Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 166/13
POSTANOWIENIE
Dnia 14 listopada 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Skarbu Państwa - Nadleśnictwa W.
przy uczestnictwie G. S. i E. S.
o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 14 listopada 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w S.
z dnia 28 grudnia 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną;
zasądza od wnioskodawcy na rzecz uczestników postępowania
kwotę 1.800 (jeden tysiąc osiemset) zł tytułem kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 22 grudnia 2012 r. Sąd Rejonowy w C. stwierdził, że
Skarb Państwa - Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe Nadleśnictwo
W. nabył przez zasiedzenie z dniem 31 grudnia 1983 r. własność nieruchomości
leśnej składającej się z działek nr: […] o powierzchni 50,77 ha obręb geodezyjny O.
jednostka ewidencyjna C., dla której prowadzona jest księga wieczysta KW […].
Sąd Rejonowy ustalił, że małżonkowie A. i T. S. byli przed II wojną światową
współwłaścicielami nieruchomości w B. ówczesna gromada O. składającej się z
kilkudziesięciu działek o łącznej powierzchni 89,7893 ha. Na podstawie dekretu z
dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa
(Dz. U. Nr 15, poz. 82 – dalej jako „dekret o przejęciu lasów”) Skarb Państwa
przejął część tej nieruchomości o obszarze 56, 87 ha, dla której prowadzone były
księgi wieczyste Kw […]. W 1976 r. zamknięto Kw nr […] zmieniając numeracje
działek zaś działki nr 134/1, 135/7 i 136/10 o obszarze łącznym 20, 92 ha
włączono do Kw nr […]. Jednocześnie z Kw nr […] ( właściciele A. i T. S.)
odłączono część nieruchomości o obszarze 32,29 ha i włączono do Kw nr […].
Ostatecznie w Kw nr […] pozostała wpisana nieruchomość o obszarze 57,51 ha, a
w Kw nr […] nieruchomość o obszarze 33,94 ha. Na podstawie postanowienia w
sprawie o dział spadku po A., T., B. i E. S. nieruchomość wpisana do Kw nr […]
przeszła na własność uczestników postępowania E. S. i G. S. na zasadzie
wspólności ustawowej. W tym samym czasie tj. w 1992 r. doszło do zmiany
oznaczenia działek wpisanych do tej księgi na działki nr 91/4LP, 90/2LP, 99/2LP,
104/4LP i 108/2LP położone w obrębie O. i nr 910 położona w obrębie K. Na
wniosek Skarbu Państwa – Nadleśnictwa W. z dnia 3 sierpnia 1993 r. dla
powyższych działek została założona księga wieczysta Kw nr […], w której jako
właściciel w/w działek wpisany został Skarb Państwa - Nadleśnictwo W. Działka nr
910, która zmieniła oznaczenie na nr 103/3LP została następnie odłączona z Kw nr
[…] i wpisana do Kw nr […], której po przeniesieniu do Sądu Rejonowego w T.
nadano nr Kw […]. W dniu 10 lipca 2006 r. uczestnicy wytoczyli przed Sądem
Rejonowym w C. przeciwko Skarbowi Państwa, jako właścicielowi nieruchomości
wpisanej do Kw nr […] powództwo o uzgodnienie treści księgi wieczystej z
3
rzeczywistym stanem prawnym. Wyrokiem z dnia 11 października 2007 r. (sygn. akt
I C …/06) Sąd Rejonowy uwzględnił powództwo przez nakazanie wykreślenia
dotychczasowego właściciela i wpisanie w to miejsce uczestników. Protokół
przejęcia przedmiotowej nieruchomości sporządzono w 1955 r. lecz jej objęcie w
posiadanie przez Skarb Państwa - Nadleśnictwo T. nastąpiło dopiero w 1963 r.,
Wówczas wstawiono kamienie graniczne, które oddzieliły w terenie tę
nieruchomość od reszty gospodarstwa B. S. Nieruchomość została następnie
przejęta przez Nadleśnictwo C., a potem nadleśnictwo W. Na terenie
przedmiotowej nieruchomości Skarb Państwa – Państwowe Gospodarstwo Leśne
wykonywał czynności związane z prowadzeniem gospodarki leśnej. Pochodzące z
niej środki pieniężne zasilały Nadleśnictwo. Uczestnicy zaczęli rozważać możliwość
podjęcia działań zmierzających do odzyskania lasu najwcześniej po 1989 r., jednak
dopiero w 1993 r. zażądali od Nadleśniczego wydania im lasu.
W tym stanie faktycznym Sąd Rejonowy uznał za bezsporne,
że właścicielami przedmiotowej nieruchomości stali się ostatecznie uczestnicy,
a wcześniej byli nimi spadkobiercy po A. i T. S. Ustalił, że od 1963 r. Skarb
Państwa posiadał samoistnie przedmiotową nieruchomość, a Nadleśnictwo
wykonywało faktyczne władztwo nad nią prowadząc czynności konieczne do
zarządzania gospodarką leśną. Osoby decydujące o wykonywaniu tych czynności
miały przekonanie, że własność nieruchomości przysługuje Skarbowi Państwa.
Przekonanie to wynikało z faktu, że nieruchomość została przejęta na podstawie
dekretu z 12 grudnia 1944 r. o przejęciu lasów, na dowód czego sporządzony
został protokół jej przejęcia. Gospodarka leśna była prowadzona na własny
rachunek Nadleśnictwa, które pobierało dochody i pożytki. Wyłączona była
jednocześnie możliwość dokonywania czynności faktycznych przez inne osoby. W
oparciu o ustalenia poczynione w spawie sygn. …/06 Sądu Rejonowego w C.
przyjął, że do nieruchomości nie miały zastosowania przepisy dekretu z 12 grudnia
1944 r. o przejęciu lasów, gdyż nie spełniała ona norm obszarowych określonych w
jego art. 1 ust. 1, a ponadto była przed 1 września 1939 r. podzielona na parcele
nie większe niż 25 ha (wyjątek z art. 1 ust. 3 pkt b dekretu). Podział ten był
uwidoczniany w katastrze pruskim, który był dostępny w 1955 r. i w 1963 r. Na tej
podstawi ocenił, że Skarb Państwa pozostając w błędnym przekonaniu, że
4
nieruchomość podlegała dekretowi, o czym mógł się z łatwością dowiedzieć, był
posiadaczem w złej wierze, zatem do nabycia własności potrzebny był upływ 20 –
letniego okresu posiadania, który upłynął 31 grudnia 1983 r. Rozważając
podniesiony przez uczestników zarzut zawieszenia wymiaru sprawiedliwości uznał,
że nie wykazali oni zaistnienia takich okoliczności, które uniemożliwiały im
skuteczne dochodzenie wydania nieruchomości. Brak działań w tym zakresie był
wynikiem ich zaniedbania. Sąd Rejonowy stwierdził, że art. 9 (w późniejszym
oznaczeniu art. 16) ustawy z 12 marca 1958 r. o sprzedaży państwowych
nieruchomości rolnych oraz uporządkowaniu niektórych spraw związanych z
przeprowadzeniem reformy rolnej i osadnictwa rolnego (Dz. U. Nr 17, poz. 71 –
dalej jako „ustawa o sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych”),
obowiązującej do 1 stycznia 1992 r. (w tym od 1 czerwca 1989 r. pod tytułem
„ustawa o sprzedaży nieruchomości Państwowego Funduszu Ziemi oraz
uporządkowaniu niektórych spraw związanych z przeprowadzeniem reformy rolnej i
osadnictwa rolnego”) nie miał zastosowania do przedmiotowej nieruchomości
ponieważ ustawa ta weszła w życie 5 kwietnia 1958 r. zaś Skarb Państwa władał
nieruchomością dopiero od 1963 r. Wskazał przy tym, że sam fakt obowiązywania
tego przepisu nie stanowi wystarczającej przesłanki do uznania, że doszło do
zawieszenia wymiaru sprawiedliwości i do zawieszenia biegu zasiedzenia. Ustawa
z dnia 12 marca 1958 r. o sprzedaży nieruchomości rolnych dotyczyła bowiem tylko
nieruchomości przejętych bez tytułu prawnego, podczas gdy przedmiotowa
nieruchomość została przejęta na podstawie dekretu z dnia 12 grudnia 1944 r. o
przejęciu lasów.
Postanowieniem z dnia 28 grudnia 2012 r. Sąd Okręgowy w S., na skutek
apelacji uczestników, zmienił postanowienie Sądu Rejonowego w ten sposób, że
oddalił wniosek.
Sąd Okręgowy na podstawie materiału dowodowego zebranego przez Sąd
pierwszej instancji przyjął, odmiennie niż ten Sąd, że do objęcia nieruchomości
przez Skarb Państwa doszło 15 września 1955 r. tj. w dacie sporządzenia protokołu
przejęcia lasu od B. S. W tej sytuacji - jak wskazał - w sprawie ma zastosowanie
ustawa z 12 marca 1958 r. o sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych. Na
podstawie art. 9 ust. 4 tej ustawy postępowania o przywrócenie posiadania lub
5
wydanie nieruchomości przejętych przez Państwo podlegały umorzeniu, a nie
wykonane tytuły zasądzające te roszczenia były pozbawione skutków prawnych. W
ocenie Sądu Okręgowego dopiero od dnia 1 stycznia 1992 r. pojawiła się więc
możliwość domagania się przez byłych właścicieli zwrotu przejętych nieruchomości.
Stan ten odpowiadał stanowi zawieszenia biegu terminu zasiedzenia określonemu
w art. 121 pkt 4 k.c. w zw. z art. 175 k.c. Bieg 30 - letniego terminu zasiedzenia
przez Skarb Państwa, jako posiadacza w złej wierze, rozpoczął się 1 stycznia 1992
r. i nie upłynął do wystąpienia z wnioskiem o zasiedzenie w dniu 28 marca 2008 r.
Nadto uległ on przerwaniu z chwilą wystąpienia przez uczestników z powództwem
o uzgodnienie stanu prawnego wynikającego z księgi wieczystej rzeczywistym
stanem prawnym.
W skardze kasacyjnej wniesionej przez wnioskodawcę skarżący,
reprezentowany przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa, zarzucił
naruszenie art. 121 pkt 4 w z. z art. 175 k.c. w zw. z art. 9 ust. 1, 3 i 4 ustawy
z 12 marca 1958 r. o sprzedaży nieruchomości Państwowego Funduszu Ziemi
oraz uporządkowaniu niektórych spraw związanych z przeprowadzeniem reformy
rolnej i osadnictwa rolnego przez błędne zastosowanie i przyjęcie że doszło do
zawieszenia biegu terminu zasiedzenia oraz art. 172 § 2 k.c. w zw. z art. XLI
ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 – przepisy wprowadzające k.c. (Dz. U. Nr 16,
poz. 94 ze zm.) przez jego niezastosowanie.
Wnosił o uchylenie postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania wraz z rozstrzygnięciem o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podzielić należy pogląd skarżącego, odzwierciedlający stanowisko wyrażone
w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 18 stycznia 2012 r., II CSK 144/11 (nie
publikowane), zgodnie z którym przepis art. 9 ust. 4 ustawy z dnia 12 marca 1958 r.
o sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych, odnosi się jedynie do sytuacji
przejęcia przez Państwo nieruchomości na podstawie i w trybie tej ustawy. W myśl
jej art. 9 ust. 3 przejęcie takie następowało dopiero na podstawie orzeczenia
właściwej władzy administracyjnej, którą w odniesieniu do nieruchomości leśnych
6
był dyrektor Okręgowego Zarządu Lasów Państwowych (orzeczenia SN z dnia
14 listopada 1960 II CR 386/59, nie publ. i z dnia 21 sierpnia 1959, I CR 964/58
OSNCK 1961/2/42). W okolicznościach przedmiotowej sprawy bezsporne jest,
że w stosunku do nieruchomości nie było wdrożone i prowadzone postępowanie
na podstawie art. 9 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o sprzedaży państwowych
nieruchomości rolnych i nie została wydana decyzja administracyjna o jej przejęciu
na tej podstawie prawnej. Skarb Państwa, nie powoływał się też na nabycie swoich
praw do nieruchomości z tego źródła. We wniosku o wpis prawa własności
wskazywał na jej nabycie w oparciu o dekret z dnia 12 grudnia 1944 o przejęciu
niektórych lasów, co następowało ex lege, bez konieczności wydawania decyzji
administracyjnej i na tej podstawie wpisany został do księgi wieczystej jako jej
właściciel.
Nietrafnie jest więc stanowisko Sądu Okręgowego wiążące możliwość
zastosowaniu w sprawie przepisu art. 9 ust. 4 ustawy z dnia 12 marca 1958 r.
o sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych z datą przejęcia nieruchomości
przez Skarb Państwa, wywodzący prawo do niej z innej podstawy prawnej.
W tym stanie rzeczy nie zachodzi również potrzeba odnoszenia się do
podnoszonej w uzasadnieniu podstaw skargi kasacyjnej, rozbieżności poglądów,
jaka zarysowała się w orzecznictwie Sądu Najwyższego odnośnie do tego, czy art.
9 ust 4 ustawy 1958 r., który jak już uprzednio wskazano nie ma zastosowania
w sprawie, stanowił istniejącą do czasu uchylenia ustawy przeszkodę (siłę wyższą
w rozumieniu art. 121 pkt 4 k.c.) w dochodzeniu przez właścicieli wydania
nieruchomości znajdujących się we władaniu Skarbu Państwa (postanowienia SN
z dnia 16 września 2011 r. IV CSK 77/11 i IV CSK 63/11, nie publ. oraz
postanowienia SN z dnia 21 sierpnia 1959, I CR964/58, OSNCK 1961, nr 2, poz. 2
i z dnia 18 stycznia 2012 r., II CSK 144/11).
W świetle powyższego, rację ma skarżący zarzucając błędne uznanie przez
Sąd Okręgowy, że z uwagi na obowiązywanie art. 9 ust. 4 ustawy z 12 marca
1958 r. o sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych, w sprawie doszło do
zawieszenia biegu terminu zasiedzenia z uwagi na stan siły wyższej, z czego
7
wywodzi naruszenie art. 172 § 2 k.c. i dalszych przepisów wskazanych w petitum
skargi.
Jednak skarga kasacyjna nie może odnieść skutku albowiem zaskarżone
postanowienie mimo błędnego uzasadnienia odpowiada prawu.
Istnienie siły wyższej jako przeszkody w dochodzeniu przez właściciela
zwrotu nieruchomości przejętej bezprawnie przez Państwo na podstawie aktów
nacjonalizacyjnych można przyjąć wówczas gdy wykazane zostanie, że właściciel
ze względu na swoją indywidualną sytuację nie mógł skutecznie lub w ogóle
dochodzić swoich roszczeń w tym szczególności roszczenia o wydanie
nieruchomości. Elementem indywidualizującym sytuacje właściciela jest podstawa
przejęcia i przewidziane w związku z tym środki ochrony praw właściciela
(postanowienie SN z dnia 9 maja 2003 r., V CSK 24/03, nie publ.). Do okoliczności
świadczących o istnieniu siły wyższej zalicza się: ryzyko oczywistej nieskuteczności
podejmowanych działań, stan niemożności efektywnego skorzystania przez
poszkodowanego z wymiaru sprawiedliwości określanej jako faktyczna niemożność
skorzystania z prawa do sądu z przyczyn natury ogólnej, uznawana za zbliżoną do
stanu zawieszenia wymiaru sprawiedliwości (postanowienie SN z dnia 28 listopada
2008 r., V CSK 297/08, nie publ. i dalsze powołane w jego uzasadnieniu
orzeczenia).
Zgodnie z stanowiskiem prezentowanym w judykaturze po 1989 r. spory o to,
czy określona nieruchomość podlegała dekretowi z dnia 12 grudnia 1944 r.
o przejęciu niektórych lasów były rozpoznawane na drodze administracyjnej (wyrok
NSA z dnia 6 sierpnia 1999 r., IV SA 138/98, nie publ., uchwały SN z dnia
27 września 1991 r., III CZP 1994, OSNC 1992, nr 5, poz. 72, z dnia 22 kwietnia
1994, III CZP 50/94, OSNC 1994, nr 11, poz. 212 r. i z dnia 27 kwietnia 1994 r.,
III CZP 54/94, OSNC 1994, nr 11, poz. 215., postanowienie SN z dnia 9 maja
2003 r, V CSK 24/03). W ówczesnym systemie organów ochrony prawnej, aż do
31 grudnia 1980 r., nie istniało sądownictwo administracyjne, nie było więc sądowej
kontroli decyzji administracyjnych, co z założenia miało ułatwić wykonanie aktów
nacjonalizacyjnych (uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów SN – zasada
prawna z dnia 13 października 1951 r., C 427/51, OSN 1953, nr 1, poz. 1).
8
Stwarzało to obiektywny stan o powszechnym zasięgu oddziaływania, dający się
porównać do siły wyższej, w którym poprzednicy prawni uczestników przez czas
jego trwania nie mogli dochodzić zwrotu przedmiotowej nieruchomości. Z tej
przyczyny 30 - letni termin zasiedzenia nieruchomości objętej przez Skarb Państwa
w złej wierze (art. 172 k.c.) nie rozpoczął biegu (art. 121 pkt 4 k.c.) na rzecz
wnioskodawcy do czasu zmiany tego stanu, tj. do dnia 31 sierpnia 1980 r.
poprzedzającego wejście w życie ustawy dnia 31 stycznia 1980 r. o Naczelnym
Sądzie Administracyjnym oraz o zmianie ustawy – Kodeks postępowania
administracyjnego (Dz. U. nr 4, poz. 8). Termin zasiedzenia liczony od dnia
1 września 1980 r. upłynąłby 1 września 2010 r., jednak jego bieg uległ przerwaniu
na skutek wystąpienia przez uczestników z powództwem o uzgodnienie treści
księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawny (art. 123 § 1 pkt 4 k.c.), i biegnąc
od nowa po jego zakończeniu (art. 124 § 1 i 2) nie mógł upłynąć do dnia orzekania
przez Sąd Okręgowy.
Kierując się powyższym, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
oddalił skargę kasacyjną i orzekł o kosztach postępowania kasacyjnego,
zasądzając je od wnioskodawcy na rzecz uczestników stosownie do art. 520 § 3
k.p.c.
es