Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 142/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 23 października 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Antoni Górski (sprawozdawca)
SSN Agnieszka Piotrowska
Protokolant Katarzyna Jóskowiak
w sprawie z powództwa A. S. i An. S.
przeciwko Bankowi Z. WBK Spółce Akcyjnej we W.
- następcy prawnemu K. Banku Spółki Akcyjnej w W.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 23 października 2013 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 20 listopada 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o koszatch postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powodowie żądali uznania za niedozwolone postanowień umowy kredytu
zawartej z pozwanym Bankiem, odnoszących się do sposobu przeliczania jego
spłaty według tabeli kursu na franki szwajcarskie, ustalanego przez Bank. Sąd
Okręgowy w O. wyrokiem z dnia z dnia 26 kwietnia 2012 r. uwzględnił powództwo.
Na skutek apelacji pozwanego K. Banku S.A. w W., Sąd Apelacyjny wyrokiem z
dnia 20 listopada 2012 r. od r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że
powództwo oddalił oraz zasądził od powodów na rzecz pozwanego kwotę 2700 zł
tytułem zwrotu kosztów zastępstwa za drugą instancję.
Swoje rozstrzygnięcie oparł na następujących ustaleniach faktycznych,
poczynionych przez Sąd Okręgowy.
Powodowie w dniu 21 czerwca 2006 r. zawarli z pozwanym umowę kredytu
na cele mieszkaniowe EKSTRALOKUM, na mocy której pozwany udzielił im
kredytu w kwocie 189.866 złotych na okres 30 lat, z terminem spłaty do 21 czerwca
2036 r. Kredyt został udzielony i wykorzystany w złotówkach; w świetle
postanowień umowy był jednak kredytem denominowanym na franki szwajcarskie
(CHF), co oznacza, że po jego wykorzystaniu kwota kredytu (transzy kredytu) była
przeliczana ze złotówek na CHF i od tego momentu saldo kredytu wyrażone zostało
w tej walucie.
Również spłata kredytu odbywała się na analogicznych zasadach, jednakże
przeliczenie odbywało się z CHF na złotówki.
Kwestionowany przez powodów mechanizm przeliczania wykorzystanego
kredytu na CHF ustalony został w następujących paragrafach umowy:
§ 2 zd. 2 , który przewidywał, że:
„kwota kredytu denominowanego (waloryzowanego) w CHF lub transzy
kredytu zostanie określona według kursu kupna dewiz dla wyżej wymienionej
waluty zgodnie z „Tabelą kursów" obowiązującą w Banku w dniu wykorzystania
kredytu lub transzy kredytu", oraz w § 4 ust. 1a umowy:
3
„kredyt wykorzystywany jest w złotych, przy jednoczesnym przeliczeniu
kwoty kredytu według kursu kupna dewiz dla CHF zgodnie z „Tabelą kursów"
obowiązującą w Banku w dniu wykorzystania kredytu".
Mechanizm przeliczania CHF na złotówki, obowiązujący przy spłacie rat
kapitałowo-odsetkowych, został określony w § 9 ust. 2 zd. 2 umowy:
„spłata rat kapitałowo-odsetkowych dokonywana jest w złotych, po
uprzednim przeliczeniu rat kapitałowo-odsetkowych według kursu sprzedaży dewiz
dla CHF zgodnie z „Tabelą kursów" obowiązującą w Banku w dniu spłaty".
Sąd Okręgowy uznał, wbrew stanowisku prezentowanemu przez stronę
pozwaną, iż powodowie mają interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c. do
wystąpienia z roszczeniem określonym pozwem. Do takiej konkluzji doprowadziła
Sąd Okręgowy analiza przesłanek uznania zakwestionowanych przez nich
i szczegółowo wskazanych w pozwie postanowień umowy z dnia 21 czerwca
2006 r. za niedozwolone w świetle art. 3851
§ 1 k.c. Zgodnie z tym przepisem,
postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie
wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi
obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia
umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron,
w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób
jednoznaczny.
Analizując najpierw istnienie przesłanek negatywnych, Sąd stwierdził,
że kwestionowane postanowienia nie podlegają wyłączeniu spod kontroli
w zakresie ich mocy wiążącej w rozumieniu art. 3851
k.c., albowiem nie dotyczą
postanowień określających główne świadczenia stron. W ocenie Sądu Okręgowego,
nie należą do głównych świadczeń stron dodatkowe opłaty pobierane przez bank,
a będące pochodną dokonania pewnych operacji bankowych, dotyczących
sposobu przeliczania kwoty kredytu (jego transzy) lub kwoty raty do spłaty
w odniesieniu do waluty według reguł określonych przez bank w „Tabeli kursów".
Rozważając z kolei istnienie przesłanek pozytywnych, Sąd Okręgowy
podkreślił, że treść umowy nie podlegała żadnym negocjacjom, poza aspektami
cenowymi (oprocentowaniem i marżą) i elementami zapisanymi pogrubioną
4
czcionką. Natomiast pozostałe jej elementy, w tym i w zakresie postanowień § 2
zd. 2, § 4 ust. 1a i § 9 ust. 2 zd. 2 umowy zostały zaczerpnięte z wzorca
opracowanego i stosownego przez bank w kontaktach z konsumentami i nie były
przedmiotem żadnych uzgodnień stron umowy.
Zdaniem Sądu Okręgowego, strona powodowa wykazała, że ani
zakwestionowane postanowienia umowne, ani „Ogólne Warunki Kredytowania
w Zakresie Kredytów na Cele Mieszkaniowe i Pożyczek hipotecznych", stanowiące
załącznik do umowy i poprzez to jego integralną część, nie podają sposobu i nie
wyjaśniają w jaki sposób kurs CHF będzie przez pozwany bank ustalany
do operacji wskazanych w § 2 zd. 2, § 4 ust. 1a i § 9 ust. 2 zd. 2 umowy.
Nie wyjaśnia tego również „Tabela kursów", do której odwołują się bezpośrednio
te postanowienia umowy, albowiem zawiera ona jedynie wartość kursów walut.
W ocenie Sądu, jest to sprzeczne z dobrymi obyczajami. Jednostronna
swoboda kształtowania przez pozwanego sytuacji finansowej powodów stanowi
zakłócenie równowagi stron, uniemożliwia bowiem sprawdzenie (zweryfikowanie)
zasadności i prawidłowości decyzji banku, co narusza prawa powodów (art. 3851
§ 1 k.c.).
Mając to na uwadze, Sąd uznał zgłoszone roszczenie konsumentów za
zasadne i orzekł zgodnie z treścią art. 3851
§ 1 zd. 1 k.c., gdyż pozwany, zgodnie
z § 4 tego przepisu nie wykazał w procesie, iż zakwestionowane przez powodów
postanowienia umowne zostały z nimi indywidualnie uzgodnione, mimo, że to na
nim w tym zakresie spoczywał ciężar dowodu .
Na skutek apelacji pozwanego od tego wyroku Sądu Okręgowego, Sąd
Apelacyjny zmienił go i powództwo oddalił. Sąd ten uznał, że istotą sporu była
właściwa ocena istnienia po stronie powodowej interesu prawnego w rozumieniu
art. 189 k.p.c. w wytoczeniu niniejszego powództwa, a w ocenie Sądu Apelacyjnego
takiego interesu powodowie nie mają.
Sąd stwierdził, że w zakresie sytuacji prawnej wynikającej z umowy kredytu
z dnia 21 czerwca 2006 r. łączącej strony, nie zachodzi niepewność wymagająca
usunięcia w ramach powództwa opartego na treści art. 189 k.p.c. Jeżeli nawet taka
5
niepewność istniała, to, zdaniem Sądu, została usunięta w wyniku zdarzeń
mających bezpośredni wpływ na umowę stron.
Przede wszystkim wskazał, że w świetle uzasadnienia Sądu Apelacyjnego
w Warszawie w sprawie VI Ca 420/11, identyczne postanowienia umożliwiające
bankowi ustalenia w sposób dowolny Tabel Kursów walut obcych są obecnie
postanowieniami niedozwolonymi - wpisanymi z dniem 15 maja 2012 r. do rejestru
klauzul niedozwolonych, prowadzonego przez Prezesa Urzędu Ochrony
Konkurencji i Konsumentów. Okoliczność, iż wpis ten dotyczy Banku Milenium,
a nie pozwanego banku, nie ma tu znaczenia, gdyż w świetle art. 47943
k.p.c.
wyrok prawomocny ma skutek wobec osób trzecich od chwili wpisania uznanego za
niedozwolone postanowienia wzorca umowy do rejestru. Konsekwencją
dokonanego wpisu, wynikającą z rozszerzonej prawomocności wyroku, jest utrata
przez powodów interesu prawnego w żądaniu uznania za niewiążące identycznych
postanowień z zawartej przez nich umowy kredytu, gdyż taki skutek wynika
w stosunku do wszystkim umów zawierających takie klauzule od dnia wpisu (czyli
od 15 maja 2012 r.) przez Prezesa Urzędu Konkurencji i Konsumentów do rejestru
klauzul niedozwolonych pod pozycjami 3178 i 3179 postanowień wzorca Banku
Milenium. Niezależnie od tego, ustawą z dnia 29 lipca 2011 r. (Dz. U. nr 165,
poz. 984) dokonano nowelizacji prawa bankowego, zmieniając m. in. art. 69 przez
dodanie w ust. 2 po pkt 4 pkt 4a, zobowiązując do zamieszczenia w umowie
o kredyt denominowany lub indeksowany do waluty innej niż polska
szczegółowych zasad określania sposobów i terminów ustalania kursu wymiany
walut oraz zasad przeliczania na walutę wypłaty lub spłaty kredytu. Wprowadzenie
tego ustawowego obowiązku jest, zdaniem Sądu Apelacyjnego, dodatkowym
i istotnym argumentem za tym, że powodowie nie mają interesu dochodzenia
roszczenia w niniejszej sprawie.
Z tych względów Sąd Apelacyjny na zasadzie art. 386 § 1 k.p.c. dokonał
zmiany zaskarżonego wyroku i powództwo oddalił.
Skargę kasacyjną od powyższego wyroku Sądu Apelacyjnego wywiódł
powód opierając ją na obu podstawach naruszenia.
6
W ramach naruszenia przepisów postępowania zarzucił naruszenie:
 art. 47943
k.p.c. w zw. z art. 47942
§ 1 k.p.c. i art. 47945
§ 2 k.p.c. oraz art. 365
k.p.c. poprzez przyjęcie, że wyrok SOKiK ustanawiający zakaz posługiwania
się wskazanymi w tym wyroku klauzulami abuzywnymi, wywiera również
skutek w nim nie wyrażony, tj. utratę mocy wiążącej postanowień umownych
w umowach konsumentów,
 art. 321 § 1 k.p.c. w zw. z art. 187 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c.
poprzez wyrokowanie co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem
pozwu oraz jego podstawą faktyczną, poprzez przyjęcie, że żądanie pozwu
obejmowało także „ustalenie zasad spłaty kredytu" oraz dotyczyło tzw.
„spreadu walutowego", a także możliwości spłaty kredytu bezpośrednio
w walucie,
 art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. poprzez niewskazanie
w uzasadnieniu podstaw prawnych i faktycznych rozstrzygnięcia, co do
braku interesu prawnego,
 a także art. 382 k.p.c. w zw. z art. 233 § 1 k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c. poprzez
brak jakiejkolwiek analizy treści propozycji aneksu i dowolne przyjęcie,
że pozwany zaproponował powodom wprowadzenie do umowy
zapisów ustalających zasady ustalania kursów walut, co spowodowało
rozstrzygnięcie o braku interesu prawnego w wytoczeniu powództwa.
W ramach naruszenia prawa materialnego powód zarzucił naruszenie:
 art. 189 k.p.c. przez błędną wykładnię i uznanie, że powodowie będący
konsumentami nie mają interesu prawnego w żądaniu ustalenia,
za niedozwolone w rozumieniu art. 3851
§ 1 k.c., a przez to niewiążące,
wskazane w pozwie postanowienia umowy kredytowej,
 art. 3851
w zw. z art. 3851
§ 3 k.c. i art. 3852
k.c. poprzez niezastosowanie
do oceny interesu prawnego powodów (będących konsumentami)
w wytoczeniu powództwa zmierzającego do ustalenia braku mocy wiążącej
zawartych w umowie postanowień,
7
 art. 45 ust. 1 w zw. z art. 8 ust. 2 Konstytucji RP, w zw. z art. 189 k.p.c.,
poprzez ich niezastosowanie przy ocenie interesu prawnego powodów
w dochodzonym ustaleniu i nie uwzględnienie, że interpretacja pojęcia
interesu prawnego musi pozostawać w zgodzie z Konstytucją RP,
 art. 189 k.p.c. w zw. z art. 47943
k.p.c., w zw. z art. 479 § 1 i art. 47945
§ 2
k.p.c., przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie,
że rozszerzona prawomocność wyroków Sądu Ochrony Konkurencji
i Konsumentów (dalej: SOKiK), istniejąca od wpisu niedozwolonego
postanowienia wzorca umowy do rejestru klauzul niedozwolonych
prowadzonego przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów
(dalej: UOKiK), powoduje utratę mocy wiążącej takich samych postanowień
zawartych w umowach konsumentów, pozbawiając ich interesu prawnego
w dochodzeniu ustalenia niewiążącego charakteru tych postanowień
w powództwie z art. 189 k.p.c.,
 art. 4 ustawy z dnia 29 lipca 2011 r. o zmianie ustawy Prawo bankowe oraz
niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 165, poz. 984), w zw. z art. 69 ust. 2 pkt.
4a) ustawy z dnia 29 sierpnia 1997r. Prawo bankowe (Dz. U. z 2012, poz.
1376) i art. 189 k.p.c. przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie,
i przyjęcie, że wymóg „uzupełnienia" zawartych wcześniej umów
kredytowych o informację dotyczącą zasad ustalania kursu wymiany walut,
powoduje konwalidację zawartych w niej klauzul niedozwolonych i pozbawia
kredytobiorcę interesu prawnego w żądaniu stwierdzenia braku mocy
wiążącej tych postanowień.
W konkluzji wniósł o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku Sądu
Apelacyjnego i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania, ewentualnie o uchylenie w całości
zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego i orzeczenie co do istoty sprawy
przez oddalenie apelacji pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego w O. z
dnia 26 kwietnia 2012 r. i zasądzenie kosztów postępowania.
8
W odpowiedzi na skargę kasacyjną powoda, pozwany wniósł o jej
odrzucenie na podstawie art. 3986
k.p.c. ze względu na jej nieopłacenie,
ewentualnie o jej oddalenie z braku uzasadnionych podstaw.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszym rzędzie trzeba odnieść się do wniosku strony pozwanej
o odrzucenie skargi kasacyjnej z powodu jej nieopłacenia. Wniosek ten jest
niezasadny. Z art. 96 ust. 1 pkt 3 ustawy o kosztach sądowych wynika, że nie ma
obowiązku uiszczania kosztów sądowych strona wnosząca o uznanie postanowień
umownych za niedozwolone. Szeroka formuła tego ustawowego zwolnienia nie
usprawiedliwia poglądu, że ma ono zastosowanie tylko w postępowaniu przed
sądami powszechnymi. Należy więc przyjąć, że zwolnienie to rozciąga się także na
postępowanie kasacyjne. Dlatego też skarga kasacyjna podlega rozpoznaniu
merytorycznemu.
Zarzuty zawarte w skardze można sprowadzić do zakwestionowania
stanowiska Sądu Apelacyjnego o braku interesu powodów do żądania uznania za
niedozwolone wyszczególnionych postanowień umowy kredytowej łączących ich
z pozwanym Bankiem. Pogląd o braku interesu po stronie powodowej uzasadnił
Sąd dwoma względami. Pierwszy i podstawowy, to ten, że w dniu 15 maja 2012 r.
zostały wpisane do rejestru klauzul niedozwolonych, prowadzonego przez Prezesa
Urzędu Konkurencji i Konsumentów, klauzule z postanowień wzorca Banku
Milenium o treści identycznej, jak w umowie kredytowej zawartej przez strony
niniejszego procesu. Skoro, zgodnie z art. 47943
k.p.c., wyrok taki jest skuteczny
wobec osób trzecich z chwilą dokonania wpisu, to skuteczność ta odnosi się także
do stron niniejszego sporu, a tym samym, zdaniem Sądu Apelacyjnego, nie ma
prawnie uzasadnionego powodu do kwestionowania takich samych klauzul
w kolejnym procesie. Sąd ten nie uwzględnił jednak, że takie stanowisko
prezentowane jest tylko przez część doktryny i orzecznictwa. Dla tego nurtu
judykatury, w którym lokuje się zaskarżone orzeczenie, reprezentatywne są
zwłaszcza dwie uchwały Sądu Najwyższego: z dnia 19 grudnia 2003 r., III CZP
95/03 (OSNC 2005, nr 2, poz. 25) i z dnia 13 lipca 2006 r., III SZP 3/06 (OSNP
2007, nr 1-2, poz. 35). Jednakże w orzeczeniach późniejszych, a mianowicie
9
w wyroku z dnia 11 października 2007 r., III SK 19/07, niepubl. oraz w uchwale
z dnia 7 października 2008 r., III CZP 80/08 (OSNC 2009, nr 9, poz. 118) Sąd
Najwyższy zajął w tej kwestii odmienne stanowisko. W uchwale przyjął,
że rozszerzona prawomocność wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie
postanowień wzorca umowy za niedozwolone (art. 47943
w zw. z art. 365 k.p.c.) nie
wyłącza możliwości wytoczenia powództwa przez tego samego lub innego powoda
przeciwko innemu przedsiębiorcy, niebiorącemu udziału w postępowaniu, w którym
zapadł wyrok, stosującemu takie same lub podobne postanowienia wzorca, jak
wpisane do rejestru, o którym mowa w art. 47945
§ 2 k.p.c. W uchwale tej Sąd
Najwyższy podkreślił, że kontrola abstrakcyjnego wzorca umowy nie może
prowadzić do generalnego wyłączenia danej klauzuli z obrotu. Rzeczą sądu
rozstrzygającego zarzut o niedozwolonej treści konkretnego postanowienia umowy
kredytowej jest bowiem rozpoznanie tego zarzutu w indywidualnym układzie
faktycznym, a nie w sposób abstrakcyjny i mechaniczny. Podstawa faktyczna
rozstrzygnięcia in casu nie musi bowiem być tożsama nawet w wypadku oceny
tego samego postanowienia umownego stosowanego przez innego przedsiębiorcę.
Argumentacja ta została szerzej rozwinięta w wyroku III SK 19/07, w którym Sąd
Najwyższy podkreślił, że postępowanie w sprawie abstrakcyjnej kontroli klauzul
używanych we wzorcach umownych ma na celu wyeliminowanie pewnych
postanowień wzorców, a nie postanowień umów. Nie oznacza zatem, iż stosowanie
określonych sformułowań lub unormowań jest wyłączone w ogóle w obrocie
cywilnym. Niedozwolone jest jedynie posługiwanie się nimi we wzorcach umów, zaś
legalność ich stosowania w konkretnej umowie może być badana w trybie kontroli
incydentalnej, z uwzględnieniem postanowień całej umowy, rozkładu praw
i obowiązków stron, ryzyka, jakie ponoszą, itp. Dodać należy, iż może się okazać,
że treść klauzuli wzorca, wpisana do rejestru klauzul niedozwolonych, była
przedmiotem negocjacji i ustaleń stron konkretnej umowy, co z zasady wyłącza
takie postanowienie spod działania art. 3851
§ 1 k.c. W uchwale III CZP 80/08 Sąd
Najwyższy podkreślił też, że uznanie, iż rozszerzona prawomocność materialna
wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie postanowienia wzorca umowy za
niedozwolone wyłącza - wobec powagi rzeczy osądzonej – możliwość wytoczenia
powództwa przeciw innemu przedsiębiorcy stosującemu takie same lub podobne
10
postanowienia umowne, a niebiorącemu udziału w postępowaniu w którym zapadł
wyrok, budzi poważne wątpliwości natury konstytucyjnej. Prowadzi bowiem do
ograniczenia prawa do wysłuchania i do obrony, a tym samym i prawa do sądu
(art. 45 Konstytucji). Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą skargę
akceptuje stanowisko zajęte w uchwale III CZP 80/08, popierane także przez
znaczną część doktryny, wobec czego zaskarżony wyrok, w którym Sąd przyjął
odmienne w tej kwestii założenie prawne, nie może się ostać.
Drugi argument, który ma przemawiać za brakiem interesu prawnego
po stronie powodowej, polega, zdaniem Sądu Apelacyjnego, na tym, że problemy
związane z abuzywnością kwestionowanych postanowień umowy zostały
rozwiązane nowelizacją praw bankowego, dokonaną ustawą z dnia 29 lipca 2011 r.
(Dz. U. Nr 165, poz. 984), która weszła w życie z dniem 26 sierpnia 2011 r. Ustawą
tą został m.in. dodany art. 69 ust. 2 pkt 4a w następującym brzmieniu:
W przypadku umowy kredytowej o kredyt denominowany lub indeksowany do
waluty innej niż waluta polska, szczegółowe zasady określenia sposobów
i terminów ustalania kursu wymiany walut, na podstawie którego w szczególności
wyliczana jest kwota kredytu, jego transz i rat kapitałowo – odsetkowych oraz zasad
przeliczania na walutę wypłaty albo spłaty kredytu. Zgodnie zaś z art. 5 ust. 1 tej
ustawy, część jej przepisów, w tym cytowany ustęp 2 pkt 4a art. 69, ma
zastosowanie do umów zawartych przed dniem wejścia w życie ustawy,
w przypadku których do dnia wejścia w życie niniejszej ustawy nie nastąpiła spłata
całkowitej kwoty kredytu, w odniesieniu do niespłaconej części. Odnosząc się do
tego argumentu Sądu należy stwierdzić, że jest on trafny jedynie w części
odnoszącej się do kredytu niespłaconego. Sąd Apelacyjny nie wypowiedział się
jednak co do tego, czy i jakie skutki ustawa nowelizująca wywiera w stosunku
do części kredytu, który już został spłacony, co było także przedmiotem żądania
pozwu. Warto przy tym zaznaczyć, że nierozważnie tożsamej kwestii przez sąd
odwoławczy w Poznaniu stało się istotną przyczyną uchylenia jego
rozstrzygnięcia wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 15 lutego 2013 r. w sprawie
I CSK 314/12 (niepubl).
11
Z tych przyczyn na podstawie art. 39815
w zw. z art. 39821
i art. 108 § 2 k.p.c.
orzeczono jak na wstępie.