Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 69/13
POSTANOWIENIE
Dnia 24 października 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Iwona Koper
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku A. C.
przy uczestnictwie K. M., B. B. i S. G.
o stwierdzenie nabycia spadku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 października 2013 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania S. G.
od postanowienia Sądu Okręgowego w Z.
z dnia 20 września 2012 r.
uchyla zaskarżone postanowienie oraz postanowienie Sądu
Rejonowego w Z. z dnia 18 czerwca 2012 r. sygn. […] i
sprawę przekazuje Sądowi Rejonowemu w Z. do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy w Z. oddalił apelację
uczestniczki od postanowienia Sądu Rejonowego w Z., którym zostało stwierdzone,
że spadek po C. J. na podstawie ustawy nabyły pasierbice.
Sądy obu instancji ustaliły, że spadkodawczyni nie miała dzieci, jej mąż, brat
i rodzice nie dożyli otwarcia spadku, natomiast pozostały trzy córki męża, dla
których była macochą. Spadkodawczyni nie pozostawiła testamentu,
a wnioskodawczyni i uczestniczki nie miały wiedzy o spadkobiercach dziadków
ze strony ojca i matki.
Sąd Okręgowy wskazując na kolejność dziedziczenia określoną w art. art.
931 § 1 i 2 k.c., 932 § 1, 2, 4 i 5 k.c. stwierdził, że w braku spadkobierców
wymienionych w tych przepisach do dziedziczenia dochodzą dziadkowie, a jeżeli
któreś z nich nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał,
przypada jego zstępnym (art. 934 § 1 i 2 k.c.). Uczestniczka S. G., która jest
wnuczką dziadków spadkodawczyni i jej siostrą cioteczną, nie należy do żadnej z
kategorii spadkobierców ustawowych, bowiem zstępni dziadków spadkodawcy są
ostatnim kręgiem spadkobierców wyprzedzających w dziedziczeniu ustawowym
dzieci małżonka spadkodawczyni. Stosownie do art. 9341
k.c. w braku małżonka
spadkodawcy i krewnych, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada
w częściach równych tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z
rodziców nie dożyło do otwarcia spadku. W ocenie Sądu drugiej instancji zostały
spełnione ustawowe wymogi dziedziczenia po spadkodawczyni przez jej pasierbice
- nie ustalono, by w dacie otwarcia spadku żyli inni spadkobiercy należący do
bliższej kategorii wyprzedzającej córki nieżyjącego jej małżonka. Uczestniczka S. G.
jako cioteczna siostra spadkodawczyni nie należy do kręgu spadkobierców
ustawowych spadkodawczyni i brak jest podstaw prawnych do stwierdzenia
dziedziczenia na jej rzecz.
W skardze kasacyjnej uczestniczka S. G. zarzuciła naruszenie prawa
materialnego tj. art. 9341
k.c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie polegające
na uznaniu, że spadek po C. J. przypada jej pasierbicom pomimo wskazania trzech
zstępnych dziadków (sióstr ciotecznych i wujecznych) należących do kręgu
3
spadkobierców ustawowych, co doprowadziło do błędnej wykładni i
niezastosowania art. 934 § 2 k.c. Wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia
oraz postanowienia Sądu Rejonowego w Z., zniesienie postępowania w obu
instancjach i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu w Z. do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 39813
Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną
w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw z tym, że w granicach
zaskarżenia bierze pod uwagę z urzędu nieważność postępowania. Z tych
względów, mimo że skarżąca wnosząc o zniesienie postępowania w obu
instancjach nie zarzuciła nieważności postępowania, kwestia ta musi być
przedmiotem oceny kasacyjnej. Wniosek o zniesienie postępowania skarżąca
wywodzi z faktu, że dwie siostry wujeczne spadkodawczyni, należące do kręgu
spadkobierców ustawowych, nie brały udziału w żadnym z postępowań przed
sądem w niniejszej sprawie. W orzecznictwie Sądu Najwyższego jednolicie się
przyjmuje, że badanie z urzędu nieważności postępowania dotyczy tylko
postępowania przed Sądem drugiej instancji, a badanie takiej nieważności przed
Sądem pierwszej instancji jest dopuszczalne tylko w ramach kontroli pośredniej
w sytuacji, gdy skarżący w ramach drugiej podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 2
k.p.c. zarzuci sądowi drugiej instancji naruszenie art. 386 § 2 k.p.c. (wyrok z dnia
21 listopada 1997 r., I CKN 825/97, OSNC 1998 r., Nr 5, poz. 81, postanowienie
z dnia 24 maja 2007 r., V CSK 62/07, niepubl.) - w skardze kasacyjnej taki zarzut
nie został podniesiony. Utrwalone jest również stanowisko, że nieważność
postępowania nieprocesowego z przyczyny określonej w art. 379 pkt 5 w zw. z art.
13 § 2 k.p.c. może zachodzić tylko w stosunku do uczestnika postępowania,
a zatem w stosunku do tego, kto w tym postępowaniu bierze udział po wskazaniu
go przez wnioskodawcę i doręczeniu odpisu wniosku, po wzięciu udziału w sprawie
z własnej inicjatywy albo na skutek wezwania przez sąd (art. 510 k.p.c.).
Wyłączone jest zatem stosowanie art. 379 pkt 5 w zw. z art. 13 k.p.c. w odniesieniu
do osób, które nie stały się uczestnikami postępowania i którym przysługuje
prawo żądania wznowienia postępowania na podstawie art. 524 § 2 k.p.c.
W konsekwencji niewzięcie przez zainteresowanego udziału w sprawie
4
rozpoznawanej w postępowaniu nieprocesowym nie powoduje nieważności
postępowania (uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego, zasada prawna
z dnia 20 kwietnia 2010 r., III CZP 112/09, OSNC 2010/7-8/98). Z tych względów,
pomimo oczywistego faktu nie brania udziału w sprawie przez dwie osoby
wskazane przez skarżącą jako ustawowi spadkobiercy C. J., brak jest podstaw do
uwzględnienia wniosku o zniesienie postępowania przed sądami obu instancji.
Zagadnienie prawne, wiążące się z podniesionym w skardze kasacyjnej
zarzutem naruszenia art. 9341
k.p.c. i art. 934 § 2 k.p.c., dotyczy wykładni pojęcia
„zstępni dziadków spadkodawcy” - czy objęci są nim wyłącznie bezpośredni zstępni
czyli dzieci, czy również, w wypadku ich zgonu przed otwarciem spadku, dalsi
zstępni w linii prostej czyli wnuki, prawnuki, praprawnuki. W orzecznictwie kwestia
ta nie była przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego, natomiast w literaturze nie
budzi wątpliwości, bowiem jednolicie wyrażany jest pogląd, że do dziedziczenia
ustawowego są powołani również dalsi zstępni dziadków. Odpowiedzi na to pytanie
udziela art. 934 § 2 zd. 2 k.c. stanowiąc, że do podziału udziału przypadającego
zstępnym dziadków stosować należy zasady dotyczące podziału spadku między
zstępnych spadkodawcy. Oznacza to, że zastosowanie mają zasady określone
w art. 931 § 1 i 2 k.p.c. zarówno do podziału udziału zmarłego dziadka pomiędzy
zstępnych w zakresie określenia wielkości udziału przypadającego każdemu z nich,
jak i do ustalenia kręgu zstępnych w wypadku, gdy bezpośredni zstępny dziadka
(dziecko) nie dożyje otarcia spadku. W jego miejsce wchodzą wówczas jego
zstępni, którzy są również zstępnymi dziadka (wnuki lub dalsi zstępni). Zstępni tacy
są wyłączeni od dziedziczenia jedynie wówczas, gdy dziadek zrzekł się
dziedziczenia po spadkodawcy, bowiem skutki prawne zrzeczenia rozciągają się na
jego zstępnych. Jeżeli nie zachodzi taka sytuacja, to wówczas do dziedziczenia
ustawowego dochodzi rodzeństwo cioteczne, wujeczne lub stryjeczne
spadkodawcy albo ich zstępni. Ten krąg spadkobierców wyprzedza pasierbów
spadkodawcy, którzy dziedziczą z mocy ustawy wyłącznie w braku spadkobierców
ustawowych wymienionych w art. art. 931, 932, 933 i 934 k.c. po zaistnieniu
dodatkowych warunków określonych w art. 9341
k.c. Powyższą wykładnię
potwierdza również treść art. 934 § 3 k.c., który stanowi, że udział spadkowy, jaki
przypadałby temu z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, przypada
5
pozostałym dziadkom w częściach równych wówczas, gdy nie pozostawił on
zstępnych – a contrario jeżeli dziadek, który nie dożył otwarcia spadku pozostawił
zstępnych, jego udział spadkowy przypada tym zstępnym i nie przypada
pozostałym dziadkom. W konsekwencji powyższego uznać należy, że pojęcie
„zstępni” zawarte w art. 934 § 2 k.c. obejmuje zarówno dzieci dziadków, jak i ich
dalszych zstępnych w linii prostej, jeżeli dziecko nie dożyło otwarcia spadku.
Odmienna wykładnia art. 934 k.c. dokonana przez Sąd drugiej instancji nie
pozwala na odparcie zarzutu naruszenia prawa materialnego.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
§ 1 zd. 1
in fine k.p.c. z uwagi na konieczność ustalenia właściwego kręgu spadkobierców
ustawowych.