Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 151/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 grudnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa "P." Spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością w O.
przeciwko "H." Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością
w Ś.
o stwierdzenie nieważności uchwał,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 19 grudnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
oraz skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 29 listopada 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd pierwszej instancji oddalił powództwo o stwierdzenie nieważności trzech
uchwał zgromadzenia wspólników pozwanej spółki z dnia 27 kwietnia 2010 r.
w przedmiocie zmian w składzie zarządu pozwanej oraz dwóch uchwał tego
samego organu z dnia 28 kwietnia 2010 r., poświęconych podwyższeniu kapitału
zakładowego przez utworzenie nowych udziałów oraz zmianę aktu założycielskiego
pozwanej spółki.
Sąd ten uznał, że powódka nie wykazała dochowania terminu zaskarżenia
uchwał, a ponadto nie posiadała legitymacji czynnej do ich zaskarżenia, ponieważ
ich zaskarżenie nie miało charakteru czynności zachowawczej w rozumieniu art.
9102
§ 1 in fine k.p.c., zdziałanej przez wierzyciela z tytułu zajętych udziałów.
Sąd drugiej instancji uwzględnił w części apelację powódki i zmienił
częściowo powyższy wyrok w ten sposób, że stwierdził nieważność dwóch uchwał
z dnia 28 kwietnia 2010 r., poświęconych podwyższeniu kapitału zakładowego oraz
zmianie aktu założycielskiego, natomiast oddalił jej apelację w pozostałej części,
aprobując w ten sposób orzeczenie Sądu pierwszej instancji oddalające powództwo
w odniesieniu do uchwał z dnia 27 kwietnia 2010 r. w przedmiocie zmian
personalnych w składzie zarządu pozwanej.
W ocenie Sądu odwoławczego powódka posiadała materialną legitymację
czynną do zaskarżenia, ale wyłącznie obu uchwał z dnia 28 kwietnia 2010 r.,
ponieważ tylko ich zaskarżenie było czynnością zachowawczą w rozumieniu art.
9102
§ 1 in fine k.p.c., gdyż obie te uchwały mogły zmierzać do zmniejszenia
wartości zajętych udziałów i ograniczyć egzekucyjne możliwości zaspokojenia
powodowego wierzyciela.
Sąd ten podzielił natomiast stanowisko Sądu I instancji o braku legitymacji
czynnej powódki do zaskarżenia uchwał z dnia 27 kwietnia 2010 r. dotyczących
zmian w składzie zarządu, ponieważ uznał, że powódka nie wykazała aby zmiany
personalne w zarządzie wpływały na realizację jej praw jako wierzyciela, a więc aby
ich zaskarżenie stanowiło tzw. czynność zachowawczą.
3
Sąd Apelacyjny zakwestionował dokonaną przez Sąd Okręgowy
interpretację normy art. 252 § 3 k.s.h., stwierdzając, że określenie w nim początku
biegu terminu do zaskarżania uchwał („… od otrzymania wiadomości o uchwale…”)
oznacza uzyskanie pozytywnej wiedzy o treści uchwały, co nie jest równoznaczne
z datą ogłoszenia uchwały, która nie przesądza o rzeczywistym zapoznaniu się
z jej treścią.
Reasumując, Sąd odwoławczy uznał, że powódka zachowała termin do
zaskarżenia wszystkich pięciu uchwał, natomiast posiadała jedynie legitymację
czynną w odniesieniu do zaskarżenia dwóch uchwał podjętych w dniu 28 kwietnia
2010 r. i w odniesieniu do tych tylko uchwał dokonał oceny zgodności ich z ustawą,
obejmując kontrolą także zgodność tych uchwał z przepisami k.p.c.
W ocenie tego Sądu art. 910 § 1 pkt 1 k.p.c., zakazujący wspólnikowi –
dłużnikowi, którego udział zajęto, realizacji zajętego prawa, obejmuje także zakaz
udziału wspólnika w podejmowaniu uchwał uniemożliwiających lub utrudniających
realizację zajętego prawa. Sąd ten uznał, że obie uchwały w przedmiocie
„swoistego rozwodnienia udziałów” są sprzeczne z art. 910 § 1 pkt 1 k.p.c.,
co skutkuje uznaniem ich za nieważne.
Za chybione uznał Sąd odwoławczy stanowisko powódki o sprzeczności
uchwał w przedmiocie zmian w składzie zarządu z art. 9102
§ 2 k.p.c. wobec
podjęcia ich z udziałem wspólniczki, a nie zarządcy, ponieważ przyjął, że dla
ustanowienia zarządcy konieczne jest wykazanie potrzeby realizacji uprawnień
korporacyjnych dłużnika, co zachodzi wówczas, gdy prawa korporacyjne mają
bezpośrednie przełożenie na prawa majątkowe.
Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżyły obie strony sporu.
Powodowa Spółka zaskarżyła wyrok w punktach I podpunkt 2 oraz
w punktach II i III, co oznacza, w odniesieniu do merytorycznej części tego
orzeczenia, zaskarżenie go w części oddalającej jej apelację od orzeczenia
oddalającego powództwo o stwierdzenie nieważności uchwały w przedmiocie
zmian w składzie zarządu.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach kasacyjnych powódka
zarzuciła naruszenie następujących przepisów proceduralnych: art. 382 w zw. z art.
4
316 § 1 i art. 328 § 2 k.p.c., art. 217 § 1 i 2 i art. 227 k.p.c. w zw. z art. 252 § 1 k.s.h.
i art. 910 § 1 pkt 1 k.p.c. oraz art. 9102
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 743 § 1 k.p.c.
Zarzuty mieszczące się w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej obejmują
naruszenie:
- art. 250 k.s.h. i art. 252 § 1 k.s.h. w zw. z art. 9102
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 743 § 1
k.p.c. przez uznanie, że wytoczenie powództwa przez wierzyciela uprawnionego
z mocy zajęcia udziałów nie może mieścić się w katalogu tzw. czynności
zachowawczych wskazanych w art. 9102
§ 1 in fine k.p.c., ze skutkiem przyjęcia
braku legitymacji procesowej powoda;
- art. 252 § 1 k.s.h. w zw. z art. 9102
§ 2 oraz art. 910 § 1 pkt 1 k.p.c. wskutek
przyjęcia, że zakaz realizacji prawa nie obejmuje wszystkich uprawnień
korporacyjnych, a dłużnik z tytułu zajętych udziałów może wykonywać te prawa
samodzielnie, bez konieczności ustanowienia zarządcy;
- art. 252 k.s.h. i art. 9102
§ 2 k.p.c. w zw. z art. 743 § 1 k.p.c. poprzez przyjęcie, że
zakaz realizacji zajętego prawa nie obejmuje uprawnień korporacyjnych i że dłużnik
z mocy zajęcia udziałów może samodzielnie wykonywać uprawnienia korporacyjne;
- art. 252 § 1 k.s.h. w zw. z art. 910 § 1 pkt 1 k.p.c. i art. 9116
§ 1 k.p.c. oraz w zw.
z art. 58 § 1 k.c. przez błędną wykładnię, że podjęcie uchwał z dnia 27 kwietnia
2010 r. jest sprzeczne z celem zabezpieczenia.
Strona powodowa wniosła o uchylenie wyroku w zaskarżonej części
i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Z kolei strona pozwana zaskarżyła przedmiotowy wyrok w punktach I i III,
tj. w części uwzględniającej powództwo (pkt I) i rozstrzygającej o kosztach
postępowania apelacyjnego (pkt III).
Skarga kasacyjna strony pozwanej również została oparta na obu
podstawach kasacyjnych.
Wskazując na pierwszą z tych podstaw pozwana zarzuciła błędną wykładnię
i niewłaściwe zastosowanie następujących przepisów: art. 910 § 1 k.p.c., art. 9102
§ 1 k.p.c., art. 252 § 1 k.s.h. w zw. z art. 910 § 1 pkt 1 k.p.c., art. 252 § 3 k.s.h.
i art. 15 ust. 1 ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym, art. 6 k.c. w zw. z art. 252
§ 3 k.s.h. i art. 742 § 1 k.p.c.
5
Strona pozwana akcentuje niewłaściwą wykładnię art. 252 § 3 k.s.h.
w odniesieniu do rozumienia określonego tym przepisem zdarzenia skutkującego
rozpoczęciem biegu 6-miesięcznego terminu do zaskarżenia uchwały, a także art. 6
k.c. przez przyjęcie przez Sąd, że powódka nie ma obowiązku wykazania dokładnej
daty, w której otrzymała wiedzę o zaskarżonych uchwałach i mimo tego przyjęcie
przez Sąd, że dochowała terminowi zaskarżenia uchwał.
Zarzuty pozwanej mieszczące się w ramach drugiej podstawy kasacyjnej
obejmują naruszenie: art. 381 k.p.c., art. 227 k.p.c. przez nieprzeprowadzenie
wskazanych dowodów, art. 234 k.p.c. w zw. z art. 252 § 3 k.s.h. przez błędne
pominiecie, że ogłoszenie wpisów w Monitorze Sądowym i Gospodarczym nie
wiąże się z istnieniem wiadomości o uchwale i nie rozpoczyna biegu terminu
do zaskarżenia uchwał, a nadto art. 382 k.p.c. przez pominięcie części materiału
dowodowego.
Każda ze stron wniosła również odpowiedź na skargę kasacyjną strony
przeciwnej.
Powódka w swej odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwanej wniosła
o oddalenie w całości tej skargi i o zasądzenie na rzecz powódki kosztów
postępowania kasacyjnego, prezentując szczegółową argumentację mającą
sprzeciwiać się zarzutom skargi kasacyjnej pozwanej.
Z kolei strona pozwana w swej odpowiedzi na skargę kasacyjną strony
powodowej również wniosła o oddalenie w całości skargi kasacyjnej powódki
i zasądzenie od niej na swoją rzecz kosztów postępowania kasacyjnego, wskazując
na argumenty, które w jej ocenie mają przesądzać o bezzasadności zarzutów
skargi kasacyjnej powódki.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Obie wniesione skargi kasacyjne zasługują na uwzględnienie, choć nie
wszystkie podniesione w nich zarzuty należało uznać za zasadne.
Odnosząc się kolejno do zarzutów podniesionych w skardze kasacyjnej
strony powodowej stwierdzić należy, że nie zasługuje na uwzględnienie, ujęty
w ramach drugiej podstawy kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.), zarzut naruszenia
6
art. 382 k.p.c. w zw. z art. 316 § 1 i art. 328 § 2 k.p.c. Uchybienia powyższym
przepisom postępowania skarżąca upatruje bowiem w pominięciu
przez Sąd Apelacyjny części zebranego w sprawie materiału dowodowego,
a w konsekwencji dokonaniu – w jej ocenie – błędnych ustaleń faktycznych. Zarzut
ten, wobec tak przytoczonej argumentacji na jego poparcie, stanowi niedozwoloną,
ze względu na brzmienie art. 3983
§ 3 k.p.c., próbę kwestionowania przez powódkę
w postępowaniu kasacyjnym ustaleń faktycznych poczynionych przez Sąd drugiej
instancji. Wskazać przy tym należy, że skarżąca uzasadnia sformułowany zarzut
w sposób niezwykle ogólnikowy, sprowadzając go w istocie do swobodnej polemiki
z ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę wydania zaskarżonego
orzeczenia przez Sąd Apelacyjny. W szczególności, w motywach podniesionego
zarzutu skarżąca nie sprecyzowała istotnych dla jego oceny kwestii, w tym m.in.
nie wskazała, jakie konkretne dowody przeprowadzone w postępowaniu przed
Sądami meriti zostały pominięte przy orzekaniu przez Sąd odwoławczy, a także nie
wykazała, jaki związek zachodzi pomiędzy eksponowanym w zarzucie naruszeniem
przepisów postępowania a rozstrzygnięciem Sądu drugiej instancji.
Nie zasługuje również na uwzględnienie, podniesiony w ramach drugiej
podstawy kasacyjnej, zarzut naruszenia art. 217 § 1 i 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1
k.p.c. oraz w zw. z art. 252 § 1 k.s.h. i art. 910 § 1 i art. 9102
§ 1 k.p.c. upatrywany
przez skarżącą w nieuzasadnionej jej zdaniem odmowie przeprowadzenia przez
Sąd drugiej instancji dowodów z zeznań świadków S. K. i J. R. Zgłoszone na etapie
postępowania apelacyjnego przedmiotowe dowody, na co wskazuje również
skarżąca we wniesionej skardze kasacyjnej (s. 22-24 skargi kasacyjnej), zmierzały
do wykazania istnienia powiązań towarzysko-rodzinnych pomiędzy uczestnikami
struktury korporacyjnej spółki oraz faktu powołania w skład zarządu pozwanej
spółki 87-letniej S. K. Wywodzone za ich pomocą okoliczności faktyczne sprawy,
jak zasadnie ustalił Sąd Apelacyjny (s. 18 uzasadnienia wyroku z dnia 29 listopada
2012 r.), nie miały jednak charakteru spornego pomiędzy stronami postępowania.
Wobec tego, w zakresie uprawnienia wynikającego z art. 217 § 1 w zw. z art. 391 §
1 k.p.c., Sąd Apelacyjny prawidłowo pominął zgłoszone dowody z zeznań
świadków S. K. i J. R. jako dotyczące okoliczności dostatecznie wyjaśnionych w
toczącym się postępowaniu.
7
Przechodząc do podniesionych w skardze kasacyjnej strony powodowej
zarzutów naruszenia przepisów prawa materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.)
stwierdzić należy, że te zasadniczo sprowadzają się do zagadnienia, czy w celu
zachowania prawa egzekwowanego wierzyciel, z mocy zajętych udziałów, może
zaskarżyć uchwałę zgromadzenia wspólników dotyczącą zmian personalnych
w zarządzie spółki. Za ich pośrednictwem skarżąca podejmuje bowiem próbę
kwestionowania prawidłowości przyjętego przez Sąd drugiej instancji poglądu,
że w zakresie czynności zmierzających do zachowania prawa (art. 9102
§ 1 in fine
k.p.c.) nie mieści się uprawnienie wierzyciela egzekwującego z zajętych udziałów
w spółce z o.o. do wytoczenia powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały
zgromadzenia wspólników w przedmiocie zmian w składzie osobowym zarządu
spółki. W ocenie Sądu Apelacyjnego podjęcie przez wierzyciela czynności
zmierzającej do zachowania prawa (art. 9102
§ 1 in fine k.p.c.) w postaci
wytoczenia powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały jest uprawnione
jedynie w odniesieniu do tych uchwał, które in meritum dotyczą praw udziałowych,
gdyż tylko te uchwały wiążą negatywne skutki w zakresie możliwości zaspokojenia
się wierzyciela (s. 7 uzasadnienia wyroku z dnia 29 listopada 2012 r.), a którymi nie
są uchwały w przedmiocie zmian w składzie zarządu.
Egzekucyjne zajęcie udziałów w spółce z o.o. pociąga za sobą istotne
implikacje w zakresie realizacji przez wspólnika – dłużnika uprawnień wynikających
z zajętego prawa. Od chwili zawiadomienia dłużnika o dokonanym zajęciu (art. 910
§ 1 k.p.c.) nie może on rozporządzać, obciążać ani realizować zajętego prawa,
jak również nie może pobierać żadnego świadczenia przysługującego mu
z zajętego prawa (art. 910 § 1 pkt 1 k.p.c.). Dokonanie tych czynności, wbrew
przedmiotowym zakazom, prowadzi natomiast do ich bezskuteczności względem
wierzyciela egzekwującego (art. 885 k.p.c. w zw. z art. 902 k.p.c. i art. 909 k.p.c.).
Wobec spółki zajęcie udziałów, od chwili zawiadomienia jej o dokonaniu tej
czynności egzekucyjnej, wiąże się natomiast z zakazem realizowania na rzecz
wspólnika – dłużnika świadczeń wynikających z zajętego prawa oraz nakazem
uiszczania komornikowi lub na rachunek depozytowy w banku świadczeń
pieniężnych wynikających z zajętego udziału (akcji) (art. 910 § 1 pkt 2 k.p.c.).
8
Przedstawione powyżej implikacje w sferze praw i obowiązków wspólnika-
dłużnika oraz spółki, co należy podkreślić, eksponują zabezpieczającą (ochronną)
funkcję zajęcia udziałów w spółce z o.o. Ich istota sprowadza się bowiem do
umożliwienia, w jak największym stopniu, uzyskania zaspokojenia wierzyciela
z zajętego prawa poprzez dochód jaki to prawo przynosi, albo w drodze jego
sprzedaży (art. 9116
§ 1 k.p.c.).
Realizacji przedmiotowego celu służy również art. 9102
k.p.c. Przepis ten
wyznacza skutki jakie w relacji wierzyciel egzekwujący - spółka powstają
w następstwie zajęcia udziału (akcji) w toku postępowania egzekucyjnego.
Stosownie do jego treści z mocy zajęcia udziału wierzyciel może wykonywać
„wszelkie uprawnienia majątkowe dłużnika wynikające z zajętego prawa, które są
niezbędne do zaspokojenia wierzyciela w drodze egzekucji” (art. 9102
§ 1 in
principio k.p.c.), jak również podejmować „wszelkie działania, które są niezbędne
do zachowania prawa” (art. 9102
§ 1 in fine k.p.c.). Natomiast zgodnie z § 2 tego
artykułu, w razie potrzeby realizacji „innych uprawnień wynikających z zajętego
prawa niż wymienione w § 1” sąd z urzędu lub na wniosek dłużnika lub wierzyciela
ustanowi zarządcę.
Przywołana regulacja, co należy podkreślić, odnosi się zatem do trzech
ujmowanych rozłącznie kategorii czynności: 1) wykonywania wszelkich uprawnień
majątkowych dłużnika wynikających z zajętego prawa, które są niezbędne do
zaspokojenia wierzyciela – przypisując kompetencję do ich wykonywania
egzekwującemu wierzycielowi; 2) podejmowania wszelkich działań, które są
niezbędne do zachowania prawa (tzw. czynności zachowawcze), które może
realizować wyłącznie wierzyciel egzekwujący; 3) wykonywania „innych niż
wymienione uprawnień z zajętego prawa niż wymienione w § 1” , przyznając
kompetencję do ich dokonywania zarządcy. Zestawienie ze sobą ujmowanych
przez art. 9102
§ 1 k.p.c. kompetencji wierzyciela do wykonywania uprawnień
majątkowych dłużnika wynikających z zajętego prawa (art. 9102
§ 1 in principio
k.p.c.) oraz kompetencji do podejmowania wszelkich działań niezbędnych do
zachowania prawa (art. 9102
§ 1 in fine k.p.c.) wskazuje, że pomiędzy nimi
zachodzą zasadnicze różnice. O ile bowiem pierwszą ustawodawca wyraźnie wiąże
z udziałem wskazując, że wierzyciel może wykonywać wszelkie uprawnienia
9
majątkowe dłużnika wynikające z zajętego prawa, to o tyle w przypadku czynności
zachowawczych w żaden sposób nie odwołuje się do uprawnień wynikających
z zajętego prawa, a jedynie stwierdza, że wierzyciel może podejmować wszelkie
działania zmierzające do zachowania prawa. Tym samym, art. 9102
§ 1 in fine k.p.c.
statuuje własne, tj. niezależne od zajętego prawa, uprawnienie wierzyciela
egzekwującego do podejmowania tzw. czynności zachowawczych. Odmienny
charakter ma natomiast, wynikające z art. 9102
§ 1 in principio k.p.c., uprawnienie
do wykonywania praw majątkowych z zajętego udziału. Uprawnienie wierzyciela
egzekwującego do wykonywania praw majątkowych z zajętego udziału stanowi
bowiem w swej istocie pochodną uprawnień wspólnika. Wierzyciel egzekwujący nie
realizuje własnego prawa podmiotowego, lecz wykonuje uprawnienia wynikające
z prawa podmiotowego (udziału) wspólnika – dłużnika w oparciu o kompetencję
przyznaną mu przez art. 9102
§ 1 in principio k.p.c. W konsekwencji zajęcie udziału
nie prowadzi do utraty przez dłużnika statusu wspólnika w spółce z o.o.,
a wierzyciel względem spółki nadal pozostaje osobą trzecią.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że w zakresie czynności
zachowawczych (art. 9102
§ 1 in fine k.p.c.) mieści się również uprawnienie
wierzyciela egzekwującego do wytoczenia powództwa o stwierdzenie nieważności
uchwały zgromadzenia wspólników zagrażającej możliwości zaspokojenia
z zajętych udziałów (akcji) (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada
2011 r., sygn. akt III CZP 64/11, publ. OSNC 2012, nr 6, poz. 67; wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 12 czerwca 2013 r., sygn. akt II CSK 588/12, niepubl.; wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2009 r., sygn. akt II CSK 355/08, publ.
Monitor Prawniczy 2010, nr 7, s. 400). Podkreśla się przy tym, że legitymacja do
wytoczenia przedmiotowego powództwa wynika z art. 9102
§ 1 in fine k.p.c.
stanowiącego w tym zakresie przepis szczególny w stosunku do art. 250 k.s.h. oraz
art. 422 k.s.h. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2009 r., sygn. akt
II CSK 355/08, publ. Monitor Prawniczy 2010, nr 7, s. 400). W konsekwencji
legitymacja do wytoczenia powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały
zgromadzenia wspólników może być przypisana egzekwującemu wierzycielowi
jedynie w tych przypadkach, gdy stosowne powództwo zmierza do zachowania
10
prawa egzekwowanego, zaś źródłem zagrożenia możliwości zaspokojenia się
wierzyciela jest kwestionowana uchwała.
Artykuł 9102
§ 1 in fine k.p.c. dopuszcza podjęcie przez wierzyciela tzw.
czynności zachowawczych, w tym również wytoczenia powództwa o stwierdzenie
nieważności uchwały zgromadzenia wspólników spółki z o.o., w odniesieniu do
każdego przypadku zagrożenia możliwości zaspokojenia się wierzyciela z zajętego
prawa. W świetle przywołanego przepisu nie ma jednak znaczenia, wbrew
stanowisku Sądu Apelacyjnego, czy negatywne skutki dla możliwości zaspokojenia
się wierzyciela z zajętego prawa, będące następstwem podjęcia uchwały przez
organ właścicielski spółki z o.o., wynikają bezpośrednio z treści uchwały, czy też
mają jedynie charakter pośredni. Nie jest bowiem wykluczone, że również uchwała
nie mająca wprost za przedmiot praw udziałowych będzie pociągała za sobą
negatywne skutki dla możliwości zaspokojenia się wierzyciela z zajętych udziałów,
zarówno w kontekście dochodu jaki mógłby uzyskać ze sprzedaży zajętych
udziałów lub realizacji wynikających z nich praw majątkowych (art. 9116
§ 1 k.p.c.).
Mając powyższe na względzie stwierdzić należy, że zasadnie skarżąca
wskazała na naruszenie przez Sąd drugiej instancji art. 250 i art. 252 k.s.h. w zw.
z art. 9102
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 743 § 1 k.p.c. W świetle art. 9102
§ 1 in fine k.p.c.
nie jest bowiem uprawnione stanowisko Sądu Apelacyjnego, oparte wyłącznie na
elemencie formalnym, uznające a priori, że jedynie w odniesieniu do uchwał
zgromadzenia wspólników które swym przedmiotem dotyczą zmniejszenia praw
wynikających z zajętych udziałów, uprawnione jest podejmowanie przez wierzyciela
czynności zachowawczych polegających na wytoczeniu powództwa o stwierdzenie
nieważności uchwały. Takie stanowisko pomija bowiem, że art. 9102
§ 1 in fine
k.p.c. uzasadnia podjęcie przez wierzyciela egzekwującego czynności
zachowawczych w każdej sytuacji, gdy istnieje uzasadniona obawa wygaśnięcia
zajętego prawa lub zmniejszenia jego wartości w stopniu uniemożliwiającym jego
zaspokojenie. W konsekwencji również w odniesieniu do uchwał zgromadzenia
wspólników zasadne jest przyjęcie, że w ramach czynności zachowawczych
(art. 9102
§ 1 in fine k.p.c.), wierzycielowi egzekwującemu z zajętych udziałów
w spółce z o.o. przysługuje legitymacja to wytoczenia powództwa o stwierdzenie
nieważności uchwały zgromadzenia wspólników w odniesieniu do każdej uchwały,
11
która w jego ocenie rodzi negatywne skutki w zakresie możliwości jego
zaspokojenia, co dotyczy również uchwały w przedmiocie zmian w składzie
personalnym zarządu spółki. Ustalenie przez sąd istnienia legitymacji wierzyciela
egzekwującego do wytoczenia powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały (art.
9102
§ 1 in fine k.p.c.) nie może zatem ograniczać się wyłącznie do badania
przedmiotu tej uchwały lecz powinno wiązać się w każdym przypadku z oceną
skutków jakie podjęta uchwała może wywoływać w zakresie możliwości
zaspokojenia się wierzyciela z zajętych udziałów w spółce z o.o. Nie jest przy tym
wymagane, aby skutek ten bezpośrednio wynikał z treści zaskarżonej uchwały.
W konsekwencji, wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego, nie jest wykluczone,
że również uchwała zgromadzenia wspólników dotycząca zmian personalnych
w składzie zarządu spółki będzie zagrażała możliwości zaspokojenia się wierzyciela
z zajętych udziałów (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 2013 r., sygn.
akt II CSK 588/12, niepubl.). Wykazanie tego związku, co należy podkreślić,
spoczywa przy tym na wierzycielu, który dochodzi ochrony swojego interesu
w oparciu o art. 9102
§ 1 in fine k.p.c.
Za chybiony należało natomiast uznać podniesiony w skardze kasacyjnej
strony powodowej zarzut naruszenia przez Sąd Apelacyjny art. art. 252 § 1 k.s.h.
w zw. z art. 9102
§ 2 oraz art. 910 § 1 pkt 1 k.p.c. Trafnie bowiem Sąd drugiej
instancji przyjął, że zajęcie udziałów w spółce z o.o. nie prowadzi do
pozbawienia wspólnika – dłużnika uprawnienia do wykonywania uprawnień
korporacyjnych wynikających z zajętych udziałów. Wskutek zajęcia udziałów
wierzyciel egzekwujący uzyskuje jedynie kompetencję wykonywania uprawnień
majątkowych wynikających z zajętych udziałów (art. 9102
§ 1 in principio k.p.c.).
Interpretacji tej nie zmienia przysługiwanie wierzycielowi legitymacji do wytoczenia
powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały zgromadzenia wspólników.
Kompetencja wierzyciela w tym względzie, jak już sygnalizowano, stanowi jego
samoistne uprawnienie zmierzające do zachowania prawa egzekwowanego
(art. 9102
§ 1 in fine k.p.c.), które jedynie pod względem treściowym odpowiada
nadal przysługującemu dłużnikowi - wspólnikowi uprawnieniu do wytoczenia
powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały zgromadzenia wspólników
(art. 252 § 1 k.s.h.). Ingerencję w sferę uprawnień korporacyjnych dłużnika -
12
wspólnika, jak słusznie wskazuje Sąd Apelacyjny, pociąga ze sobą jedynie
ustanowienie zarządcy na podstawie art. 9102
§ 2 k.p.c. Podmiot ten posiada
bowiem kompetencję do wykonywania wynikających z zajętego udziału uprawnień
o charakterze korporacyjnym (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada
2011 r., sygn. akt III CZP 64/11, publ. OSNC 2012, nr 6, poz. 67). Wyłączenia
możliwości realizacji przez wspólnika – dłużnika uprawnień korporacyjnych
wynikających z zajętych udziałów nie można przy tym upatrywać w wynikającym
z art. 910 § 1 pkt 1 k.p.c. zakazie realizacji przez dłużnika zajętego prawa.
Postrzeganie bowiem przedmiotowej regulacji przez pryzmat specyficznego
charakteru prawnego udziału w spółce z o.o., jako prawa podmiotowego
obejmującego pod względem treściowym uprawnienia o charakterze majątkowych
i korporacyjnym, uzasadnia przyjęcie, że zakaz wynikający z ostatnio
wymienionego przepisu dotyczy wyłącznie realizacji praw majątkowych
wynikających z udziału. Uwzględnia to również funkcję postępowania
egzekucyjnego ukierunkowanego zasadniczo, w odniesieniu do zajęcia udziałów
w spółce z o.o., na realizację interesu majątkowego wierzyciela. Wykonywania
praw korporacyjnych przez wspólnika - dłużnika nie można w każdym przypadku
traktować jako zachowań negatywnie wpływających na możliwość zaspokojenia się
wierzyciela z zajętych udziałów (np. wykonywanie przez wspólnika - dłużnika prawa
kontroli w spółce). Pokreślić przy tym należy, że ochronie interesu wierzyciela przed
ewentualnymi negatywnymi implikacjami jakie mogą ujawnić się w związku
z wykonywaniem przez wspólnika – dłużnika uprawnień o charakterze
korporacyjnym służy uprawnienie wierzyciela do podejmowania działań
zmierzających do zachowania prawa (art. 9102
§ 1 in fine k.p.c.) oraz możliwość
sądowego powołania zarządcy (art. 9102
§ 2 k.p.c.).
Nie jest również trafny podniesiony przez skarżącą powódkę zarzut
naruszenia art. 252 § 1 k.s.h. i art. 9102
§ 2 k.p.c. w zw. z art. 743 § 1 k.p.c.
Zasadnie bowiem Sąd Apelacyjny przyjmuje, że ustanowienie zarządcy (art. 9102
§ 2 k.p.c.) jest uprawnione jedynie w przypadku wykazania przez wierzyciela,
iż samodzielna realizacja przez dłużnika – wspólnika przysługujących mu z udziału
uprawnień o charakterze korporacyjnym stanowi uzasadnione zagrożenie dla
13
interesu majątkowego wierzyciela realizowanego w ramach postępowania
egzekucyjnego poprzez zajęcie udziałów dłużnika w spółce z o.o.
Uwzględnieniu nie podlega także zarzut naruszenia art.252 § 1 k.s.h. w zw.
z art. 910 § 1 pkt 1 k.p.c. w zw. z art. 743 k.p.c. W jego ramach skarżąca powódka
wyraża bowiem, nieuprawniony w świetle brzmienia art. 9102
k.p.c., pogląd,
że wskutek egzekucyjnego zajęcia udziałów w spółce z o.o. dłużnik - wspólnik ipso
iure traci kompetencję do wykonywania wynikających z przysługującego mu prawa
podmiotowego (udziału) uprawnień o charakterze korporacyjnym, zaś realizacja
przedmiotowych uprawnień jest możliwa jedynie w przypadku powołania zarządcy.
Jak już sygnalizowano, egzekucyjne zajęcie udziałów w spółce z o.o., do czasu
ustanowienia zarządcy (art. 9102
§ 2 k.p.c.), nie implikuje w sobie żadnych
negatywnych następstw w zakresie wykonywania przez wspólnika uprawnień
korporacyjnych z zajętych udziałów. W następstwie zajęcia wierzyciel uzyskuje
jedynie kompetencję do wykonywania uprawnień majątkowych wynikających
z zajętych udziałów (art. 9102
§ 1 in principio k.p.c.). Dopiero ustanowienie przez
sąd zarządcy (art. 9102
§ 2 k.p.c.) powoduje, że wspólnik – dłużnik traci możność
osobistej realizacji uprawnień korporacyjnych z zajętych udziałów. Zarządca
posiada bowiem pozycję surogacyjną w stosunku do wspólnika – dłużnika,
umożliwiającą mu realizację w taki sposób uprawnień korporacyjnych wynikających
z zajętych udziałów (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 2011 r.,
sygn. akt III CZP 64/11, publ. OSNC 2012, nr 6, poz. 67).
Za bezzasadny należało także uznać, podniesiony w ramach pierwszej
podstawy kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.), zarzut naruszenia art. 252 § 1 k.s.h.
w zw. z art. 910 § 1 pkt 1 k.p.c. i art. 9116
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 58 § 1 k.c.
uzasadniany nieuwzględnieniem przez Sąd Apelacyjny, że podjęcie zaskarżonych
uchwał, mających wpływ na wartość zbywczą zajętych na rzecz powódki udziałów,
jest sprzeczne z celem udzielonego zabezpieczenia i zmierza do obejścia
przepisów prawa. Tak ujęty zarzut naruszenia art. 252 § 1 k.s.h. w zw. z art. 910
§ 1 pkt 1 k.p.c. i art. 9116
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 58 § 1 k.c. opiera się bowiem na
próbie nieuprawnionej kreacji przez stronę skarżąca pożądanych ustaleń
faktycznych. W uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia, wbrew wywodom
skarżącej, brak jest ustalenia, że uchwały, których in meritum dotyczą zarzuty
14
podniesione w skardze kasacyjnej strony powodowej, miały wpływ ma wartość
zbywczą zajętych udziałów w spółce z o.o.
Skarga kasacyjna strony pozwanej opiera się na zarzutach ujętych w ramach
obu podstaw kasacyjnych.
Odnosząc się w kolejno do podniesionych w skardze kasacyjnej zarzutów
naruszenie prawa materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.) stwierdzić należy, że nie
zasługuje na uwzględnienie zarzut naruszenia art. 910 § 1 k.p.c. w zw. z art. 9102
§ 1 k.p.c. i art. 743 k.p.c. i art. 252 k.s.h. Sąd Apelacyjny wobec ustalenia,
że uchwały nr 1/2010 i uchwały 2/2010 zgromadzenia wspólników z dnia 28
kwietnia 2010 r. prowadzą do zmniejszenia uprawnień wynikających z zajętych
udziałów, trafnie bowiem przyjął, iż uchwały te są sprzeczne z prawem, gdyż
prowadzą do ograniczenia możliwości egzekucyjnego zaspokojenia wierzyciela.
Stwierdzić przy tym należy, że nie jest trafne, eksponowane w ramach zarzutu
naruszenia art. 910 § 1 k.p.c. w zw. z art. 9102
§ 1 k.p.c. i art. 743 k.p.c. i art. 252
k.s.h. oraz zarzutu naruszenia art. 743 § 1 k.p.c., stanowisko skarżącej,
iż wynikający z art. 743 § 1 k.p.c. nakaz odpowiedniego stosowania przepisów
o postępowaniu egzekucyjnym do wykonania postanowienia o udzieleniu
zabezpieczenia wyklucza stosowanie w tym zakresie art. 9102
k.p.c. Żadne bowiem
względy nie przemawiają za wyłączeniem stosowania przedmiotowego przepisu do
wykonywania postanowienia o zabezpieczeniu w postaci zajęcia udziałów.
Nie może wywołać zamierzonego przez skarżącą skutku zarzut naruszenia
art. 9102
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 910 § 1 oraz w zw. z art. 743 § 1 k.p.c. uzasadniany
błędnym w jej ocenie przyjęciem przez Sąd Apelacyjny, że uchwały podjęte przez
zgromadzenie wspólników w dniu 28 kwietnia 2010 r. skutkują pokrzywdzeniem
wierzyciela poprzez zmniejszenie wartości tych udziałów. Zarzut ten, wobec takiej
argumentacji przytoczonej na jego poparcie, stanowi niedozwoloną, ze względu na
brzmienie art. 3983
§ 3 k.p.c., próbę kwestionowania przez skarżącą ustalenia Sądu
drugiej instancji, że uchwała nr 1/2010 oraz uchwała 2/2010 zgromadzenia
wspólników prowadziły do zmniejszenia uprawnień wynikających z zajętych
udziałów, a tym samym ograniczały możliwość egzekucyjnego zaspokojenia
wierzyciela, tj. powódki (s. 19 uzasadnienia wyroku z dnia 29 listopada 2012 r.).
15
Oczywiście bezzasadny jest zarzut naruszenia art. 6 k.c. w zw. z art. 252 § 1
k.s.h. i art. 910 § 1 pkt 1 k.p.c. Wbrew twierdzeniom skarżącej, powódka wykazała
istnienie negatywnego wpływu uchwał z dnia 28 kwietnia 2010 r. na możliwość
egzekucyjnego zaspokojenia się przez nią z zajętych udziałów, co znalazło
potwierdzenie w ustaleniach faktycznych poczynionych przez Sąd Apelacyjny,
którymi Sąd Najwyższy jest związany (art. 39813
§ 2 k.p.c.).
Chybiony jest również zarzut naruszenia 252 § 1 k.s.h. w zw. z art. 910 § 1
pkt 1 k.p.c. Powołując się na naruszenie przedmiotowych przepisów skarżąca
pomija, że art. 9102
§ 1 in fine k.p.c. przyznaje kompetencję wierzycielowi do
podejmowania wszelkich czynności zmierzających do zachowania prawa.
W zakresie tej kompetencji, w przypadku zajęcia udziałów w spółce z o.o., mieści
się zarówno uprawnienie do kwestionowania czynności faktycznych i prawnych
indywidualnie podjętych przez dłużnika poza strukturą korporacyjną, jak i czynności
podjętych przez spółkę, w której dłużnik ten jest wspólnikiem. Zajęcie dotyczy
bowiem udziałów będących wyrazem członkostwa dłużnika w spółce.
W konsekwencji czynności dokonywane przez organy spółki mogą rzutować na
możliwość zaspokojenia wierzyciela poprzez zmniejszenie dochodów uzyskiwanych
z zajętego prawa lub wartości zbywczej zajętych udziałów (9116
§ 1 k.p.c.).
Za bezzasadny należało także uznać zarzut naruszenia art. 252 § 1 k.s.h.
w zw. z art. 910 § 1 k.p.c. w zw. z art. 9102
§ 1 k.p.c. Wobec ustalenia, że uchwała
1/2010 oraz uchwała 2/2010 zgromadzenia wspólników z dnia 28 kwietnia 2010 r.,
prowadzą do zmniejszenia możliwości zaspokojenia się wierzyciela z zajętych
udziałów prawidłowo Sąd Apelacyjny przyjął, że w ramach czynności zmierzających
do zachowania prawa egzekwowanego (art. 9102
§ 1 in fine k.p.c.) wierzycielowi
egzekwującemu przysługuje legitymacja do wytoczenia powództwa o stwierdzenie
nieważności także i przedmiotowych uchwał. Odmienną kwestią jest ocena
wystąpienia materialnoprawnych przesłanek uwzględnienia takiego powództwa.
Nie ma również racji pozwana powołując się na naruszenie przez Sąd
drugiej instancji art. 910 § 1 pkt 1 k.p.c. Podejmowanie przez wierzyciela działań
zmierzających do zachowania prawa egzekwowanego (art. 9102
§ 1 in fine k.p.c.)
jest uzasadnione w odniesieniu do każdej uchwały zgromadzenia wspólników,
16
której skutki bezpośrednio lub pośrednio prowadzą do zmniejszenia możliwości
zaspokojenia się wierzyciela z zajętych udziałów w sposób określony w art. 9116
§ 1 k.p.c.
Trafnie strona pozwana, we wniesionej skardze kasacyjnej, zarzuciła Sądowi
drugiej instancji naruszenie art. 252 § 3 k.s.h. w zw. z art. 15 ustawy z dnia
20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz. U. z 2013 r. poz. 1203 ze
zm. – dalej cyt. jako u. KRS) oraz art. 15 ust. 1 u. KRS w zw. z art. 252 § 3 k.s.h.;
art. 6 k.c. w zw. z art. 252 § 3 k.s.h. Za pośrednictwem powyższych zarzutów
skarżąca zasadnie bowiem kwestionuje stanowisko Sądu Apelacyjnego, że termin
do wytoczenia przez wierzyciela powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały,
w oparciu o kompetencję wynikającą z art. 9102
§ 1 in fine k.p.c., rozpoczyna swój
bieg dopiero w momencie rzeczywistego zapoznania się wierzyciela z treścią
uchwały naruszającej jego prawa. Takie stanowisko Sądu Apelacyjnego, w ocenie
Sądu Najwyższego w składzie orzekającym w niniejszej sprawie, pozostaje
w sprzeczności z eksponowaną w przepisach kodeksu spółek handlowych funkcją
statuowanych w tym akcie czasowych ograniczeń w zakresie zaskarżania uchwał
organów właścicielskich spółek kapitałowych. Stanowisko Sądu Apelacyjnego
zakłada bowiem w swej istocie subiektywizację określenia początku biegu terminu
do zaskarżania uchwał zgromadzenia wspólników (walnego zgromadzenia).
Rozpoczęcie biegu terminu, w ujęciu preferowanym przez Sąd Apelacyjny,
byłoby bowiem zależne wyłącznie od woli wierzyciela. W ten sposób dochodziłoby
do naruszenia proporcji w zakresie równoważnia interesu spółki i wierzyciela
w ramach ustawowego mechanizmu kwestionowania uchwał organów
właścicielskich spółek kapitałowych. Wprowadzone w kodeksie spółek handlowych
terminy do wytoczenia powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały oraz
powództwa o uchylenie uchwały z jednej strony pozostawiają podmiotom
legitymowanym odpowiedni czas na przygotowanie i wytoczenie stosownego
powództwa, z drugiej jednak strony – ze względu na potrzebę zapewnienia
stabilności stosunków korporacyjnych – wykluczają możliwość kwestionowania
uchwał w każdym czasie. Mając na względzie tę dyrektywę interpretacyjną zasadne
jest przyjęcie, że w przypadku realizacji przez wierzyciela czynności zmierzających
do zachowania prawa egzekwowanego (art. 9102
§ 1 in fine k.p.c.), bieg terminu do
17
wytoczenia powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały rozpoczyna się
z chwilą w której wierzyciel mógł zapoznać się z treścią uchwały, a nie z chwilą,
w której rzeczywiście to uczynił. Przy ustaleniu tego momentu czasowego, jak
trafnie wskazuje skarżąca, należy uwzględniać implikacje wynikające z wpisu zmian
wynikających z takiej uchwały w rejestrze przedsiębiorców KRS oraz publikacji
w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Wykazanie zaś zachowania tego terminu,
jako jednej z przesłanek uwzględnienia powództwa o stwierdzenie nieważności
uchwały, stanowi obowiązek wierzyciela domagającego się ochrony prawnej
w oparciu o art. 9102
§ 1 in fine k.p.c.
Przechodząc do podniesionych w skardze kasacyjnej strony pozwanej
zarzutów naruszenia przepisów postępowania stwierdzić należy, że nie zasługują
na uwzględnienie zarzuty naruszenia art. 381 k.p.c., art. 227 k.p.c. w zw. z art. 391
§ 1, art. 381 w zw. z art. 277 k.p.c. oraz zarzut naruszenia art. 382 k.p.c. Powołane
przez skarżącą zarzuty – co należy zaznaczyć – sprowadzają się do
niedozwolonego w postępowaniu kasacyjnym kwestionowania przez kasatorkę
ustaleń faktycznych stanowiących podstawę wydania zaskarżonego orzeczenia
(art. 3983
§ 3 k.p.c.). Skarżąca, powołując się w ramach podniesionych zarzutów na
bezzasadne w jej ocenie pominięcie lub nieprzeprowadzenie licznych dowodów
zgłaszanych na etapie postępowania pierwszoinstnancyjnego oraz postępowania
apelacyjnego, w swej istocie podejmuje jedynie polemikę z poczynionymi przez Sąd
Apelacyjnymi ustaleniami faktycznymi oraz przyjętą w oparciu o nie oceną prawną
w zakresie istnienia przesłanek stwierdzenia nieważności uchwał podjętych przez
zgromadzenie wspólników pozwanej spółki w dniu 28 kwietnia 2010 r., jako
ograniczających możliwość egzekucyjnego zaspokojenia wierzyciela. Tym samym
istnieją przesłanki do stwierdzenia nieważności tych uchwał w ramach powództwa
wytoczonego przez wierzyciela na podstawie art. 9102
§ 1 in fine k.p.c.
Za zasadny należało natomiast uznać zarzut naruszenia art. 234 k.p.c. w zw.
z art. 391 § 1 i art. 252 § 3 k.s.h. Konsekwencją przyjęcia przez Sąd Najwyższy
w składzie orzekających w niniejszej sprawie, że termin do wytoczenia przez
wierzyciela egzekwującego powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały
zgromadzenia wspólników (art. 9102
§ 1 in fine k.p.c.) rozpoczyna swój bieg
z chwilą, w której mógł on zapoznać się z treścią uchwały wymaga jednoczesnego
18
uznania skutków jakie w zakresie rozpoczęcia biegu terminu do zaskarżenia
uchwały będą wynikały z domniemań prawnych związanych z ogłoszeniem wpisu
w Monitorze Sądowym i Gospodarczym.
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c., orzekł jak w sentencji.