Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 25 listopada 2011 r., III CZP 64/11
Sędzia SN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
Sędzia SN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
Sędzia SN Marta Romańska
Sąd Najwyższy w sprawach z powództwa Andrzeja M. przeciwko "M." S.A. w
Ł. o stwierdzenie nieważności uchwały oraz z powództwa "I." sp. z o.o. w W.
przeciwko "M." S.A. w Ł. o ustalenie nieważności uchwały, z powództwa Andrzeja
M. przeciwko "M." S.A. w Ł. o stwierdzenie nieważności uchwał oraz z powództwa
"I." sp. z o.o. w W. przeciwko "M." S.A. w Ł. o stwierdzenie nieważności uchwał, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 25 listopada 2011 r.
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Warszawie
postanowieniem z dnia 7 marca 2011 r.:
"1. Czy w wypadku ustanowienia zarządcy na podstawie art. 9102
§ 2 k.p.c.
legitymację czynną do zaskarżenia uchwały walnego zgromadzenia akcjonariuszy
zagrażającej możliwości uzyskania zaspokojenia z zajętych w toku postępowania
egzekucyjnego akcji dłużnika posiada wyłącznie wierzyciel, czy też legitymacja taka
przysługuje zarówno wierzycielowi jak i zarządcy?
2. Czy wierzyciel lub zarządca, których uprawnienie do zaskarżenia uchwał
walnego zgromadzenia akcjonariuszy wynika z art. 9102
k.p.c. są związani
terminami z art. 425 § 2 i 3 k.s.h.?
3. Czy zawarte w art. 425 § 1 k.s.h. wyłączenie stosowania art. 189 k.p.c.
dotyczy także podmiotów nie wymienionych w art. 425 § 1 k.s.h., które mają interes
prawny w żądaniu stwierdzenia nieważności uchwały walnego zgromadzenia
akcjonariuszy lub których uprawnienie do zaskarżenia takiej uchwały wynika z
innych przepisów?
4. Czy sześciotygodniowy termin przed planowanym dniem powzięcia uchwały
o podziale wymagany dla zawiadomienia o zamiarze dokonania podziału spółki
dzielonej i przeniesienia jej majątku na spółki nowo zawiązane wskazany w art. 539
§ 1 k.s.h. biegnie od pierwszego czy od drugiego zawiadomienia dokonanego
zgodnie z wymogami określonymi w art. 539 § 2 k.s.h.?"
podjął uchwałę:
Wierzyciel akcjonariusza spółki akcyjnej ma legitymację do zaskarżenia
uchwały walnego zgromadzenia akcjonariuszy zagrażającej możliwości
zaspokojenia z zajętych w toku egzekucji akcji (art. 9102
§ 1 k.p.c.) także
wtedy, gdy ustanowiono zarządcę na podstawie art. 9102
§ 2 k.p.c. Do
wierzyciela i zarządcy ma zastosowanie art. 425 § 1–3 k.s.h.;
odmówił podjęcia uchwały w pozostałym zakresie.
Uzasadnienie
Przedmiotem czterech spraw połączonych w toku postępowania apelacyjnego
do wspólnego rozpoznania było stwierdzenie nieważności uchwały nadzwyczajnego
walnego zgromadzenia akcjonariuszy z dnia 28 kwietnia 2008 r. w sprawie zmiany
statutu pozwanej "M." S.A. oraz stwierdzenie nieważności uchwał nadzwyczajnego
walnego zgromadzenia akcjonariuszy z dnia 31 sierpnia 2009 r., dotyczących
podziału spółki przez wydzielenie z niej nowego podmiotu i obniżenia kapitału
zakładowego w wyniku umorzenia wszystkich akcji serii B na okaziciela. Uchwały te
były kwestionowane przez ustanowionego na podstawie art. 9102
§ 2 k.p.c.
zarządcą w związku z egzekucją z zajętych akcji, a także przez egzekwującego
wierzyciela – "I." spółkę z o.o. Spółka ta była wierzycielem jednego z akcjonariuszy
pozwanej spółki akcyjnej i spowodowała egzekucyjne zajęcie akcji tego
akcjonariusza. Zarządca jako podstawę powództwa wskazywał art. 422 i 425 k.s.h.
Wierzyciel akcjonariusza w odniesieniu do uchwały z 28 kwietnia 2008 r. powoływał
się na art. 189 k.c. i wskazywał, że jego interes w zaskarżeniu tej uchwały wynika z
art. 9102
§ 1 k.p.c., natomiast jako podstawę prawną zaskarżenia uchwał z dnia 31
sierpnia 2009 r. podawał art. 422 i 425 k.s.h. Sąd Okręgowy stwierdził nieważność
obu uchwał z dnia 31 sierpnia 2009 r., natomiast oddalił powództwo zarządcy i
powództwo "I." spółki z o.o. Powodowie kwestionowali w apelacji zasadność
oddalenia ich powództw, a pozwana spółka akcyjna zasadność uznania za
nieważne obu uchwał z dnia 31 sierpnia 2009 r.
Analizując judykaturę Sądu Najwyższego i wypowiedzi w literaturze dotyczące
skutków prawnych egzekucyjnego zajęcia akcji w sferze możliwości wykonywania
uprawnień majątkowych i korporacyjnych dłużnika (akcjonariusza) przez inne
podmioty, tj. wierzyciela i zarządcy ustanowionego na podstawie art. 9102
§ 2 k.p.c.,
Sąd Apelacyjny powziął poważne wątpliwości, czy w razie ustanowienia zarządcy
na podstawie art. 9102
§ 2 k.p.c. wierzyciel akcjonariusza jest legitymowany do
zaskarżenia uchwał walnego zgromadzenia akcjonariuszy pozwanej spółki akcyjnej,
czy zarządcę i wierzyciela obowiązuje przewidziany w art. 425 k.s.h., ogólny reżim
zaskarżania takich uchwał, czy ewentualnie reżim odpowiednio zmodyfikowany w
zakresie m.in. podstaw i terminów zaskarżania, skoro są to podmioty
niewymienione w art. 422 § 2 k.s.h., a za modyfikacją reżimu zaskarżania mogą
przemawiać także względy ochrony zajętego prawa dłużnika (jego akcji) i interesów
egzekwującego wierzyciela.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z ustaleń Sądów meriti wynika, że w toku postępowania egzekucyjnego
obejmującego zajęte akcje dłużnika w pozwanej spółce akcyjnej ustanowiony został
zarządca na podstawie art. 9102
§ 2 k.p.c. Zarządcę ustanawia się, gdy zachodzi
potrzeba realizacji innych uprawnień wynikających z zajętego prawa niż
wymienione w art. 9102
§ 1 k.p.c. Do zarządcy stosuje się odpowiednio przepisy o
zarządzie w egzekucji z nieruchomości (por. art. 935 i nast. k.p.c.). Zarządca może
zatem wykonywać tzw. uprawnienia korporacyjne dłużnika wynikające z zajętego
prawa i w związku z ich wykonywaniem mógłby występować z odpowiednim
powództwem lub być pozywany (art. 935 k.p.c.).
Zarządca i wierzyciel akcjonariusza wystąpili niezależnie od siebie o
stwierdzenie nieważności tych samych uchwał walnego zgromadzenia
akcjonariuszy pozwanej spółki akcyjnej. Powstał w związku z tym problem
wzajemnej relacji podjętych środków prawnych obu tych podmiotów, skoro
zasadniczo zmierzały one do osiągnięcia tego samego celu, a pozwana spółka
akcyjna kwestionowała legitymację czynną obu powodów. Czas wytoczenia
powództwa i zawarta w pozwie motywacja prawna zgłoszonych żądań może
świadczyć o skoordynowanej akcji ochronnej przeciwko pozwanej spółce.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego i w literaturze odróżnia się uprawnienia
majątkowe i korporacyjne (organizacyjne) w ramach ogólnego typu prawa
podmiotowego wynikającego z udziału wspólnika w spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością i posiadacza akcji emitowanych przez spółkę akcyjną.
Uprawnienia te stanowią zasadnicze komponenty tych kategorii praw podmiotowych
i zarazem determinują ich strukturę prawną. Odróżnienie uprawnień majątkowych i
korporacyjnych wynikających m.in. z akcji ma istotne znaczenie w związku z
dokonaniem egzekucyjnego zajęcia prawa podmiotowego – udziału w spółce z
ograniczoną odpowiedzialnością lub akcji – i upoważnieniem ex lege innych
podmiotów niż uprawniony do wykonywania wspomnianych uprawnień w
postępowaniu egzekucyjnym.
W art. 9102
§ 1 k.p.c. przewidziano możliwość wykonywania przez wierzyciela
wszelkich uprawnień majątkowych dłużnika wynikających m.in. z zajętych akcji z
zastrzeżeniem, że muszą być one niezbędne do zaspokojenia wierzyciela w drodze
egzekucji. Ustanowiony na podstawie art. 9102
§ 2 k.p.c. zarządca jest uprawniony
do realizacji innych uprawnień wynikających z zajętego prawa, a więc właśnie
uprawnień o charakterze korporacyjnym. Należy podzielić stanowisko Sądu
Najwyższego, że wierzyciel nie może wykonywać po egzekucyjnym zajęciu udziału
w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością uprawnień korporacyjnych dłużnika, np.
uczestniczyć w zgromadzeniu wspólników lub głosować nad uchwałami (por. wyroki
z dnia 8 listopada 1935 r., C.II. 1364/35, Zb.Urz. 1936, poz. 237 i z dnia 3 grudnia
2004 r., IV CK 330/04, nie publ. oraz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 14
września 2005 r., III CZP 57/05, OSNC 2006, nr 7-8, poz. 116).
Stanowisko Sądu Najwyższego zajęte w uchwale z dnia 14 września 2005 r.,
III CZP 57/05, należy uogólnić i odnieść do egzekucyjnego zajęcia akcji. Oznacza
to, że wszelkie uprawnienia majątkowe wynikające z zajętych akcji, które są
niezbędne do zaspokojenia wierzyciela, mogą być wykonywane przez wierzyciela
egzekucyjnego, natomiast uprawnienia o charakterze korporacyjnym związane z
tym papierami wartościowymi wykonywać może tylko zarządca (art. 9102
k.p.c.).
Podmiotem samego prawa podmiotowego wynikającego z akcji pozostaje
zadłużony akcjonariusz, a wierzyciel i zarządca mogą jedynie wykonywać
poszczególne kategorie uprawnień, w zasadzie niezależnie od siebie, uzyskują
bowiem na podstawie art. 9102
k.p.c. własną legitymację czynną. Wykonywanie
takie może łączyć się z możliwością wytaczania odpowiednich, określonych
powództw w określonej sytuacji, np. wierzyciel może wytoczyć powództwo wobec
spółki o wypłatę dywidendy, a zarządca żądać stwierdzenia nieważności określonej
uchwały naruszającej prawa korporacyjne dłużnika – akcjonariusza.
Wątpliwości Sądu Apelacyjnego pojawiły się w związku z zaliczaniem w
literaturze prawa do zaskarżenia uchwał walnego zgromadzenia akcjonariuszy do
uprawnień korporacyjnych każdego akcjonariusza. Jeżeli takie uprawnienie może
wykonywać tylko zarządca (art. 9102
§ 2 k.p.c.), to powstaje – w ocenie tego Sądu –
kwestia, czy wierzyciel jest uprawniony również do zaskarżania uchwał w ramach
przyznanej mu ogólnej kompetencji do podejmowania wszelkich działań, które są
niezbędne do zachowania prawa (art. 9102
§ 1 zdanie drugie k.p.c.). Sąd
Apelacyjny dostrzegł w treści art. 9102
k.p.c. „brak ścisłego rozgraniczenia
kompetencji” wierzyciela i zarządcy w zakresie wykonywania wspomnianego
uprawnienia, co powoduje w literaturze rozbieżności co do tego, który z tych
podmiotów jest legitymowany do zaskarżenia uchwał walnego zgromadzenia
akcjonariuszy w określonej sytuacji.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego dokonywano prawnej charakterystyki
prawa do zaskarżania uchwał w związku z analizą tzw. czynności zachowawczych
przewidzianych w art. 9102
§ 1 k.p.c., przysługujących wierzycielowi po dokonaniu
egzekucyjnego zajęcia udziałów dłużnika w spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością i podjęciu przez wspólników uchwał zagrażających uprawnieniu
wierzyciela do egzekucyjnego zaspokojenia się z zajętych udziałów. W
uzasadnieniu wyroku z dnia 30 stycznia 2009 r., II CSK 355/08 (OSNC-ZD 2009, nr
D, poz. 100) wyjaśniono, że wykonywanie praw korporacyjnych, do których odnosi
się art. 9102
§ 2 k.p.c., nie obejmuje czynności zachowawczych zastrzeżonych w
art. 9102
§ 1 k.p.c. na rzecz wierzyciela. W razie podjęcia uchwały zagrażającej
uprawnieniu wierzyciela do zaspokojenia się z zajętych udziałów dłużnika w spółce
z ograniczoną odpowiedzialnością jedynym skutecznym środkiem przeciwdziałania
temu niebezpieczeństwu (działaniem zachowawczym) pozostaje powództwo o
stwierdzenie nieważności uchwały. Rozwijając tę myśl należy podkreślić, że
uprawnienie do podejmowania czynności zachowawczych w rozumieniu art. 9102
k.p.c. służą tylko wierzycielowi poza przyznaną mu kompetencją do wykonywania
uprawnień majątkowych wynikających z akcji, natomiast zarządcy przysługuje tylko
uprawnienie do wykonywania uprawnień niemajątkowych z tych akcji.
Z uzasadnienia omawianego wyroku wynika istotna i przekonywająca
konstatacja, że osobnym zagadnieniem jest istnienie odpowiednich środków
prawnych, jakie mieszczą się w ogólnej kategorii wszelkich działań niezbędnych do
zachowania prawa w rozumieniu art. 9102
§ 1 k.p.c. po dokonaniu egzekucyjnego
zajęcia tego prawa, a czym innym wykonywanie poszczególnych kategorii
uprawnień (majątkowych i korporacyjnych) przez wierzyciela i zarządcę z mocy
prawa. Oznacza to, że rozdzielenie możliwości wykonywania kategorii uprawnień
majątkowych i korporacyjnych między oba podmioty i wyposażenie wierzyciela
dodatkowo jeszcze w tzw. czynności zachowawcze, służące zachowaniu zajętego
prawa podmiotowego jako całości, nie wyłącza możliwości przyjęcia podobnych
środków (instrumentów) prawnych niezbędnych do wykonywania zarówno tzw.
uprawnień zachowawczych, jak i uprawnień korporacyjnych. Żądanie stwierdzenia
nieważności określonej uchwały walnego zgromadzenia akcjonariuszy może zatem
stanowić środek prawny zmierzający do ochrony wierzyciela w razie zagrożenia
jego uprawnieniom do zaspokojenia się z zajętych akcji i nie jest wówczas
przejawem wykonywania uprawnień korporacyjnych wynikających z takich akcji.
Powództwo o stwierdzenie nieważności uchwały może natomiast stanowić właśnie
przejaw wykonywania przez zarządcę z mocy zajęcia uprawnień korporacyjnych
przysługujących dłużnikowi.
Należy przyjąć jurydyczną niezależność wspomnianych środków prawnych w
postaci powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały nawet wówczas, gdy
skierowane zostały wobec tej samej uchwały walnego zgromadzenia spółki
akcyjnej. Mimo prawnego podobieństwa akcji ochronnej wierzyciela i zarządcy,
należy wskazać jednak inne źródło uprawnienia do posłużenia się tym
instrumentem. Wierzyciel uzyskuje to uprawnienie ex lege na skutek zajęcia,
natomiast zarządca działa w ramach uprawnień korporacyjnych przysługujących
dłużnikowi – akcjonariuszowi. W art. 9102
k.p.c. nie wspomina się nawet pośrednio
o tym, że podjęcie akcji ochronnej zainicjowanej przez wierzyciela w ramach
uprawnienia do tzw. czynności zachowawczych pozostaje w jakiś sposób
uzależnione od braku aktywności zarządcy w tym zakresie. Należy też zwrócić
uwagę na różne, możliwe podstawy faktyczne i prawne zaskarżenia tej samej
uchwały przez wierzyciela i zarządcę, ponieważ ta sama kwestionowana uchwała
może zagrażać możliwości uzyskania zaspokojenia przez wierzyciela z zajętego
prawa i jednocześnie naruszać prawa korporacyjne akcjonariusza przewidziane
pierwotnie w statucie spółki. Uzyskując zatem korzystny wyrok, wierzyciel powoduje
w zasadzie przywrócenie status quo istniejącego przed pojęciem uchwały,
natomiast zarządca może w dalszym ciągu wykonywać uprawnienia korporacyjne
akcjonariusza aż do czasu zaspokojenia egzekwowanej należności z zajętych akcji.
Wierzyciel uzyskujący egzekucyjne zajęcie akcji dłużnika i zarządca
ustanowiony na podstawie art. 9102
§ 2 k.p.c. nie są podmiotami wymienionymi w
art. 422 § 2 k.s.h., przysługuje im jednak legitymacja do wytoczenia powództwa o
stwierdzenie nieważności uchwały spółki akcyjnej na podstawie szczególnego tytułu
prawnego. Wierzyciel nabywa tę legitymację na podstawie art. 9102
§ 1 k.p.c.,
natomiast zarządca działa w wykonaniu prawa podmiotowego akcjonariusza,
obejmującego jego uprawnienia korporacyjne. Nie przekonują przestawione w
uzasadnieniu zagadnienia prawnego racje mające przemawiać za tworzeniem
szczególnego reżimu prawnego zaskarżania uchwał w spółce akcyjnej, gdy
powództwo wnosi wierzyciel lub zarządca. Subrogacyjna pozycja zarządcy
eliminuje możliwość tworzenia jakiegoś szczególnego reżimu prawnego
zaskarżania uchwał spółki akcyjnej przez zarządcę, innego niż dla samego
uprawnionego akcjonariusza, także w sferze podstaw zaskarżania i terminów
wnoszenia powództwa. Nie ma też racjonalnych powodów do tworzenia
szczególnego reżimu zaskarżania uchwał także w odniesieniu do wierzyciela
wykonującego tzw. uprawnienia zachowawcze na podstawie art. 9102
§ 1 k.p.c.; de
lege lata nie przewidziano wprost lub pośrednio takiej modyfikacji trybu
zaskarżania, nie przemawia też za nią sama funkcja tzw. uprawnień
zachowawczych. Nasuwa się też refleksja, że system egzekucyjnej ochrony
wierzyciela nie może iść dalej niż ochrona przyznana samego akcjonariuszowi –
dłużnikowi. Należy też stwierdzić, że w toku postępowania egzekucyjnego zajęcia
akcji nie jest wyłączona odpowiednia współpraca informacyjna wierzyciela z
zarządcą, pozwalająca na zachowanie przez wierzyciela terminów zawitych
przewidzianych w art. 422 § 2 i § 3 k.s.h.
W konsekwencji należy stwierdzić, że wierzyciel akcjonariusza spółki akcyjnej
ma legitymację do zaskarżenia uchwały walnego zgromadzenia akcjonariuszy
zagrażającej możliwości zaspokojenia z zajętych w toku egzekucji akcji (art. 9102
§
1 k.p.c.) także wtedy, gdy ustanowiono zarządcę na podstawie art. 9102
§ 2 k.p.c.
Do wierzyciela i zarządcy mają zastosowanie przepisy art. 425 § 1–3 k.s.h.
Sąd Najwyższy odmówił udzielenia odpowiedzi w pozostałym zakresie,
ponieważ z uzasadnienia nie wynika wniosek, że budzi ono poważne wątpliwości w
rozumieniu art. 390 § 1 k.p.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie (art. 390
k.p.c.).