Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 42/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 listopada 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Małgorzata Gersdorf (przewodniczący)
SSN Józef Iwulski (sprawozdawca)
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z powództwa Starostwa Powiatowego w L.
przeciwko J. R.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 5 listopada 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w L.
z dnia 15 listopada 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od strony powodowej na
rzecz pozwanego kwotę 900 (dziewięćset) zł tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 29 sierpnia 2012 r., Sąd Rejonowy - Sąd Pracy w L.
zasądził od pozwanego J. R. na rzecz strony powodowej Starostwa Powiatowego w
L. kwotę 33.915,80 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 26 stycznia do dnia 29
2
sierpnia 2012 r. i tę należność rozłożył na 24 raty płatne do 11-tego dnia każdego
kolejnego miesiąca począwszy od września 2012 r., przy czym wysokość pierwszej
raty określił na kwotę 1.715,80 zł, a pozostałych rat na kwoty po 1.400 zł. W
pozostałym zakresie Sąd Rejonowy oddalił powództwo i zasądził od pozwanego na
rzecz strony powodowej kwotę 2.224 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że pozwany był zatrudniony w powodowym
Starostwie na stanowisku geodety powiatowego. W dniu 9 grudnia 2010 r.
pracodawca rozwiązał z pozwanym pracownikiem umowę o pracę z powodu
likwidacji stanowiska pracy, jednocześnie skracając okres wypowiedzenia do
jednego miesiąca. W dniu 28 stycznia 2011 r. pozwanemu wypłacono odprawę
pieniężną w kwocie 20.349,48 zł i odszkodowanie za skrócony okres
wypowiedzenia w kwocie 13.566,32 zł. Wyrokiem sądu pracy, który uprawomocnił
się w dniu 3 listopada 2011 r., pozwany został przywrócony do pracy w Starostwie
na poprzednich warunkach pracy oraz płacy i jednocześnie zasądzono na jego
rzecz kwotę 6.530,06 zł tytułem wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy. W
dniu 14 listopada 2011 r. pozwany podjął pracę w Starostwie a pracodawca zażądał
od niego zwrotu kwot wypłaconych uprzednio tytułem odprawy oraz odszkodowania
za skrócony okres wypowiedzenia.
Sąd Rejonowy wywiódł, że pozwany nie kwestionował zasadności
powództwa w odniesieniu do kwoty 20.349,48 zł stanowiącej równowartość
pobranej odprawy. Co się tyczy roszczenia o zapłatę kwoty 13.566,32 zł
stanowiącej równowartość odszkodowania za skrócony okres wypowiedzenia, to w
ocenie Sądu przywrócenie pozwanego do pracy w oparciu o prawomocne
orzeczenie sądowe spowodowało, że odpadła podstawa prawna wypłaty wszelkich
świadczeń z tytułu rozwiązania stosunku pracy. W razie restytucji stosunku pracy
wszelkie uprzednio wypłacone pracownikowi świadczenia, w tym również
odszkodowanie za skrócony okres wypowiedzenia z art. 361
k.p., stają się
świadczeniami nienależnymi w rozumieniu art. 410 § 2 k.c. Z tej przyczyny strona
powodowa zasadnie domagała się zwrotu równowartości obydwu świadczeń
wypłaconych pozwanemu w związku z rozwiązaniem stosunku pracy.
Od wyroku Sądu Rejonowego pozwany wniósł apelację w części dotyczącej
zasądzenia kwoty 13.566,32 zł. Wyrokiem z dnia 15 listopada 2012 r., Sąd
3
Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w L.: 1) zmienił wyrok Sądu
pierwszej instancji w ten sposób, że zasądzoną w punkcie pierwszym wyroku Sądu
Rejonowego kwotę należności głównej obniżył do 20.349,48 zł i odpowiednio
zmniejszył wysokość rat, na które należność główna została rozłożona w punkcie
drugim wyroku Sądu Rejonowego, a także obniżył koszty procesu do kwoty
1.377,60 zł, zaś dalej idące powództwo oddalił; 2) oddalił apelację w pozostałym
zakresie i 3) zasądził od strony powodowej na rzecz pozwanego kwotę 1.830 zł
tytułem zwrotu kosztów postępowania odwoławczego. Sąd odwoławczy wywiódł, że
w razie rozwiązania umowy o pracę za wypowiedzeniem stosunek pracy ustaje
dopiero z upływem okresu wypowiedzenia. Oznacza to, że w okresie
wypowiedzenia pracownik nadal świadczy pracę za wynagrodzeniem. Nawet wtedy,
gdy z inicjatywy pracodawcy dochodzi do zwolnienia pracownika z obowiązku
świadczenia pracy w okresie wypowiedzenia, to pracownik nie zostaje pozbawiony
prawa do wynagrodzenia. W razie skrócenia okresu wypowiedzenia na podstawie
art. 361
k.p. rozwiązanie stosunku pracy wprawdzie następuje szybciej, ale
pracownikowi w zamian przysługuje odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia
za pozostałą część okresu wypowiedzenia. Odszkodowanie to jest rekompensatą
zarobków utraconych przez pracownika wskutek skrócenia okresu wypowiedzenia.
Jest więc wypłacane nie tyle z uwagi na samo rozwiązanie stosunku pracy, co w
następstwie jego wcześniejszego rozwiązania ma mocy jednostronnej decyzji
pracodawcy. Służy więc naprawieniu szkody, jaką pracownik poniósł przez
wcześniejsze niż z upływem pełnego okresu wypowiedzenia, zakończenie stosunku
pracy. Odszkodowanie to nie rekompensuje zaś tej części szkody, jaką pracownik
poniósł w związku z samą decyzją pracodawcy o wypowiedzeniu umowy. Nie
można go zatem traktować jako świadczenia ściśle związanego z rozwiązaniem
umowy o pracę. Dlatego w razie restytucji stosunku pracy nie staje się ono
świadczeniem nienależnym podlegającym zwrotowi. W tej sytuacji pozwany
pracownik nie jest zobowiązany do zwrotu stronie powodowej otrzymanego
uprzednio odszkodowania za skrócony okres wypowiedzenia. Skoro podstawą
orzeczenia restytuującego stosunek pracy było zakwestionowanie przez sąd
likwidacji stanowiska pracy powoda, to należy przyjąć, że tym samym została
podważona możliwość skrócenia przez pracodawcę okresu wypowiedzenia za
4
odszkodowaniem. W ten sposób odszkodowanie, które zostało pozwanemu
wypłacone na mocy art. 361
k.p. uzyskało charakter bezzwrotnego wynagrodzenia
za pracę należnego za okres wypowiedzenia.
Od wyroku Sądu Okręgowego - w zakresie zmiany orzeczenia Sądu
pierwszej instancji i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania odwoławczego -
strona powodowa wniosła skargę kasacyjną, w której zarzuciła naruszenie: 1) art.
410 § 2 k.c. w związku z art. 300 k.p. i art. 361
k.p. przez uznanie, że
odszkodowanie za skrócony okres wypowiedzenia z art. 361
k.p. nie jest
świadczeniem nienależnym i nie musi podlegać zwrotowi w razie przywrócenia
pracownika do pracy prawomocnym wyrokiem sądu; 2) art. 378 § 1 oraz art. 100
k.p.c. wskutek wyrokowania ponad granice apelacji. W uzasadnieniu podstaw
kasacyjnych wywiedziono w szczególności, że w razie skrócenia okresu
wypowiedzenia na podstawie art. 361
k.p. umowa o pracę rozwiązuje się z upływem
skróconego okresu. W okresie późniejszym zwolniony pracownik wprawdzie
otrzymuje odszkodowanie, ale nie jest już zatrudniony, a zatem nie świadczy wtedy
pracy, która stanowiłaby ekwiwalent za pobierane wynagrodzenie. Skoro pozwany
pracownik przez okres dwóch miesięcy nie świadczył pracy na rzecz strony
powodowej, to wypłacone mu odszkodowanie - w razie reaktywowania stosunku
pracy - nie może być potraktowane jako wynagrodzenie należne pracownikowi za
ten okres, bo pozwany w tym czasie pracy faktycznie nie wykonywał i nie był
zobowiązany do jej świadczenia. Odszkodowanie za skrócony okres
wypowiedzenia jest więc świadczeniem wypłaconym w związku z rozwiązaniem
przez pracodawcę stosunku pracy z pracownikiem. W odniesieniu do kasacyjnej
podstawy naruszenia prawa procesowego skarżące Starostwo podniosło, że
apelacja pozwanego obejmowała jedynie punkty pierwszy i drugi sentencji wyroku
Sądu Rejonowego, a zatem nie była skierowana przeciwko orzeczeniu o kosztach
procesu zawartemu w jego punkcie czwartym. Tymczasem Sąd Okręgowy
korygując orzeczenie Sądu pierwszej instancji zmienił również rozstrzygnięcie w
przedmiocie kosztów procesu przed Sądem pierwszej instancji, które w dodatku -
zważywszy na treść art. 100 k.p.c. - i tak błędnie wyliczył. Strona powodowa
wniosła o uchylenie wyroku Sądu Okręgowego w zaskarżonej części i przekazanie
5
sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania oraz o zasądzenie kosztów
postępowania kasacyjnego.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwany wniósł o oddalenie skargi i
zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
Skarga kasacyjna nie jest usprawiedliwiona, mimo że w celu uzasadnienia
materialnoprawnej podstawy kasacyjnej powodowe Starostwo powołało się na
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 stycznia 2009 r., II PK 117/08 (LEX nr 738349),
w uzasadnieniu którego między innymi stwierdzono, iż "przywrócenie pracownika
do pracy prawomocnym wyrokiem sądu pracy powoduje, że odpada podstawa
prawna wypłaty odprawy z tytułu rozwiązania stosunku pracy z przyczyn
dotyczących pracodawcy, a w związku z tym wypłacona odprawa staje się
świadczeniem nienależnym; to samo można odnieść do innych świadczeń
wypłaconych z tytułu rozwiązania stosunku pracy, gdy dochodzi do jego restytucji".
Zdaniem Starostwa, zwłaszcza ta ostatnia wypowiedź Sądu Najwyższego świadczy
o tym, że według stanowiska judykatury restytucja stosunku pracy dokonana
prawomocnym orzeczeniem sądu prowadzi do odpadnięcia podstawy uprzedniej
wypłaty na rzecz pracownika odszkodowania za skrócony przez pracodawcę okres
wypowiedzenia. Z tej przyczyny strona skarżąca uważa, że pogląd przeciwny,
wyrażony wprost w uzasadnieniu kwestionowanego wyroku Sądu Okręgowego, jest
błędny i dlatego powinien zostać zrewidowany w ramach kontroli kasacyjnej.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym skargę zauważa, że przedmiotem
rozpoznania sprawy, w której zapadł wyrok z dnia 6 stycznia 2009 r., II PK 117/08,
było roszczenie o wypłatę wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy,
zgłoszone przez pracownicę przywróconą do pracy wyrokiem sądu. W
uzasadnieniu tego wyroku Sąd Najwyższy analizował zatem przede wszystkim, czy
pracownica zasadnie domagała się od pracodawcy na podstawie art. 47 k.p.
wypłaty wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy. Rozważania te odnosiły
się do ustalonych okoliczności faktycznych, w których pozwany pracodawca
najpierw rozwiązał z powódką umowę o pracę i wypłacił jej - obok "zwykłego"
6
wynagrodzenia - świadczenia tytułem odszkodowania z pakietu socjalnego,
odprawy oraz odszkodowania za skrócenie okresu wypowiedzenia, po czym
powódka prawomocnym orzeczeniem sądu została przywrócona do pracy. Pogląd,
że po przywróceniu do pracy wypłacone odszkodowanie za skrócenie okresu
wypowiedzenia staje się świadczeniem nienależnym, został więc wyrażony niejako
"przy okazji" rozstrzygania sprawy dotyczącej roszczenia o wynagrodzenie za czas
pozostawania bez pracy, w której poddano analizie też kwestię "zaliczenia" na
poczet dochodzonego wynagrodzenia uprzednio dokonanych wypłat. Rozważania
te dotyczą przy tym przede wszystkim zwrotu odprawy z tytułu rozwiązania
stosunku pracy z przyczyn dotyczących pracodawcy a pogląd co do zwrotu
pobranego odszkodowania za skrócony okres wypowiedzenia nie został szerzej
uzasadniony i sprowadza się do stwierdzenia, że "to samo można odnieść do
innych świadczeń wypłaconych z tytułu rozwiązania stosunku pracy, gdy dochodzi
do jego restytucji".
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym skargę uważa, że przywrócenie
pracownika do pracy prawomocnym wyrokiem sądu nie oznacza odpadnięcia
podstawy prawnej uprzedniej wypłaty odszkodowania za skrócony okres
wypowiedzenia (art. 410 § 2 k.c. w związku z art. 361
§ 1 k.p.). Niewątpliwie
odszkodowanie wypłacone pracownikowi na podstawie art. 361
§ 1 k.p. ma inny
charakter niż odprawa wypłacana w związku z rozwiązaniem stosunku pracy z
"przyczyn ekonomicznych". Skrócenie okresu wypowiedzenia powoduje dla
pracownika szereg trudności, w tym utratę możliwości otrzymywania przez niego
wynagrodzenia w okresie, o który skrócono wypowiedzenie. Dlatego skrócenie
okresu wypowiedzenia przez pracodawcę - jako czynność jednostronna i zależna
od woli pracodawcy - powoduje obowiązek wypłaty pracownikowi odszkodowania.
Świadczenie to (choćby ze względu na sposób wyliczenia) rekompensuje szkodę
jaką pracownik ponosi wskutek skorzystania przez pracodawcę z uprawnienia
przewidzianego w art. 361
§ 1 zdanie pierwsze k.p., choć nie jest to "klasyczne"
odszkodowanie, gdyż nie jest ściśle połączone ze szkodą, lecz ma zryczałtowany
charakter (por. uzasadnienia uchwały z dnia 11 lutego 1992 r., I PZP 7/92, OSNCP
1992, nr 9, poz. 151 oraz uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 9 lipca 1992 r., I
PZP 20/92, OSNCP 1993, nr 1-2, poz. 2). Oświadczenie pracodawcy o skróceniu
7
okresu wypowiedzenia w trybie art. 361
§ 1 k.p. może być złożone tylko łącznie z
wypowiedzeniem umowy o pracę, a nie w okresie późniejszym (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 19 grudnia 1990 r., I PR 391/90, OSNCP 1992, nr 11, poz. 206).
Podstawą prawną wypłaty tego odszkodowania nie jest jednak wyłącznie
(samodzielnie) rozwiązanie umowy o pracę za wypowiedzeniem. Konieczne jest
jeszcze skrócenie przez pracodawcę okresu wypowiedzenia i dopiero te dwie
okoliczności łącznie stanowią podstawę wypłaty odszkodowania.
Wobec tego nie można zgodzić się z tezą, że w razie restytucji stosunku
pracy, wypłacone pracownikowi odszkodowanie z art. 361
§ 1 k.p. staje się
świadczeniem nienależnym w rozumieniu art. 410 § 2 k.c. Przepis ten stanowi, że
świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany
lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa
świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo
jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się
ważna po spełnieniu świadczenia. W tym kontekście problem sprowadza się do
pytania, czy w przypadku przywrócenia pracownika do pracy "odpada" podstawa
odszkodowania uprzednio wypłaconego na podstawie art. 361
§ 1 k.p. Pojęcie
"odpadnięcia prawnej podstawy świadczenia" (condictio causa finita) należy
odnosić do prawnej podstawy konkretnego świadczenia w ramach wykonania
zobowiązania tworzącego prawny tytuł dla tego właśnie, konkretnego "działania
świadczeniowego" (por. E. Łętowska: Bezpodstawne wzbogacenie, Warszawa
2000). W przypadku odszkodowania za skrócenie okresu wypowiedzenia,
podstawą prawną (causa) jego wypłaty na rzecz pracownika jest (po pierwsze)
rozwiązanie umowy o pracę za wypowiedzeniem dokonanym przez pracodawcę
oraz (po drugie) złożenie przez pracodawcę oświadczenia o skróceniu okresu
wypowiedzenia do jednego miesiąca. W następstwie prawomocnego orzeczenia
sądu o przywróceniu pracownika do pracy odpada wprawdzie przyczyna (causa)
wypłaty tego odszkodowania polegająca na rozwiązaniu umowy o pracę, ale nie
odpada przyczyna polegająca na skróceniu okresu wypowiedzenia i utracie
wynagrodzenia. Inaczej mówiąc, odpada tylko "część przyczyny" dokonania
wypłaty na rzecz pracownika tego świadczenia, przy czym decydująca o wypłacie
odszkodowania przyczyna polegająca na rekompensacie utraconego
8
wynagrodzenia, "nie odpada" wskutek przywrócenia do pracy. Przedmiotowe
odszkodowanie "zastępuje" bowiem utracone wynagrodzenie, które pracownikowi
przysługiwałoby za pracę wykonywaną w okresie wypowiedzenia i w tym zakresie
nie następuje żadna zmiana wskutek wyroku przywracającego pracownika do pracy.
Jeszcze inaczej rzecz ujmując, gdyby pracodawca wypowiedział pracownikowi
umowę o pracę, ale nie skrócił okresu wypowiedzenia, to pracownik w okresie
wypowiedzenia wykonywałby pracę, za którą otrzymałby wynagrodzenie. Jest
oczywiste, że po odwołaniu się od wypowiedzenia i przywróceniu do pracy,
pracodawca nie mógłby żądać zwrotu wynagrodzenia otrzymanego przez
pracownika w okresie wypowiedzenia. Dlatego odszkodowanie wypłacone
pracownikowi z tytułu skrócenia okresu wypowiedzenia jest świadczeniem
należnym po przywróceniu do pracy, gdyż wskutek tego przywrócenia nie odpada
podstawa prawna jego wypłaty (art. 410 § 2 k.c. w związku z art. 361
§ 1 k.p.).
Skarga kasacyjna strony powodowej nie powołuje się tym samym na
usprawiedliwioną podstawę w zakresie naruszenia prawa materialnego.
Zarzut obrazy prawa procesowego (art. 378 § 1 oraz art. 100 k.p.c.) jest
bezzasadny, gdyż usprawiedliwioną podstawą kasacyjną w zakresie naruszenia
przepisów postępowania może być tylko takie uchybienie sądu drugiej instancji,
które mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy (art. 3983
§ 1 pkt 2 in fine k.p.c.).
Rozstrzygnięcie o kosztach procesu nie może mieć wpływu na treść rozstrzygnięcia
co do istoty sporu (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 1 czerwca 2000 r., I CKN
569/98, Lex Polonica nr 380635, z dnia 24 lutego 2006 r., II CSK 136/05, LEX nr
200973 oraz z dnia 6 marca 2008 r., II PK 189/07, OSNP 2009, nr 11-12, poz. 140).
Zmiana orzeczenia w tym zakresie może być jedynie konsekwencją uchylenia
przez Sąd Najwyższy zaskarżonego wyroku i orzeczenia co do istoty sprawy (art.
39816
k.p.c.) albo też wiązać się z wynikiem ponownego rozpoznania sprawy na
skutek uchylenia zaskarżonego wyroku na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. Na
rozstrzygnięcie sądu drugiej instancji co do zwrotu kosztów procesu nie przysługuje
zażalenie do Sądu Najwyższego (w szczególności na podstawie art. 3941
§ 2 k.p.c.)
a w tym zakresie przewidziane jest zażalenie do "innego równorzędnego składu"
sądu drugiej instancji na podstawie art. 3942
§ 1 k.p.c.
9
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną strony
powodowej na podstawie art. 39814
k.p.c. i orzekł o kosztach procesu w oparciu o
art. 98 § 1 k.p.c. i § 12 ust. 4 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia
28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz
ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę
prawnego ustanowionego z urzędu (jednolity tekst: Dz. U. z 2013 r., poz. 490).