Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 158/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 grudnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Roman Kuczyński
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
w sprawie z wniosku E. N.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 4 grudnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 20 września 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 20 września 2012 r., Sąd Apelacyjny oddalił apelację
wnioskodawczyni E. N. od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w O. z dnia 17 kwietnia 2012 r. w sprawie przeciwko Zakładowi
Ubezpieczeń Społecznych o emeryturę, którym oddalono odwołanie
wnioskodawczyni od decyzji organu rentowego z dnia 20 grudnia 2011 r.,
2
odmawiającej przyznania prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad
dzieckiem wymagającym stałej opieki.
W stanie faktycznym sprawy, decyzją z dnia 21 marca 2000 r. organ rentowy
odmówił wnioskodawczyni wcześniejszej emerytury, ponieważ nie wykazała ona
wymaganego stażu 20 lat okresów składkowych i nieskładkowych. Organ rentowy
uznał łącznie 19 lat 3 miesiące i 28 dni okresów składkowych i nieskładkowych, nie
zaliczając wnioskodawczyni do tego stażu okresu od dnia 30 września 1974 r. do
dnia 14 czerwca 1975 r., gdyż powyższy okres był praktyką w ramach nauki
przedmiotów zawodowych, a nie okresem pracy na podstawie umowy o naukę
zawodu. Odwołanie wnioskodawczyni od tej decyzji oddalił wyrokiem z dnia 10
lipca 2000 r. Sąd Okręgowy, wskazując w uzasadnieniu, że okres od dnia 30
września 1974 r. do dnia 14 czerwca 1975 r. nie mógł być doliczony do stażu
ubezpieczeniowego, skoro nie dysponuje ona umową o praktyczną naukę zawodu
w tym okresie. Wyrokiem z dnia 3 stycznia 2001 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
wnioskodawczyni, uznając, że organ rentowy prawidłowo ustalił wnioskodawczyni
19 lat 3 miesiące i 28 dni okresów składkowych i nieskładkowych, przy
ograniczeniu okresów nieskładkowych do jednej trzeciej wymiaru ustalonych
okresów składkowych. Decyzją z dnia 17 czerwca 2002 r. Prezes Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych przyznał wnioskodawczyni prawo do emerytury w
drodze wyjątku. W dniu 23 listopada 2011 r. wnioskodawczyni złożyła ponowny
wniosek o wcześniejszą emeryturę, nie załączając do tego wniosku żadnych
nowych dowodów. Zaskarżoną decyzją z dnia 20 grudnia 2011 r. organ rentowy
odmówił jej prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad dzieckiem
wymagającym stałej opieki.
Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 17
kwietnia 2012 r. oddalił odwołanie wnioskodawczyni, podkreślając w uzasadnieniu,
że kwestia zaliczenia wnioskodawczyni okresu nauki zawodu, była już przedmiotem
prawomocnego orzeczenia Sądu Okręgowego z dnia 10 lipca 2000 r., który nie
zaliczył tego okresu z uwagi na brak umowy o praktyczną naukę zawodu.
Wnioskodawczyni, precyzując odwołanie na rozprawie, domagała się zaliczenia w
całości urlopów wychowawczych udzielonych jej na dzieci, które z uwagi na stan
zdrowia wymagały jej stałej opieki. Sąd Okręgowy wskazał, że okresy te istotnie są
3
wedle obowiązującej ustawy okresami ubezpieczenia, jednakże są one okresami
nieskładkowymi określonymi w art. 7 ust. 5 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz. U.
z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.). Zgodnie z art. 5 ust. 1 tej ustawy, przy
ustalaniu prawa do emerytur uwzględnia się zarówno okresy składkowe, jak i
nieskładkowe, jednak ust. 2 tego przepisu formułuje w tym zakresie zasadę, że
okresy nieskładkowe uwzględnia się w wymiarze nieprzekraczającym jednej trzeciej
udowodnionych okresów składkowych. Sąd Okręgowy zauważył, że
wnioskodawczyni nie przedłożyła w sprawie żadnych nowych dowodów, dlatego w
oparciu o przedłożone akta rentowe wskazał, że organ rentowy trafnie uznał
wnioskodawczyni następujące okresy ubezpieczenia: od dnia 15 czerwca 1975 r.
do dnia 9 września 1979 r. - 4 lata 2 miesiące 25 dni – (okres pracy w
gospodarstwie rolnym), od dnia 10 września 1979 r. do dnia 1 maja 1983 r. - 3 lata
7 miesięcy 22 dni (okres składkowy), od dnia 2 maja 1983 r. do dnia 28 lutego 1986
r. - 2 lata 10 miesięcy (urlop wychowawczy, okres nieskładkowy), od dnia 1 marca
1986 r. do dnia 3 listopada 1991 r. - 5 lat 8 miesięcy 3 dni (okres składkowy), od
dnia 4 listopada 1991 r. do dnia 31 grudnia 1996 r. - 5 lat 1 miesiąc 27 dni (urlop
wychowawczy, okres nieskładkowy), od dnia 1 stycznia 1997 r. do dnia 31 grudnia
1998 r. - 2 lata (okres ubezpieczenia, okres składkowy). Łącznie 19 lat 3 miesiące i
28 dni okresów składkowych i nieskładkowych. Wnioskodawczyni wykazała bowiem
11 lat 3 miesiące i 25 dni okresów składkowych (4 lata 2 miesiące i 25 dni okresów
rolnych to okresy uzupełniające - traktowane jak okresy składkowe, a nie
składkowe), dlatego też okresy nieskładkowe z tytułu urlopów wychowawczych
(łącznie 7 lat 11 miesięcy i 27 dni) nie mogły zostać uwzględnione w całości -
ponieważ stanowią one więcej niż jedną trzecią udokumentowanych okresów
składkowych. Zgodnie z powołanym art. 5 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS organ rentowy mógł uznać je tylko w wymiarze nieprzekraczającym jednej
trzeciej udowodnionych okresów składkowych. Tym samym na dzień złożenia
wniosku wnioskodawczyni posiadała łącznie 19 lat 3 miesiące i 28 dni okresów
składkowych i nieskładkowych i nie spełniała przesłanki do nabycia dochodzonego
świadczenia.
4
Rozpatrując apelację wnioskodawczyni od tego wyroku, Sąd Apelacyjny
przyjął za własne ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji oraz podzielił ich
ocenę prawną. W uzasadnieniu wyroku Sąd wskazał, że zgodnie z ustawą z dnia
17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania
emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 104, poz. 450 ze zm.) do
systemu ubezpieczeń społecznych wprowadzono okresy składkowe i nieskładkowe.
Zgodnie z art. 1 tej ustawy, powyższy podział odnosi się także do ustawy z dnia 14
grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40,
poz. 267 ze zm.). Jednocześnie, w myśl art. 4 ust. 1 pkt 6 ustawy o rewaloryzacji
emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych
ustaw, przy ustalaniu prawa i wysokości świadczeń oprócz okresów składkowych, o
których mowa w art. 2, uwzględnia się następujące okresy, zwane dalej „okresami
nieskładkowymi”: okresy urlopu wychowawczego, urlopu bezpłatnego udzielonego
na podstawie przepisów w sprawie bezpłatnych urlopów dla matek pracujących,
opiekujących się małymi dziećmi, innych udzielonych w tym celu urlopów
bezpłatnych oraz okresy niewykonywania pracy - spowodowanych opieką nad
dzieckiem: a) w wieku do lat 4 - w granicach do 3 lat na każde dziecko oraz łącznie
- bez względu na liczbę dzieci - do 6 lat, b) na które ze względu na jego stan
fizyczny, psychiczny lub psychofizyczny przysługuje pielęgnacyjny zasiłek rodzinny
- dodatkowo w granicach do 3 lat na każde dziecko. Natomiast w myśl art. 4 ust. 2
tej ustawy przy ustalaniu prawa i wysokości świadczeń okresy nieskładkowe
uwzględnia się w rozmiarze nie przekraczającym jednej trzeciej uwzględnionych
okresów składkowych. Tym samym, w ocenie Sądu Apelacyjnego, Sąd pierwszej
instancji prawidłowo uznał, że wnioskodawczyni nie wykazała wystarczającego (tj.
20-letniego) okresu składkowego i nieskładkowego, gdyż w myśl powyższych
przepisów, jak i zresztą obecnie obowiązujących przepisów ustawy o emeryturach i
rentach z FUS (art. 5 ust. 2 ustawy), okresy nieskładkowe mogą być do celów
ustalenia prawa i wysokości świadczeń uwzględnione w rozmiarze nie
przekraczającym jednej trzeciej uwzględnionych okresów składkowych.
Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżył skargą kasacyjną w całości
pełnomocnik wnioskodawczyni, zarzucając naruszenie prawa materialnego – art. 2
Konstytucji RP „polegające na pozbawieniu wnioskodawczyni ochrony jej nabytych
5
praw do emerytury poprzez danie prymatu przepisom nowej ustawy, które w
niekorzystny sposób modyfikują sytuację wnioskodawczyni przy braku umocowania
do stosowania tychże przepisów do sytuacji faktycznej i prawnej wnioskodawczyni
zaistniałej pod rządami ustawy uchylonej”, art. 7 pkt 5 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych poprzez
przyjęcie, że „każdorazowy urlop wychowawczy wykorzystany przed
wprowadzeniem powyższej ustawy powinien być traktowany jako okres
nieskładkowy, podczas gdy pojęcie takie zostało wprowadzone do obowiązującej
wówczas ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin i zaczęły obowiązywać dopiero od dnia 15 listopada
1991r.”, art. 5 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS i art. 4 ust. 2 ustawy z
dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania
emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw poprzez przyjęcie, że „do urlopu
wychowawczego wykorzystanego przed dniem 15 listopada 1991 r. powinno się
stosować sposoby kalkulacji okresów nieskładkowych w oparciu o przepisy ustawy
nowej, podczas gdy właściwym aktem prawnym jest ustawa z dnia 14 grudnia 1982
r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin nieprzewidująca
ograniczeń w czasookresie i wymiarze zaliczania powyższych okresów
ubezpieczenia”, oraz przepisów postępowania – art. 186 ust. 3 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS poprzez przyjęcie, że „do wniosku złożonego przez
wnioskodawczynię stosuje się przepisy tejże ustawy, mimo iż ustawodawca odesłał
do stosowania jako właściwych przepisów ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin”. Pełnomocnik
wnioskodawczyni wniósł o uchylenie i zmianę zaskarżonego wyroku w całości
poprzez uwzględnienie odwołania i przyznania wnioskodawczyni prawa do
dochodzonego świadczenia, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, wraz z orzeczeniem o kosztach
postępowania, w tym kosztach zastępstwa procesowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
6
Skarga kasacyjna nie ma uzasadnionych podstaw. W stanie prawnym
obowiązującym od dnia 1 stycznia 1999 r., prawo osób urodzonych przed dniem 1
stycznia 1949 r. i po dniu 31 grudnia 1948 r. (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego
z dnia 4 stycznia 2000 r., K 18/99, OTK 2000 nr 1, poz. 1) do emerytury określonej
w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do
wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi
stałej opieki (Dz. U. Nr 28, poz. 149. ze zm.), które nie zgłosiły wniosków o to
świadczenie przed dniem wejścia w życie ustawy, spełniając przesłanki do nabycia
prawa do świadczenia, stosownie do art. 186 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach,
ocenia się według przepisów dotychczasowych (por. wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 7 maja 2003 r., II UK 251/02, niepublikowany oraz z dnia 28 marca 2001 r.,
II UKN 285/00, OSNAPiUS 2002, nr 22, poz. 556). Tak więc przepisy
dotychczasowe mają zastosowanie do osób, które przed dniem 1 stycznia 1999 r.
spełniły wszystkie warunki wymagane tymi przepisami. W wskazanym wyroku
trafnie wywiedziono, że co prawda ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu
emerytalnym pracowników i ich rodzin na podstawie której wydane zostało
rozporządzenie z dnia 15 maja 1989 r. utraciła moc, co oznacza, co do zasady, że i
ono utraciło moc (brak umocowania prawnego do jego wydania), niemniej jednak w
rozpoznawanej sprawie, znajdzie ono zastosowanie, mimo że nowa ustawa nie
zawiera upoważnienia dla Rady Ministrów do wydania przepisów odnoszących się
do przechodzenia na wcześniejsze emerytury osób opiekujących się dziećmi.
„Przepisy nowej ustawy utrzymały możliwość skorzystania z dotychczasowych
zasad przechodzenia na emerytury (w tym na podstawie powołanego
rozporządzenia z 1989 r.) jedynie dla tych osób, które (…) do dnia wejścia w życie
ustawy (1 stycznia 1999 r.) nie zgłosiły wniosku o emeryturę, mimo że spełniły
warunki do nabycia prawa do tego świadczenia (art. 186 ust. 3 ustawy o
emeryturach i rentach)”.
W ustalonym stanie faktycznym sprawy wnioskodawczyni warunków tych nie
spełniła, nie wykazała bowiem wymaganych okresów składkowych i
nieskładkowych. Tym samym, za nieuzasadniony należy uznać wskazany w
skardze kasacyjnej zarzut błędnej wykładni art. 186 ust. 3 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS.
7
Powtórzyć wypadnie, że uprawnienie do dochodzonego przez
wnioskodawczynię świadczenia, wywodzi ona z powołanego wyżej rozporządzenia,
to zaś oznacza, iż warunki uzasadniające przyznanie świadczenia musiały być
spełnione do dnia 1 stycznia 1999 r., podlegając rozpatrzeniu na podstawie
przepisów obowiązujących do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r.
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Jedynie uzupełniająco i bez związku z okolicznościami rozpoznawanej
sprawy, można też wskazać, że wnioskodawczyni nie spełniła warunków,
dotyczących okresów składkowych i nieskładkowych także na podstawie przepisów
obowiązujących od dnia 1 stycznia 1999 r., czyli art. 5 ust. 1 i 2 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS. Powtórzyć wypada, że na podstawie art. 5 ust. 2
ustawy o emeryturach i rentach przy ustalaniu prawa do emerytury okresy
nieskładkowe uwzględnia się w wymiarze nieprzekraczającym jednej trzeciej
udowodnionych okresów składkowych. Jedyny wyjątek (nie odnoszący się jednak
do okoliczności sprawy) został przewidziany w art. 174 ust. 2 pkt 2 tej ustawy,
odnoszącym się do ustalania kapitału początkowego, mającego wpływ na
wysokość (a nie prawo) do świadczenia. Przepis ten stanowi, że przy ustalaniu
kapitału początkowego (dla ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r.,
którzy przed dniem wejścia w życie ustawy opłacali składki na ubezpieczenie
społeczne lub za których składki opłacali płatnicy składek) przyjmuje się przebyte
przed dniem wejścia w życie ustawy okresy nieskładkowe, o których mowa w art. 7
pkt 5, a więc okresy urlopu wychowawczego, urlopu bezpłatnego udzielonego na
podstawie przepisów w sprawie bezpłatnych urlopów dla matek pracujących
opiekujących się małymi dziećmi, innych udzielonych w tym celu urlopów
bezpłatnych oraz okresy niewykonywania pracy - z powodu opieki nad dzieckiem
(w wymiarze określonym w tym przepisie), bez uwzględnienia ograniczenia
wynikającego z art. 5 ust. 2 ustawy do jednej trzeciej udowodnionych okresów
składkowych.
Wnioskodawczyni wykazała 11 lat 3 miesiące i 25 dni okresów składkowych
(4 lata 2 miesiące i 25 dni okresów rolnych to tzw. okresy uzupełniające, a nie
składkowe), dlatego też okresy nieskładkowe z tytułu urlopów wychowawczych
(łącznie 7 lat 11 miesięcy i 27 dni) nie mogły zostać uwzględnione w całości.
8
Zgodnie z art. 4 ust. 2 ustawy o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania
emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw, rentowy mógł uznać je tylko w
wymiarze nieprzekraczającym jednej trzeciej udowodnionych okresów składkowych.
Tym samym do dnia 31 grudnia 1998 r. wnioskodawczyni udowodniła łącznie 19 lat
3 miesiące i 28 dni okresów składkowych i nieskładkowych i nie spełniała
przesłanki do nabycia dochodzonego świadczenia.
Zarzuty skargi nie mogą zostać uwzględnione.
Część z nich nie odnosi się do okoliczności sprawy (zarzut naruszenia art. 5
ust. 2 i art. 7 pkt 5 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych), część jest oczywiście nieuzasadniona – z
przyczyn wyżej przytoczonych - (zarzut naruszenia art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 17
października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur
i rent oraz o zmianie niektórych ustaw. Nie ma też usprawiedliwienia zarzut
naruszenia art. 2 Konstytucji RP polegającego „na pozbawieniu wnioskodawczyni
ochrony jej nabytych praw do emerytury”, gdy się zważy, że wnioskodawczyni nie
utraciła prawa do świadczenia, bowiem to jej nie przysługiwało, zaś uwzględnienie
do oceny sprawy, obowiązującej ustawy o rewaloryzacji emerytur i rent, nie tylko
nie budzi prawnych wątpliwości (art. 1 tej ustawy), ale ma też umocowanie
konstytucyjne (Konstytucja nie określa prawa do emerytury stanowiąc, że
zabezpieczenie społeczne to domena ustawy zwykłej - art. 67).
Mając to na względzie Sąd Najwyższy orzekł, zgodnie z art. 39814
k.p.c., jak
w sentencji.