zaspokojenie tych roszczeń w jak najwyższym stopniu. Zasada optymalizacji, czyli
dążenia do jak najdalej idącego zaspokojenia wierzycieli, stanowi podstawową
dyrektywę w postępowaniu, wobec niewypłacalnego dłużnika. Poza tym, regulacje
zawarte w Prawie upadłościowym i naprawczym zmierzają do zapewnienia
wierzycielom równomiernego zaspokojenia z tego, co uda się zgromadzić
w majątku niewypłacalnego dłużnika. Nieobjęcie zakresem stosowania art. 94 ust. 1
u.p.n. potrącenia dokonanego przed ogłoszeniem upadłości prowadziłoby do
niemożności realizacji obu wyżej wymienionych zasad prawa upadłościowego.
Przepis ten wprowadza w interesie osób trzecich, tj. wierzycieli upadłego,
dodatkową przesłankę negatywną potrącenia. Spełnienie ustawowych przesłanek
potrącenia, w tym brak przesłanek negatywnych, poddane jest kontroli sądu, która
ma miejsce dopiero w jakiś czas po złożeniu oświadczenia o potrąceniu.
Stan niepewności co do istnienia lub nieistnienia stosunków prawnych jest
immanentnie związany z każdym przypadkiem potrącenia ustawowego, czy szerzej
8
z wykonaniem każdego prawa podmiotowego kształtującego. Za proponowaną
interpretacją przemawiają także argumenty wynikające z wykładni językowej.
Według drugiego poglądu, ujmującego w porównaniu z pierwszym wężej
zakres zastosowania regulacji zawartej w art. 94 ust. 1 u.p.n., a uprzednio w art. 35
§ 1 pr. upadłościowego, oświadczenie o potrąceniu złożone w ciągu roku przed
dniem ogłoszenia upadłości przez dłużnika upadłego, który w tym okresie nabył
w drodze przelewu lub indosu wierzytelność, wiedząc o podstawie upadłości,
powoduje umorzenie wierzytelności. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia
15 grudnia 1994 r., I CRN 149/94 (OSP 1996, nr 4, poz. 84), przyjęto, że przepisy
art. 34 i nast. pr. upadłościowego o potrąceniu w postępowaniu upadłościowym
stosuje się wyłącznie do potrącenia między wierzytelnością do upadłego i taką
wierzytelnością upadłego, która należy do masy upadłości. Jeżeli natomiast
potrącenie następuje między wierzytelnością wierzyciela a taką wierzytelnością
upadłego, która nie należy do masy upadłości, odbywa się ono na ogólnych
zasadach (art. 498-505 k.c.). O skutku potrącenia w postaci umorzenia
wzajemnych wierzytelności decyduje więc chwila złożenia oświadczenia woli przez
potrącającego.
Przepisy art. 34-37 pr. upadłościowego o potrąceniu stanowią lex specialis
w stosunku do przepisów kodeksu cywilnego o potrąceniu. Zamieszczone one
zostały w tytule II prawa upadłościowego; „Skutki ogłoszenia upadłości”, dziale II:
„Skutki ogłoszenia upadłości co do majątku upadłego” rozdziale III: „Skutki
ogłoszenia upadłości co do zobowiązań upadłego”, i już ta ich lokalizacja wskazuje,
że odnoszą się do zdarzeń po ogłoszeniu upadłości. Stosowanie art. 35 § 1 pr.
upadłościowego, może wchodzić w rachubę tylko w przypadku spełnienia wymagań
art. 34, mającego podstawowe znaczenie w odniesieniu do potrącenia
wierzytelności upadłego z wierzytelnością jego dłużnika, bo stanowiącego, kiedy to
potrącenie jest dopuszczalne. Zgodnie z tym przepisem, warunkiem potrącenia,
o którym w nim mowa jest, aby obie wierzytelności istniały w czasie ogłoszenia
upadłości. Odpowiada to ogólnym przepisom dotyczącym potrącenia, bowiem
z istoty potrącenia wynika, że obok siebie istnieć muszą dwie wierzytelności.
Powyższy warunek nie jest spełniony, gdy przed ogłoszeniem upadłości dokonano
już skutecznego potrącenia z wierzytelnością upadłego wierzytelności jego
9
dłużnika. W takiej bowiem sytuacji obie wierzytelności umarzają się nawzajem do
wysokości wierzytelności niższej (art. 498 § 2 k.c.) i w chwili ogłoszenia upadłości
obie one już nie istnieją. Tym samym wierzytelność upadłego - jako już
„skonsumowana” w wyniku dokonanego potrącenia - nie wchodzi do masy
upadłości. Według bowiem art. 20 § 1 pr. upadłościowego, masę upadłości stanowi
majątek upadłego, który należy do niego w chwili ogłoszenia upadłości i który
nabędzie on w toku postępowania upadłościowego. Przepisy art. 34 i nast.
pr. upadłościowego stosuje się zatem wyłącznie do potrącenia wierzytelności
do upadłego z wierzytelnością upadłego, która należy do masy upadłości.
W przypadku potrącenia wierzytelności wierzyciela upadłego z wierzytelnością
upadłego, która nie należy do masy upadłości, nie może więc mieć
zastosowanie wyłączenie dopuszczalności potrącenia przewidziane w art. 35 § 1
pr. upadłościowego. Wyłączenie to jest przejawem realizacji zasady
równomiernego traktowania wierzycieli upadłego. Jeżeli zatem wierzytelność
upadłego nie istniała już w dacie ogłoszenia upadłości i tym samym nie weszła do
masy upadłości, nie aktualizuje się ratio legis art. 35 § 1 pr. upadłościowego.
Omawiany drugi pogląd znalazł wyraz, już w odniesieniu do art. 94 ust. 1
u.p.n., również w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 6 lutego 2008 r., II CSK 424/07
(OSNC-ZD 2008, nr 4, poz. 113). Sąd Najwyższy, powołał się w nim dodatkowo na
argument wynikający z wykładni językowej. Wskazał, że jeżeliby zamiarem
ustawodawcy było uznanie za niepotrącalne wierzytelności nabytych po ogłoszeniu
upadłości, jak i wierzytelności nabytych w ciągu ostatniego roku przed ogłoszeniem
upadłości z wiedzą o istnieniu podstaw do ogłoszenia upadłości, to sformułowanie
art. 94 ust. 1 u.p.n. powinno brzmieć: „potrącenie nie było i nie jest dopuszczalne”,
a nie: „potrącenie nie jest dopuszczalne”. Ponadto uznał, że przeciwko stanowisku
przyjętemu w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 23 sierpnia 2003 r., III CZP 48/03,
przemawia wykładnia funkcjonalna. Zakłada ono bowiem konstrukcję swoistego
zawieszenia lub „warunkowania” skutku oświadczenia woli o potrąceniu. W chwili
dokonywania potrącenia nie ma pewności co do jego skuteczności, gdyż upadłość
wierzyciela nie została jeszcze ogłoszona i nie wiadomo, czy w ogóle będzie
ogłoszona. W przypadku ogłoszenia upadłości we wskazanym terminie, powstaje
dylemat, czy skutek potrącenia w postaci umorzenia wierzytelności był zawieszony
10
do czasu ogłoszenia upadłości, czy może wierzytelność po złożeniu oświadczenia
o potrąceniu była już przez cały czas umorzona. Stanowisko wyrażone w uchwale
z dnia 23 sierpnia 2003 r., III CZP 48/03, rodzi też istotne problemy w odniesieniu
do oceny stanu wiedzy dłużnika o podstawach do ogłoszenia upadłości.
Mimo bowiem trudności finansowych dłużnika może być ogłoszona upadłość
z możliwością zawarcia układu, a w ramach tego postępowania nie ma ograniczeń
co do potrącania wierzytelności przed jego wszczęciem (art. 89 u.p.n.).
Stanowisko to stwarza stan niepewności co do istnienia stosunków prawnych.
Jeśli oświadczenie złożone przez dłużnika upadłego przed ogłoszeniem upadłości
o potrąceniu nie powoduje umorzenia wierzytelności, to nie można wykluczyć
sytuacji, w której mimo istnienia podstaw do ogłoszenia upadłości, wniosek
o upadłość nie będzie złożony lub zostanie przez sąd zwrócony wobec braków
formalnych albo też oddalony ze względu na oczywisty brak majątku. Wykładnia
przyjęta w uchwale stwarza trudności w funkcjonowaniu instytucji potrącenia przed
potencjalnym ogłoszeniem upadłości jednej ze stron potrącenia. Potrącenie dotyczy
najczęściej wierzytelności przeterminowanych, a przynajmniej wymagalnych.
Dążenie do umorzenia takich wierzytelności - wobec niepewności co do ogłoszenia
upadłości jednej ze stron - jest najzupełniej naturalne wobec narastania odsetek od
wierzytelności przeterminowanych, groźby upływu terminu przedawnienia takich
wierzytelności i wiążących się z tym niekorzystnych skutków podatkowych. Interes
wierzycieli upadłego jest chroniony w wystarczający sposób przez zakazanie
dokonywania czynności potrącenia po ogłoszeniu upadłości, w warunkach
wskazanych w art. 94 ust. 1 u.p.n. Przepis ten słusznie nie chroni tych dłużników,
którzy nabyli wierzytelność od osoby trzeciej i nie dokonali bez zwłoki potrącenia.
Do czasu ogłoszenia upadłości potrącenie, dokonane w warunkach, o których
mowa w art. 94 ust. u.p.n., zagraża interesom wierzycieli jedynie w sposób
hipotetyczny, natomiast negatywne konsekwencje stanowiska zaprezentowanego
przez Sąd Najwyższy, w postaci zachwiania pewności obrotu, są nieproporcjonalne
do chronionego dobra.
Drugi pogląd, ujmujący węziej niż pierwszy zakres zastosowania regulacji
zawartej w art. 94 ust. 1 u.p.n., a wcześniej w art. 35 § 1 pr. upadłościowego,
znalazł wyraz także w wyrokach Sądu Najwyższego: z dnia 14 grudnia 2004 r.,
11
II CK 263/04, z dnia 28 listopada 2004 r., V CK 260/04, z dnia 14 czerwca 2005 r.,
V CK 730/04, z dnia 8 grudnia 2005 r., II CK 295/05, z dnia 24 października 2007 r.,
IV CSK 223/07, z dnia 25 marca 2009 r., V CSK 19/09, z dnia 17 września 2009 r.,
IV CSK 144/09 oraz z dnia 22 marca 2012 r., V CSK 95/11 (nie publ.).
Drugi kierunek wykładni art. 94 ust. 1 u.p.n., ujmujący wężej zakres jego
stosowania, jest reprezentowany także w nauce prawa. Oprócz argumentów, które
znalazły odzwierciedlenie w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 6 lutego 2008 r.,
II CSK 424/07, wskazuje się, że wykładnia gramatyczna przemawia za przyjęciem
poglądu, iż decydujące znaczenie dla stosowania przepisów o potrąceniu ma
chwila złożenia oświadczenia o potrąceniu. Przepisy art. 93-96 u.p.n. nie zawierają
normy prawnej, która modyfikowałby wprost skutki materialnoprawne oświadczenia
o potrąceniu złożonego przed ogłoszeniem upadłości. Przypadki
niedopuszczalności potrącenia w art. 505 pkt 1-3 k.c. zostały wskazane w sposób
umożliwiający ich identyfikację na moment składania oświadczenia o potrąceniu.
Nie są to sytuacje w jakikolwiek sposób warunkowe w odniesieniu do chwili
dokonywania czynności. O ile przesłanki negatywne potrącenia, o których mowa
w art. 505 k.c., mogą być obiektywnie stwierdzone już w momencie składnia
oświadczenia o potrąceniu, o tyle w sytuacji opisanej w art. 94 ust. 1 u.p.n. można
tylko spekulować, gdyż dłużnik nie może wiedzieć czy zostanie ogłoszona upadłość
strony pasywnej w terminie rocznym od nabycia wierzytelności. Skoro w Prawie
upadłościowym i naprawczym przewidziano prawną możliwość uznania za
bezskuteczne czynności upadłego dokonanych z pokrzywdzeniem wierzycieli, a nie
wspomina się o możliwości zniweczenia skutków prawnych oświadczenia
o potrąceniu dokonanego przez jednego z wierzycieli dłużnika to, należy przyjąć,
że skutki przewidziane w przepisach Prawa upadłościowego i naprawczego
dotyczące potrącenia odnoszą się jedynie do zobowiązań istniejących w chwili
ogłoszenia upadłości. Jeżeli nawet przyjąć, że cesja dokonana w ciągu roku wiąże
się z „domniemaniem działania w celu uzyskania lepszej pozycji wierzyciela
i zubożenia masy upadłości" to takiemu przelewowi nie stoją na przeszkodzie
przepisy prawa cywilnego czy upadłościowego. Wątpliwy jest antyspekulacyjny
charakter omawianej regulacji, gdyż przepisy nie zabraniają podejmowania
czynności zmierzających do polepszenia swojej sytuacji. Niekiedy kompensaty,
12
potrącenia i cesje są normalnym i typowym sposobem dokonywania rozliczeń.
Opowiedzenie się za szerszym zakresem zastosowania art. 94 ust. 1 u.p.n. jest
dalej idące w skutkach niż instytucja bezskuteczności czynności w stosunku do
masy upadłości, posiadająca własną wyraźną regulację (art. 127 i n. u.p.n.)
dopuszczającą do zakwestionowania ekwiwalentnej czynności prawnej dokonanej
niezależnie od woli przyszłego upadłego. Jeżeli art. 94 ust. 1 u.p.n. miałby mieć
zastosowanie do potrąceń dokonanych przed ogłoszeniem upadłości, to inną treść
powinien mieć art. 13 ust. 3 u.p.n., który nie obejmuje potrącenia dokonanego
przed ogłoszeniem upadłości. Również w czasie obowiązywania art. 35 § 1
pr. upadłościowego w piśmiennictwie wyrażane było stanowisko o konieczności
zawężającej wykładni tego przepisu.
II. Potrącenie przewidziane w przepisach Prawa upadłościowego
i naprawczego jest rodzajem potrącenia uregulowanego w przepisach
kodeksu cywilnego (art. 498–505), dokonywanego za pomocą oświadczenia woli
wierzyciela, złożonego wierzycielowi wzajemnemu, w wyniku którego dochodzi do
umorzenia obu wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej (art. 498 § 2
k.c.). Jest to więc oświadczenie woli prawokształtujące. Ze względu na skutek
określony w art. 498 § 2 k.c., potrącenie spełnia funkcję egzekucyjną, gdyż
potrącający zaspokaja się z tego, co powinien świadczyć swojemu wierzycielowi.
Poza tym potrącenie spełnia funkcję zapłaty, gdyż zwalnia dłużnika od realnego
spełnienia świadczenia wierzycielowi. Oświadczenie o potrąceniu ma charakter
definitywny, gdyż w razie istnienia określonych ustawowo przesłanek pozytywnych
oraz braku przesłanek negatywnych, prowadzi do umorzenia wierzytelności
objętych potrąceniem. Z tej przyczyny nie jest dopuszczalne złożenie oświadczenia
o potrąceniu pod warunkiem albo z zastrzeżeniem terminu. W art. 505 k.c. zawarto
ograniczenia w możliwości skorzystania z potrącenia (przesłanki negatywne).
Wymieniono rodzaje wierzytelności, które nie mogą być przedmiotem potrącenia.
Ich katalog nie jest zamknięty. Zgodnie z art. 505 pkt 4 k.c., nie mogą być
umorzone przez potrącenie wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone
przez przepisy szczególne.
Oświadczenie o potrąceniu staje się skuteczne z chwilą dojścia do adresata:
wierzyciela, a zarazem dłużnika potrącającego. Przy czym, jak stanowi art. 499 zd.
13
drugie k.c., ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe,
czyli od chwili kiedy zaistniał stan potrącalności wierzytelności. Z tą też chwilą
wierzyciel uzyskuje możliwość złożenia skutecznego oświadczenia o potrąceniu
wierzytelności. Co do zasady, nie wpływają na nią zdarzenia późniejsze, takie jak:
przedawnienie wierzytelności (art. 502 k.c.), zajęcie wierzytelności przez osobę
trzecią (art. 504 k.c.) oraz cesja wierzytelności (art. 513 § 2 k.c.). Na możliwość
dokonania potrącenia po zaistnieniu stanu potrącalności nie powinny również
wpływać okoliczności dotyczące sytuacji ekonomicznej wierzyciela-dłużnika
potrącającego.
Celem postępowania upadłościowego jest wspólne dochodzenie roszczeń
wierzycieli wobec niewypłacalnego dłużnika (art. 1 ust. 1 u.p.n.) i zaspokojenie ich
w jak najwyższym stopniu (tzw. zasada optymalizacji określona w art. 2 u.p.n.).
Regułą jest zaspokojenie roszczeń wierzycieli z funduszów masy upadłości,
proporcjonalnie, z uwzględnieniem preferencyjnego traktowania, według przepisów
u.p.n., określonych rodzajów wierzytelności. Mimo to przepisy Prawa
upadłościowego i naprawczego dopuszczają wyjątkowo także inne formy
zaspokojenia wierzycieli upadłego, w tym potrącenie wzajemnych wierzytelności.
Dopuszczenie potrącenia wzajemnych wierzytelności przez wierzycieli upadłego
jest uzasadnione względami słuszności. Jego wyłączenie prowadziłoby bowiem do
tego, że wierzyciel upadłego sam musiałby spełnić swoje świadczenie, uzyskując
w zamian możliwość ograniczonego zaspokojenia własnej wierzytelności
z funduszy masy upadłości. Zaspokojenie wierzyciela upadłego przez potrącenie
prowadzi także do przyspieszenia i uproszczenia postępowania upadłościowego,
a zarazem ograniczenia jego kosztów.
Nie ustanawiając odrębnej w stosunku do art. 498-505 k.c. regulacji potrącenia,
przepisy Prawa upadłościowego i naprawczego, w tym art. 94 ust. 1, jedynie
modyfikują warunki skorzystania z tej instytucji. Ogłoszenie upadłości likwidacyjnej
dłużnika, a zarazem wierzyciela potrącającego, nie niweczy uzyskanej przez niego
możliwości złożenia oświadczenia o potrąceniu, jeżeli stan potrącalności nastąpił
przed dniem ogłoszenia upadłości. Zgodnie z art. 93 ust. 1 u.p.n., potrącenie
wierzytelności upadłego z wierzytelnością wierzyciela jest dopuszczalne, jeżeli obie
wierzytelności istniały w dniu ogłoszenia upadłości. W stosunku do stanu
14
poprzedzającego ogłoszenie upadłości, przepisy Prawa upadłościowego
i naprawczego, z jednej strony poszerzają możliwość skorzystania z potrącenia
przez to, że według art. 93 ust. 1 in fine u.p.n., potrącenie jest dopuszczalne,
chociażby termin wymagalności jednej z wierzytelności jeszcze nie nastąpił.
Jest to konsekwencją zasady wynikającej z art. 91 ust. 1 u.p.n., zgodnie z którą,
zobowiązania pieniężne upadłego, których termin płatności jeszcze nie nastąpił,
stają się wymagalne z dniem ogłoszenia upadłości. Poza tym możliwość potrącenia
po ogłoszeniu upadłości jest rozszerzona przez art. 91 ust. 2 u.p.n., według
którego, zobowiązania majątkowe niepieniężne zmieniają się z dniem ogłoszenia
upadłości na zobowiązania pieniężne i z tym dniem stają się płatne, chociażby
termin ich wykonania jeszcze nie nastąpił. W konsekwencji ogłoszenie upadłości
obejmującej likwidację majątku dłużnika umożliwia potrącenie wierzytelności, które
przed ogłoszeniem upadłości nie nadawały się do potrącenia. Z drugiej zaś strony,
przepisy Prawa upadłościowego i naprawczego ograniczają możliwość potrącenia
określając: wierzytelności, które nie mogą być przedmiotem potrącenia (por. art. 94
ust. 1 i art. 95 u.p.n.), jego zakres (art. 93 ust. 2 u.p.n.) oraz termin i sposób
złożenia oświadczenia o potrąceniu (art. 96 u.p.n.).
Za objęciem zakresem zastosowania art. 94 ust. 1 u.p.n. oświadczenia
o potrąceniu złożonego w warunkach określonych w tym przepisie zarówno przed,
jak i po ogłoszeniu upadłości, przemawia wykładnia językowa. Z treści przepisu
wynika, że dla oceny dopuszczalności potrącenia wierzytelności nabytej do
upadłego w drodze przelewu lub indosu w terminie roku przed ogłoszeniem
upadłości dłużnika obejmującej likwidację jego majątku prawnie relewantna jest
jedynie okoliczność wskazana w tym przepisie, tj. to czy w chwili nabycia
wierzytelności dłużnik upadłego wiedział o istnieniu podstawy do ogłoszenia
upadłości. Z analizy językowej przepisu nie wynika natomiast, aby znaczenie
prawne miała chwila złożenia oświadczenia o potrąceniu - przed czy po ogłoszeniu
upadłości dłużnika. Do odmiennej wykładni art. 94 ust. 1 u.p.n. nie przekonuje
twierdzenie, iż aby uznać tę wykładnię za poprawną, analizowany przepis powinien
zawierać sformułowanie: „potrącenie nie było i nie jest dopuszczalne”.
Ustawodawca nie używa w przepisach czasu przeszłego dla określenia skutków
wadliwych czynności prawnych. Poza tym przepis ten - o czym będzie jeszcze
15
mowa w dalszej części uzasadnienia - nie zawiera zakazu złożenia samego
oświadczenia o potrąceniu, a jedynie wyklucza przewidziany w art. 498 § 2 k.c.,
skutek potrącenia dokonanego w warunkach określonych w art. 94 ust. 1 u.p.n.
Ocena zaś co do dopuszczalności potrącenia jest dokonywana nie w chwili
podjęcia tej czynności prawnej, lecz później, po ogłoszeniu upadłości
likwidacyjnej dłużnika.
Z wykładni językowej wynika, że przy badaniu dopuszczalności potrącenia
należy uwzględnić okoliczność subiektywną dotyczącą potrącającego, istniejącą
w chwili nabycia przez niego wierzytelności: czy wiedział on o istnieniu podstaw
do ogłoszenia upadłości dłużnika. Nabycie w tych warunkach wierzytelności
oznacza, że dłużnik upadłego świadomie doprowadził do sytuacji umożliwiającej
mu dokonanie potrącenia nabytej wierzytelności z wzajemną wierzytelnością
upadłego. Nie może ujść uwagi, że potrącenie wierzytelności po ogłoszeniu
upadłości likwidacyjnej dłużnika skutkuje uprzywilejowaniem potrącającego
w stosunku do pozostałych wierzycieli upadłego. Potrącenie prowadzi bowiem do
pełnego zaspokojenia tego wierzyciela (do wysokości wierzytelności niższej), nie
zaś do ograniczonego zaspokojenia według zasad dotyczących zaspokajania
wszystkich wierzycieli z funduszy masy upadłości. Zaspokojenie wierzyciela,
dokonującego potrącenia, mimo ekwiwalentności tej czynności prawnej,
następowałoby kosztem możliwości zaspokojenia innych wierzycieli masy
upadłości, skoro skutecznie potrącona wierzytelność upadłego nie weszłaby do
masy upadłości. Jak zwrócono uwagę w uchwale Sądu Najwyższego z dnia
21 sierpnia 2003 r., III CZP 48/03, oraz piśmiennictwie, art. 35 § 1 pr.
upadłościowego, odpowiednio także stanowiący jego odpowiednik art. 94 ust. 1
u.p.n., zawiera w sobie domniemanie, iż nabycie wierzytelności nastąpiło jedynie
w celu zapewnienia sobie możliwości potrącenia, a w konsekwencji uzyskania
lepszej pozycji w stosunku do innych wierzycieli i tym samym zubożenia masy
upadłości. Wskazana w art. 94 ust. 1 u.p.n. okoliczność dotycząca wiedzy nabywcy
wierzytelności o istnieniu podstaw do ogłoszenia upadłości dłużnika, jest podobna
do okoliczności przewidzianych w przepisach, których celem jest ochrona osób
trzecich przed czynnościami dłużnika dokonanymi z pokrzywdzeniem wierzycieli.
Uzasadnia to postrzeganie regulacji zawartej w art. 94 ust. 1 u.p.n. jako elementu
16
systemu ochrony realizacji celów postępowania upadłościowego, określonych w art.
1 ust. 1 i art. 2 u.p.n. (por. art. 106, art. 107 ust. 2, art. 116 i art. 125-135 u.p.n.).
Zauważyć przy tym należy, iż część tych środków ochronnych (art. 106 i art. 107
ust. 2 u.p.n.) jest ulokowana w tej samej jednostce redakcyjnej ustawy co art. 94
ust. 1 (oddziale trzecim: „Skutki ogłoszenia upadłości co do zobowiązań upadłego
w razie ogłoszenia upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego”). Oznacza
to, że poza przepisami regulującymi bezskuteczność i zaskarżanie czynności
upadłego (art. 127-134) w innych częściach ustawy znajdują się regulacje prawne o
podobnym charakterze, zmierzające do ochrony celów postępowania
upadłościowego, w tym interesów osób trzecich - wierzycieli upadłego.
Wykładnia określająca węziej zakres zastosowania art. 94 ust. 1 u.p.n.
prowadziłaby do ochrony wierzyciela upadłego, który dokonał potrącenia,
kosztem innych niezaspokojonych wierzycieli upadłego, mimo wiedzy
potrącającego o niewypłacalności upadłego, a tym samym świadomości
istnienia innych niezaspokojonych jego wierzycieli. Częstokroć dotyczyłoby
to wierzytelności, którą dokonujący jej potrącenia dłużnik upadłego nabył za cenę
znacznie niższą od jej wartości nominalnej. Konsekwencją takich działań byłoby nie
tylko pełne zaspokojenie wierzycieli dokonujących potrącenia kosztem innych
wierzycieli upadłego, ale także osiągnięcie dodatkowych korzyści wynikających
z nabycia wierzytelności do upadłego po zaniżonej cenie. Taka interpretacja art. 94
ust. 1 u.p.n. premiowałaby działania nieetyczne, a nawet podjęte in fraudem legem,
co nie było celem ustawodawcy. Znajduje to potwierdzenie w uzasadnieniu
projektu prawa upadłościowego Komisji Kodyfikacyjnej z 1934 r. w odniesieniu
do planowanego art. 35 pr. upadłościowego, którego odpowiednikiem jest art. 94
ust. 1 u.p.n. W powołanym dokumencie zwrócono uwagę na to, że zamierzoną
regulację uzasadnia wzgląd na to, aby wierzyciel, będący także dłużnikiem
upadłego, nie mógł osiągnąć nieuzasadnionej korzyści ze szkodą dla masy
upadłości, co ma miejsce m.in. wtedy, gdy nabył wierzytelność wprawdzie przed
ogłoszeniem upadłości, ale wiedząc już o istnieniu podstawy upadłości, a więc
w oczywistym celu potrącenia ze swym długiem względem upadłego.
Wykładnia pomijająca ten wzgląd byłaby niespójna z tymi przepisami Prawa
upadłościowego i naprawczego, które sankcjonują podobne w skutkach działania
17
upadłego podjęte przed ogłoszeniem upadłości oraz czynności pomiędzy upadłym
a osobami trzecimi. Natomiast przyjęta w niniejszej uchwale wykładnia chroni
skuteczność potrącenia dokonanego zarówno przed, jak i po ogłoszeniu upadłości
przez tych dłużników upadłego, którzy nabyli wierzytelność do upadłego, nie
wiedząc o istnieniu podstaw do ogłoszenia jego upadłości.
Założenie racjonalności ustawodawcy uzasadnia przyjęcie, że przedmiotem
regulacji prawnej są stany mające realne znaczenie dla osiągnięcia istotnych dla
obrotu cywilnoprawnego celów bądź ochrony preferowanych przez ustawodawcę
wartości. Odmienna od przyjętej w uchwale wykładnia, zawężająca zakres
zastosowania art. 94 ust. 1 u.p.n., prowadziłaby w istocie do znacznego
ograniczenia jego praktycznego znaczenia dla obrotu, gdyż obejmowałby
on jedynie, rzadkie w praktyce, przypadki, gdy dłużnik upadłego, który nabył
wierzytelność do upadłego w warunkach określonych w tym przepisie nie zdążył
złożyć oświadczenia o potrąceniu przed ogłoszeniem upadłości. Błędne jest więc
stanowisko, że interes wierzycieli upadłego jest wystarczająco chroniony także przy
przyjęciu zawężającej wykładni art. 94 ust. 1 u.p.n. Gdyby tak było niezrozumiała
byłaby zmiana poprzednio obowiązującego art. 35 § 1 pr. upadłościowego,
wydłużająca przewidziany w nim pierwotnie termin z sześciu miesięcy do jednego
roku. Taka wykładnia art. 94 ust. 1 u.p.n. prowadziłaby także do niezrozumiałego,
gdyż nieuzasadnionego celami postępowania upadłościowego ani chronionymi
w nim wartościami, zróżnicowania sytuacji nabywców wierzytelności do upadłego,
w zależności tylko od tego, czy zdążyli złożyć oświadczenie o potrąceniu
przed ogłoszeniem upadłości. Z perspektywy ochrony celów postępowania
upadłościowego, wyrażonych w art. 1 i art. 2 u.p.n., nie ma różnicy, czy
oświadczenie o potrąceniu zostało zgłoszone przed, czy po ogłoszeniu upadłości.
Uwzględniając powyższe wnioski, należy przyjąć, tak jak w uchwale Sądu
Najwyższego z dnia 21 sierpnia 2003 r., III CZP 48/03 w odniesieniu do art. 35 § 1
pr. upadłościowego, że art. 94 ust. 1 u.p.n. łącznie z poprzedzającym go art. 93 ust.
1, określają warunki dopuszczalności potrącenia wierzytelności dłużnika upadłego
z wzajemną wierzytelnością upadłego. Przepis ten należy ujmować nie jako
regulację wyłączającą możność złożenia samego oświadczenia o potrąceniu po
stwierdzeniu warunków potrącalności wierzytelności określonych w art. 93 ust. 1
18
u.p.n., lecz jako regulację określającą wierzytelności, które nie mogą być
przedmiotem skutecznego potrącenia. Przepis zawarty w art. 94 ust. 1 u.p.n. jest
zatem przepisem szczególnym, o którym mowa w art. 505 pkt 4 k.c., wyłączającym,
ze względu na ochronę praw osób trzecich (innych wierzycieli upadłego),
umorzenie wierzytelności nabytych wobec upadłego przez jego dłużnika.
Niedopuszczalność potrącenia, według art. 94 ust. 1 u.p.n., oznacza niezaistnienie
skutku prawnego przewidzianego w art. 498 § 2 k.c. w postaci umorzenia
wzajemnych wierzytelności.
Leżąca u podstaw podjętej uchwały wykładnia art. 94 ust. 1 u.p.n. nie
prowadzi do ukształtowania potrącenia w przypadkach objętych tym przepisem jako
czynności prawnej warunkowej. W przypadku czynności prawnej zawierającej
warunek (zawieszający bądź rozwiązujący), chodzi o tego rodzaju sytuację, gdy
mocą samej woli stron uzależnia się powstanie lub ustanie skutków czynności
prawnej od zdarzenia przyszłego i niepewnego (art. 89 k.c.). Nie jest tak
w omawianym przypadku, gdyż nie z woli stron, lecz z mocy bezwzględnie
obowiązującego przepisu prawa wynika, czy nastąpią określone w ustawie skutki
potrącenia, jeżeli w określonym terminie od nabycia wierzytelności przez dłużnika
upadłego zostanie ogłoszona jego upadłość likwidacyjna. Przepis ten określa więc
przesłanki skutecznego złożenia oświadczenia o potrąceniu, których konieczność
badania aktualizuje się w razie ogłoszenia upadłości obejmującej likwidację majątku
dłużnika. Należy mieć przy tym na uwadze, że z przepisów kodeksu cywilnego
wynika, iż przy badaniu skuteczności potrącenia podlegają uwzględnieniu także
okoliczności istniejące przed złożeniem oświadczenia o potrąceniu i decydujące
o powstaniu tzw. stanu potrącalności. W rozważanym przypadku należy
dodatkowo uwzględnić okoliczność istniejącą w chwili nabycia wierzytelności przez
dłużnika upadłego.
Trafnie zauważa się, że konsekwencją wykładni art. 94 ust. 1 u.p.n. przyjętej
w niniejszej uchwale jest wystąpienie stanu niepewności co do skutków złożonego
oświadczenia o potrąceniu. Stan niepewności co do stanu prawnego występuje
jednak także w przypadku dokonania innych wadliwych czynności prawnych.
Ustawodawca nie wyklucza przy tym skutków wadliwych czynności prawnych
występujących od chwili dokonania tych czynności, kształtowanych
19
z uwzględnieniem zdarzeń, które nastąpiły już po ich dokonaniu.
Ma to w szczególności miejsce w przypadku sankcji nieważności względnej, kiedy
o skutkach dokonanej czynności prawnej decydują późniejsze oświadczenia woli
uczestników tej czynności lub orzeczenie sądu. Podobnie w odniesieniu
do analizowanego przepisu o niewystąpieniu przewidzianego w art. 498 § 2 k.c.
skutku prawnego przesądza ogłoszenie upadłości obejmującej likwidację majątku
dłużnika-wierzyciela w ciągu ostatniego roku od nabycia wierzytelności do
upadłego. Dopiero upływ rocznego terminu, o którym mowa w art. 94 ust. 1 u.p.n.,
powoduje skuteczność ex tunc złożonego oświadczenia o potrąceniu przez
dłużnika upadłego.
Przyjęcie określonego wyżej skutku potrącenia dokonanego w warunkach
określonych w art. 94 ust. 1 u.p.n. pozwala podważyć zasadniczy argument
podnoszony dla uzasadnienia wykładni ujmującej węziej zakres zastosowania tego
przepisu, że szersze jego zastosowanie prowadziłoby do zniweczenia
nieodwracalnego skutku materialnoprawnego potrącenia dokonanego przed
ogłoszeniem upadłości, jakim jest wzajemne umorzenie wierzytelności.
Skoro ogłoszenie upadłości obejmującej likwidację majątku dłużnika powoduje,
że w odniesieniu do wierzytelności objętych potrąceniem, dokonanym przed
ogłoszeniem upadłości, nie następuje skutek przewidziany w art. 498 § 2 k.c.,
to nadal wierzytelność upadłego objęta potrąceniem wchodzi w skład masy
upadłości. Przepis zawarty w art. 94 ust. 1 u.p.n. nie prowadzi więc do zniweczenia
materialnoprawnych skutków dokonanego potrącenia, lecz do tego, że skutki te -
w postaci umorzenia wierzytelności objętych potrąceniem - w ogóle nie następują.
Uznanie, że potrącenie dokonane przed ogłoszeniem upadłości
w warunkach określonych w art. 94 ust. 1 u.p.n. nie prowadzi do umorzenia
wierzytelności oznacza, że wierzytelność upadłego objętą nieskutecznym
potrąceniem należy traktować jako składnik majątku upadłego, o którym mowa
w art. 13 ust. 1 u.p.n., co powinno być uwzględnione przy ocenie sądu
upadłościowego istnienia podstaw do odmowy ogłoszenia upadłości i wyborze
sposobu prowadzenia upadłości.
20
Rozstrzygnięciu przedstawionego zagadnienia w sposób wskazany
w uchwale nie sprzeciwiają się też ewentualne trudności dowodowe związane
z koniecznością wykazania, że dokonujący potrącenia w chwili nabycia
wierzytelności do upadłego wiedział o podstawach do ogłoszenia upadłości
dłużnika. Po pierwsze, sama trudność w stosowaniu przepisu polegająca na
konieczności dowodzenia stanu wiedzy potrącającego o istnieniu podstaw do
ogłoszenia upadłości dłużnika nie może uzasadniać odrzucenia trudniejszego
kierunku jego wykładni. Kwestionujący skuteczność potrącenia musi zawsze liczyć
się z koniecznością udowodnienia przytaczanych twierdzeń. Po drugie,
konieczność oceny, czy nabywca wierzytelności, będący dłużnikiem upadłego,
w chwili jej nabycia wiedział o istnieniu podstaw do ogłoszenia upadłości, zachodzi
także wtedy, gdy oświadczenie o potrąceniu wierzytelności nabytej w terminie roku
przed ogłoszeniem upadłości zostanie złożone po ogłoszeniu upadłości.
Uwzględnienie podnoszonego wyżej argumentu o charakterze utylitarnym nie
wyeliminowałoby więc trudności w stosowaniu analizowanego przepisu.
Z tych względów na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. podjęto uchwałę, jak na
wstępie.